spasenie,ИГиП РБ

Полацкі прывілей 1511 г.: згодна з якім вялікі князь не меў права ўмешвацца ў справы мясцовай царквы, дараваць полацкія землі, забіраць маѐмасць у дзяржаўную казну, без згоды жыхароў Полацкай зямлі прызначаць ваяводу, а таксама прыцягваць да выканання пагра-нічнай службы. Гэты прывілей ставіць ваяводу - галаву вялікакняжацкай адміністрацыі - у залежнае становішча ад вярхушкі палачан. Жыхары вызваляліся ад падводнай павіннасці, сярэбшчыны, мелі права без пошліны гандляваць на ўсѐй тэрыторыі дзяржавы.

Абласныя граматы пісаліся на аснове мясцовага звычаевага права.

За баярамі і мяшчанамі гэтых земель прызнавалася права свабоднага выезду з землі.

У абласных граматах значнае месца адводзілася забеспячэнню аховы маемасных і асабістых правоў насельніцтва.

Вялікі князь абяцаў не парушаць правоў уласнасці жыхароў дадзенай зямлі. Насельніцтва ў абласных граматах не падзяляеца на класы і саслоўі, а выступае адзінай массай.

Наяўнасць абластных прывілеяў сведчыла аб асаблівым становішчы дадзенай зямлі ў ВКЛ, яе адасобленасці і непадзельнай цэласнасці.

22. Валасныя граматы: прычыны прыняцця, змест і значэнне Валасныя прывілеі выдаваліся, як правіла, па хадайніцтве жыхароў той ці

іншай воласці з мэтай абароны іх інтарэсаў ад самавольства адміністрацыі. Змест валасных прывілеяў у асноўным забяспечваў юрыдычнае замацаванне павіннасцей і некаторых правоў жыхароў воласці, у тым ліку права выбару старца - прадстаўніка сялянскай мясцовай адміністрацыі. Прыкладам валасных прывілеяў могуць быць прывілеі Падняпроўскім і Задзвінскім валасцям ад 2 кастрычніка 1511 г., жыхарам Магілѐўскай воласці ад 1 ліпеня 1536 г. і інш. У тым выпадку, калі выдадзеныя прывілеі ігнараваліся мясцовымі службовымі асобамі, вялікім князем выдаваліся паўторныя.

Такім чынам, агульны аналіз валасных прывілеяў дазваляе ў значнай меры даследаваць характар эксплуатацыі працоўнага народа як феадальнай дзяржавай у цэлым, так і асобнымі феадаламі.

Аналіз абласных і валасных грамат дазваляе зрабіць вывад аб тым, што асноўнай крыніцай права гэтых дакументаў было мясцовае звычаѐвае. Да спецыяльных актаў, якія выдаваліся толькі для гараджан, трэба аднесці прывілеі на магдэбургскае права; прывілеі, што выдаваліся ў сувязі з цяжкім становішчам жыхароў горада, якое магло быць выклікана стыхійнымі бедствамі (пажарам, паводкай, ваеннымі дзеяннямі), а таксама самавольствам адміністрацыі; прывілеі, што выдаваліся з мэтай развіцця горада і прыцягнення ў яго новых жыхароў.

23. Граматы беларускім гарадам на Магдэбургскае права (сутнасць, змест, значэнне). Крыніцы Магдэбургскага права

Граматы на магдэбургскае права. Першымі іх атрымалі жыхары Вільні (1387 г.), Бярэсця (1390 г.) і Гародні (1392 г.). У іх гаварылася, што гараджанам дазваляецца судзіцца і вырашаць свае гарадскія справы па тэўтонскім і магдэбургскім праве і прадастаўляюцца некаторыя льготы. Гэты прывілей даваўся

гарадам вярхоўнай ўладай ВКЛ або (прыватнаўласніцкім гарадам) уладальнікам горада. У абодвух выпадках ѐн выконваў ролю юрыдычнага акта аб самакіраванні гарадоў, спрыяў саслоўнай кансалідацыі гараджан, вызваляў іх ад феадальнай залежнасці. Часта прывілей пашыраў дзеянне магдэбургскага права на прадмесці і сѐлы, што належалі мяшчанам. Тым самым яны атрымлівалі такое ж права валодаць зямлѐй, як баяры-шляхта.

Першаступеннае значэнне ў граматах надавалася нормам, што ўстанаўлівалі парадак утварэння і кампетэнцыю га-радскіх органаў кіравання. У прыватнасці, у іх змяшчаліся ўказанні аб вызваленні гараджан ад улады і суда ваявод, старастаў і іншых службовых асоб агульнага кіравання і аб перадачы ўладных паўнамоцтваў у рукі гарадскога войта, бур-містраў, радцаў (саветнікаў) і лаўнікаў (засядацеляў). Войт прызначаўся на пасаду вялікім князем ці феадалам або выбіраўся насельніцтвам з заможных шляхціцаў ці мяшчан. Рада, якая складалася з радцаў і лаўнікаў, выбіралася з ліку купцоў, багатых майстроў, цэхмістраў. Узначальваў Раду выбарны бурмістр (ці бурмістры). Паўнамоцтвы войта і бурмістраў у розных гарадах не былі аднолькавыя.

Вывучэнне актаў гарадскіх магістратаў дазваляе меркаваць, што за рэдкім выключэннем сапраўднае магдэбургскае права ў гарадах ВКЛ не ўжывалася.

У прывілеях на магдэбургскае права не ўтрымлівалася нормаў крымінальнага, цывільнага, зямельнага і іншых найбольш важных галін права, на аснове якіх складваліся праваадносіны і якімі кіраваліся ў сваѐй дзейнасці гарадскія органы. Больш таго, у граматах на магдэбургскае права няма нават указанняў, якімі нямецкімі кодэксамі або зборнікамі трэба карыстацца.

К канцу 16 ст амаль усе гарады мелі Магдэбурскае права.

Згодна з граматамі гараджане вызваляліся ад шэрагу павіннасцей, скія яны раней неслі сумесна з сялянамі дадзенай зямлі.

Да 15ст павіннасці вызначаліся нормамі звычаевага права З 15 ст пачалі замацоўвацца ў нарматыўных актах.

Т.к. жыхары кожнага горада неслі розныя павіннасці, то і граматы мелі індывідуальны характар.

24. Судзебнік Казіміра 1468г.: крыніцы, структура, змест

Першай спробай сістэматызацыі нормаў права ў агульна-дзяржаўным маштабе з'явіўся Судзебнік Казіміра 1468 г.

Судзебнік быў невялікім па аб'ѐме і аб'ядноўваў нормы крымінальнага, адміністрацыйнага і працэсуальнага права. Рукапісны тэкст Судзебніка, быў напісаны на старабеларускай мове. Пры публікацыі ў ім было вылучана 25 артыкулаў. Ён быў зацверджаны вялікім князем на агульнадзяржаўным сойме 29 лютага 1468.

Крыніцы: мясцовае беларускае звычаевае права, прававые норма, выпрацаваныя судовай і адміністрацыйнай практыкай.

Змест абмяжоўваўся нормамі крымінальнага і крымінальна-працэсуальнага права.

Артыкул1: норма, якая забараняла перадаваць пацярппеламу дзяцей ва узросце 7 гадоў, бацькі якіх былі вінаватыя ў крадзежы і не мелі магчамасці плаціць за шкоду.

Артыкул 5 і 6: абмяжоўвалі адказнасць жонкі і дарослых дзяцей злодзея У судзебніку атрымала замацаванне ідэі і індывідуалізацыі пакарання.

Новым было ў законе вызначэнне злачынства як супрацьпраўнага дзеяння. Калі злачынец не меў чым плаціць, то суд павінен бый вярнуць палічнае

пацярпеламу.

Артыкул 24: узмацненне феадальнага прыгнету і пазбаўленне залежных сялян права вольнага адыходу ад феадала.

Атрымала заканадаўчае замацаванне запалохванне – адна з асноўных мэт пакарання.

Судзебнік забараняў вызваляць злачынства ад пакарання.

Заканчваўся судзебнік прадпісаннем: абавязвала ўсіх жыхароў утрымліваць у належным парадку дарогі і масты.

Судзебнік Казіміра быў падзелены на 25 артыкулаў у 19ст пры публікацыі І. Даніловічам

Такім чынам, выданнем Судзебніка быў пакладзены пачатак новаму этапу ў развіцці прававой тэорыі і практыкі заканадаўчай дзейнасці дзяржаўных органаў, з'яўленню новых прынцыпаў сістэматызацыі і кадыфікацыі феадальнага права.

25. Статут Вялікага княства Літоўскага 1529г.: крыніцы, структура, змест, значэнне

Крыніцы для распрацоўкі: звычаевае права, агульназемскія, валасныя, абласныя, гарацкія граматы, судзебнік Казіміра 1468, адміністратыўная судовая практыка дзяржавыв, нормы захлднееўрапейскага і польскага права.

Уверасні 1529 г. першы Статут быў уведзены ў дзеянне. Яго рыхтавалі мясцовыя вучоныя і юрысты-практыкі на аснове кадыфікацыі і сістэматызацыі нормаў мясцовага звычаѐвага права, рашэнняў судовых і дзяржаўных устаноў, прывілеяў. У працэсе падрыхтоўкі тэксту Статута ўпершыню былі выпрацаваны сістэма і структура размяшчэння прававых нормаў у залежнасці ад іх зместу; уключаны тыповыя і абагуленыя нормы; дадзена дакладная рэдакцыя кожнага артыкула; уведзены шэраг прававых нормаў, у якіх адлюстраваны тагачасныя таварна-грашовыя адносіны, нормы дзяржаўнага, адміністрацыйнага, цывільнага, шлюбна-сямейнага, крымінальнага, судова-працэсуальнага і іншых галін права.

Статут складаўся з 13 раздзелаў і 244 артыкулаў. Пазней, у сувязі з дапаўненнямі, колькасць артыкулаў павялічылася да 283. У I - III раздзелах былі змешчаны асноўныя нормы дзяржаўнага і прынцыповыя палажэнні іншых галін права, у IV і V - шлюбна-сямейнага і спадчыннага, у VI - працэсуальнага, VII - крымінальнага, VIII - зямельнага, IX - ляснога і паляўнічага, X - цывільнага і ў XI—XIII - крымінальнага і крымінальна-працэсуальнага права.

УСтатуце былі юрыдычна замацаваны асновы грамадскага і дзяржаўнага ладу, прававое становішча класаў, станаў (саслоўяў) і сацыяльных груп насельніцтва, парадак утварэння, склад і паўнамоцтвы некаторых органаў дзяржаўнага кіравання і суда. Абвяшчалася правіла, паводле якога ўсе асобы, як

убогія, так і багатыя, павінны былі судзіцца ў адпаведнасці з нормамі, якія былі выкладзены ў Статуце. Вялікі князь (гасудар) абавязваўся захоўваць тэрытарыяльную цэласнасць краіны, не дапускаць чужаземцаў на дзяржаўныя насады, не даваць ім маенткаў, не адбіраць у мясцовых феадалаў пасады і маѐмасць без суда, прытрымлівацца ўсіх старых законаў і звычаяў.

Асаблівая ўвага ў Статуце надавалася судова-працэсуальнаму праву. Суд быў важным органам, які забяспечваў ахову правапарадку і дзейнасць якога была накіравана на поўнае абмежаванне самавольства феадалаў, наданне праву аўтарытэту. Асаблівая ўвага ўдзялялася парадку ажыццяўлення правасуддзя. Абвяшчаліся прынцыпы яго публічнасці, фармальнай роўнасці бакоў у працэсе, права абвінавачванага на абарону з удзелам адваката. Адначасова ў Статуце прадуг-леджвалася захаванне прывілеяў і льгот для феадалаў, што на практыцы замацоўвала бяспраўе простых людзей. Аднак у перыяд феадалізму нават абвяшчэнне ідэі правапарадку было значным крокам наперад.

Статуце даволі поўна выкладзены нормы, якія забяспечвалі права ўласнасці феадалаў; шмат увагі нададзена сямейна-шлюбнаму праву; падрабязна рэгламентаваўся парадак назначэння апекуноў непаўналетнім дзецям, якія засталіся без бацькоў.

Такім чынам, прававыя нормы, змешчаныя ў Статуце, у сваѐй сукупнасці складалі своеасаблівую феадальную канстытуцыю, у якой упершыню вызначаліся структура і характар дзейнасці органаў дзяржаўнай улады, замацоўваліся асноўныя правы і прывілеі пануючага класа і шляхты.

26. Статут Вялікага княства Літоўскага 1566г.: прычыны распрацоўкі, важнейшыя палажэнні і асноўныя змены ў параўнанні з Статутам 1529г

Змены, якія адбываліся ў сярэдзіне XVI ст. у сацыяльна-эканамічным і палітычным жыцці дзяржавы (правядзенне аграрнай, судовай і адміністрацыйнай рэформаў), патрабавалі ўдасканалення права. Недахопы ў заканадаўстве адчуваў і сам урад. Законную сілу набыў другі Статут ВКЛ ў 1566 г. Асноўнымі крыніцамі Статута 1566 г. былі агульназемскія і абласныя прывілеі, Судзебнік 1468 г., Статут 1529 г. і некато-рыя нормы звычаѐвага права, а таксама рымскакаталіцкага і грэка-праваслаўнага царкоўнага права.

Па сваѐй структуры Статут складаўся з 14 раздзелаў і 367 артыкулаў. Раздзелы I - III ахоплівалі нормы дзяржаўнага, ваеннага і адміністрацыйнага права, IV - судовага ладу і судовага працэсу, V - VI - сямейнага і апякунскага права, VII, VIII і IX - цывільнага, X - ляснога і паляўнічага, XI - XIV - крымінальнага права. Найбольш істотныя змены былі ўнесены ў нормы дзяржаўнага, судова-працэсуальнага і цы-вільнага права.

У Статуце былі замацаваны асноўныя прынцыпы права: яго адзінства для ўсіх грамадзян (хоць яно не было роўным для ўсіх); дзяржаўны суверэнітэт (насуперак царкоўнаму касмапалітызму); абмежаванне ўлады вялікага князя (гаспадара); прыярытэт пісанага права. Упершыню намячалася аддзяленне суда ад органаў улады і кіравання. Для гэтага ствараліся земскія і падкаморскія суды. Больш поўна рэгламентавалася кампетэнцыя органаў дзяржаўнай улады і кіравання, якія былі заснаваны на агульных прынцыпах феадальнага права:

стварэнні льгот і пераваг для класа феадалаў і саслоўя шляхты, недапушчэнні простых людзей у органы кіравання, замацаванні прававой няроўнасці розных сацыяльных груп насельніцтва.

Кіраўніком дзяржавы і галоўнай асобай ва ўсѐй сістэме дчяржаўных органаў прызнаваўся вялікі князь. Яго прававое становішча было тыповым для абмежаванага манарха, хаця і мела некаторыя асаблівасці. Паўнамоцтвы князя рэгламентаваліся прававымі нормамі. Ен не мог без рашэння сойма пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы, выдаваць новыя законы. Статут забараняў даваць маѐнткі, пасады і званні чужаземцам, у тым ліку ўраджэнцам Польшчы, замацоўваў галоўную ролю буйных феадалаў у дзяржаве.

У Статуце 1566 г. акрэслены пераход ад феадальнага да буржуазнага права ўласнасці. Усе феадалы маглі вольна распараджацца сваімі маѐнткамі. Тут значна паўней, чым у папярэднім Статуце, выкладзены нормы спадчыннага права, істотныя змены ўнесены ў крымінальнае права. Так, суб'ектам злачынства прызнаваўся толькі сталы чалавек, не-паўналетнія ж маглі быць пакараны толькі пасля дасягнення імі 14-гадовага ўзросту; абвяшчалася прэзумпцыя невінаватасці; крымінальнае пакаранне павінна было ажыццяўляцца толькі па суду; асоба, якая абвінаваціла каго-небудзь у злачынстве і не даказала яго віны, несла такое ж пакаранне, якім мог быць пакараны абвінавачаны ею.

Ен дзейнічаў у Беларусі і Літве да 1588, а ў правабэрэжней Украіне і ў 17185ст – называўся валынскі статут.

Вядомы пераклады на лацінскую і польскую мову.

27. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588г.: працэдура распрацоўкі і прыняцця, новыя нормы і важнейшыя палажэнні, значэнне

Статут 1588 г. быў падрыхтаваны на высокім тэарэтычным узроўні. Ужо да канца 1584 г. работа над Статутам была закончана, але ў сувязі з тым, што новы звод ігнараваў акт Люблінскай уніі 1569 г., Польшча не дапускала яго зацвярджэння на агульным сойме Рэчы Паспалітай.

Аднак Жыгімонт III Ваза, жадаючы захаваць вялікакняжацкі трон, зацвердзіў Статут сваім прывілеем ад 28 студзеня 1588 г. Галоўнае значэнне дзяржаўнаправавых нормаў Статута заключалася ў тым, што ѐн заканадаўча аформіў захаванне ВКЛ як дзяржавы насуперак акту Люб-лінскай уніі.

Ён меў 14 раздзелаў і 488 артыкулаў. У раздзелах I - IV змяшчаліся нормы дзяржаўнага права і судовага ладу, у V - X і часткова ў XIII - шлюбна-сямейнага, зямельнага і цывільнага права, у XI - XII, XIV і часткова ў XIII - крымінальнага права. Трэба заўважыць, што нормы дзяржаўнага права былі амаль поўнасцю перанесены са Статута 1566 г. з некаторымі ўдакладненнямі і дапаўненнямі. Яны юрыдычна замацоўвалі адносіны, якія склаліся паміж ВКЛ і Польшчай пасля

1569.

Сістэматызацыя права, пакладзеная ў аснову Статута 1588 г., была пабудавана на новых прынцыпах, уласцівых для пераходнага перыяду ад сярэдневякоўя да новага часу і зараджэння буржуазных адносін. Гэта перш за ўсѐ выяўлялася ў абмежаванні ўлады гаспадара і імкненні да падзелу ўлад; абвяшчэнні неабходнасці прытрымлівацца дзяржаўнага суверэнітэту насуперак

сярэдневяковаму касмапалітызму і ў юрыдычным замацаванні адзінства права для ўсѐй дзяржавы і ўсіх паўнапраўных людзей. Заканадаўчая ўлада замацоувалася за соймам, выканаўчая - за вялікім князем і Радай, судовая - за вялікакняжацкім і галоўным, а таксама за мясцовымі судамі.

Адначасова з канчатковым запрыгоньваннем сялян Статут прадугледжваў крымінальную адказнасць за забойства простата чалавека, абвяшчаў ідэю верацярпімасці, забараняў перадачу вольнага чалавека за даўгі або злачынства ў няволю, устанаўліваў наступление крымінальнай адказнасці з 16 гадоў.

Статут 1588 г. закончыў кадыфікацыю права ў Вялікім княстве Літоўскім. У гэтым заканадаўчым акце адлюстраваліся не толькі існаваўшыя дзяржаўнаправавыя ідэі, але і тыя, што апярэджвалі час, выявілася багатая прававая культура беларускага і літоўскага народаў. Статут быў надрукаваны на старабеларускай мове ў 1588 г. у Віленскай друкарні Мамонічаў пад наглядам і на сродкі Л. Сапегі.

У канцы 16 ст быў выкарастаны пры кадыфікацыі прускага права, пры падрыхтоўцы саборнага улажэння 1649, у 17ст быў перакладзены на нямецкую мову, ужываўся ў судах латвіі і эстоніі, у 1735-1738 перакладзены на ўкраінскую мову.

Вядомы пераклады на французскую і лацінскую мову.

Дзейнічаў у віцебскай і магілеўскай губерніях да 1831 года, у віленскай, гродзенскай і мінскай да 1840

28. Канстытуцыйнае права Вялікага княства Літоўскага

Статут 1588 замацаваў феадальны грамадскі лад, разам з тым утрымліваў нормы, якія рэгулявалі новае буржуазнае права.

АБВЯШЧАЛАСЯ ФАРМАЛЬНАЯ РОЎНАСЦЬ УСІХ ПЕРАД ЗАКОНАМ, ХОЦЬ САМ ЗАКОН НЕ БЫЎ РОЎНЫМ ДЛЯ ЎСІХ.

СТАТУТ 1588 насупярэк акту люблінскай уніі замацаваў сувірэнітэт вкл На практыцы выконваўся артыкал, скі забараняў чужаземцам даваць пасады

у ВКл, у тым ліку і палякам.

Статут усе насельніцтва падзяляе на 4 сасловія: шляхта, духавенства, мяшчане, сяляне.

Канстытацыйнае права ВКЛ рэгламентуе структуру і кампэтэнцыю вярхоўных органаў дзяржаўнай улады і кіравання ВКЛ будавалася на асноўных прынцыпах класа феадалаў: стварэнне льгот і пераваг для саслоўя шляхты, не дапушчэнне простых людзей ў органыкіравання, юрыдычнае замацаванне няроўнасці розных сацыяльных груп насельніцтва

29. крымінальнае права ВКЛ 15-16

У заканадаўстве Вялікага княства Літоўскага значная ўвага была ўдзелена нормам крымінальнага права. Вызначэнне злачынства фарміравалася ў залежнасці ад яго характеру і вынікаў. Злачынствы супраць здароўя, недатыкальнасці асобы і маѐмасці вызначаліся як гвалт, крыўда, зладзейства, шкода; злачынныя дзеянні наогул - "выступ из права", "злочинство", "вина".

Вызначэнне паняцця злачынства, блізкае сучаснаму "праступак", упершыню сустракаецца ў прывілеі 1447г.

Суб'ектамі злачынства маглі быць пэўныя асобы і групы людзей, якія адказвалі за чужую віну. Статут 1588 г. зрабіў спробу абмежаваць адказнасць за чужую віну, абвясціўшы прынцып асабістай адказнасці віноўнай асобы. Згодна з законам суб'ектам злачынства мог быць толькі чалавек. Псіхічна хворыя, а таксама асобы, якія не дасягнулі пэўнага ўзросту, да адказнасці не прыцягваліся. Калі Статут 1566 г. прадугледжваў крымінальную адказнасць пасля 14 гадоў, то Статут 1588 г. -пасля 16. Закон размяжоўваў віну наўмысную і ненаўмысную. Ненаўмысная віна прадугледжвала маѐмасную адказнасць (пакрыццѐ страт, шкоды). Пры адсутнасці віны крымінальнае пакаранне не ўжывалася. Для правільнага вызначэння ступені віны суд павінен быў вызначыць прычынную сувязь паміж дзеяннямі вінаватай асобы і іх вынікамі.

Першая спроба сфармуляваць прэзумпцыю невінаватасці была зроблена ў Статуце 1566 г., а Статут 1588 г. пашырыў гэтае правіла і на простых людзей. Атрымалі свае прававое замацаванне ў Статуце і такія інстытуты, як неабходная абарона і крайняя неабходнасць, рэцыдыў.

Крымінальнае права XVI ст. выразна не размяжоўвала стадыі злачыннай дзейнасці, хаця і адрознівала намер, падрыхтоўку, замах, якія караліся толькі ў прадугледжаных законам выпадках. Акрамя таго, Статутам 1588 г. вызначалася пакаранне ў залежнасці ад ступені ўдзелу асобы ў злачынстве. Адрознівалася простае саўдзельніцтва, калі ўсе ўдзельнікі былі выканаўцамі злачынства, і складанае, пры якім адны дзейнічалі як падбухторшчыкі, другія - як выканаўцы, трэція -як памагатыя. Падбухторшчык падзяляў крымінальную адказнасць з забойцам. Не лічыўся ўдзельнікам злачынства слуга, які суправаджаў свайго феадала пры наездзе на чужы маѐнтак, а таксама слуга, які параніў ці забіў чалавека, абараняючы свайго гаспадара. Самастойным відам злачынства лічылася ўкрыццѐ злачынцы.

Узалежнасці ад аб'ектаў злачыннага замаху злачынствы падзяляліся на дзяржаўныя, супраць парадку кіравання і правасуддзя, царквы, маралі, жыцця, здароўя і гонару людзей; ваенныя, замах на маѐмасць, злачынствы слуг і феадальна-залежных людзей супраць феадалаў. Найбольш цяжкімі лічыліся злачынствы супраць дзяржавы і рэлігіі. Да першых адносіліся дзяржаўная здрада, змова супраць вялікага князя, паўстанне, дзяржаўны пераварот, абраза гаспадара. Да рэлігійных злачынстваў адносіліся выхад з хрысціянства, спакушэнне хрысціян у іудзейскую ці мусульманскую рэлігію, вядзьмарства.

Узалежнасці ад спосабу ўзбуджэння крымінальных спраў у судзе яны падзяляліся на тры катэгорыі: 1) справы, якія ўзбуджаліся прадстаўнікамі дзяржаўнай улады незалежна ад наяўнасці пацярпеўшага (дзяржаўныя злачынствы, злачынствы супраць рэлігіі і маралі, супраць парадку кіравання і правасуддзя); 2) прыватнага абвінавачання па заявах пацярпеўшых (злачынствы супраць асобы і маѐмасці); 3) змешанага абвінавачання, калі абвінаваўцамі выступалі і службовыя і прыватныя асобы.

Уліку галоўных мэт, якія дасягаліся шляхам прымянення пакарання, можна назваць запалохванне, кампенсацыю пацярпеўшаму прычыненай яму шкоды за

кошт злачынцы ці яго блізкіх, а таксама помсту - нанясенне злачынцу шкоды. У заканадаўчыя акты ўводзіліся нормы, якія прадугледжвалі пакаранні з выкарыстаннем жорсткіх метадаў. Сродкам запалохвання служылі таксама і непамерныя маѐмасныя спагнанні і штрафы. Пакаранне прымянялася з улікам класавай прына-лежнасці як пацярпеўшага, так і злачынцы. Асноўнымі відамі пакарання былі маѐмасныя, кара смерцю; цялесныя - "пакута"; турэмнае зняволенне; выгнанне, апала, пазбаўленне шляхецкай годнасці і аб'яўленне па-за законам.

За адно і тое ж злачынства простых людзей і шляхціцаў каралі па-рознаму. У гэтым выяўляўся класава-саслоўны характар феа-дальнага крымінальнага права, якое працавала на карысць феадалаў, захоўвала ўсе іх ільготы і перавагі.

Гуманныя меры: непрымяненне смяротнай кары ў адносінах да цяжарных жанчын, адмова ад крымінальнага пакарання дзяцей, ўстанаўленне крымінальнай адказнасці шляхціца за забойства простага чалавека, высокая адказнасць за злачынствы супраць жанчын, адносна невялікія тэрміны зняволення.

30. Грамадзянскае права ВКЛ

Існавалі нормы, што рэгулявалі дагаворныя адносіны куплі-продажу, пазыкі, залогу, арэнды, абавязкі ў адносінах працы па найме, а таксама нормы спадчыннага права. Маѐмасныя адносіны рэгуляваліся ў залежнасці ад праваздольнасці людзей, іх саслоўнай прыналежнасці, веравызнання, месца жыхарства (горад, вѐска) і прававога становішча старон у грамадстве і сям'і. Найбольш поўнай праваздольнасцю вало-далі дзяржава, царква і вярхі класа феадалаў. Яны маглі свабодца распараджацца сваѐй маѐмасцю, ажыццяўляць усе віды грамадзянска-прававых пагадненняў. Даволі шырокай праваздольнасцю валодала і маламаѐмасная шляхта, хаця яе правы былі абмежаваныя. Праваздольнасць простых людзей не была роўнай і залежала ад шэрагу фактараў: мяшчане буйных гарадоў карысталіся болыпымі правамі, чым жыхары вѐсак і мястэчак, католікі мелі перавагу перад праваслаўнымі і г.д. Зусім абмежаванай была грамадзянская праваздольнасць палонных і чэлядзі нявольнай. Абмяжоўваліся правы і дзеяздольнасць жанчын, дзяцей, а дзеяздольнасць удавы была значна шырэй, чым замужняй жанчыны. Агульная грамадская дзеяздольнасць наступала для мужчын з 18-гадовага, для жанчын - з 13-гадовага ўзросту.

Аб'ектамі рэчавага права былі маѐнткі з залежнымі людзьмі, ворныя землі, лясы, сенажаці, азѐры, рэкі, прадукты сельскай гаспадаркі, прадметы рамеснай вытворчасці і г.д. У XVI ст. былі вядомы наступныя правы на рэчы: уласнасць (трыманне, уладанне), заклад (застава) і сервітут.

У адпаведнасці з прававой рэгламентацыяй зямельныя ўладанні феадалаў падзяляліся на тры асноўныя катэгорыі: вотчыны; маѐнткі, выслужаныя або атрыманыя ў карыстанне на поўны ці ўмоўны тэрмін; маѐнткі навечна. Права распараджэння гэтымі катэгорыямі нерухомай маѐмасці не было аднолькавым. Уладанне ў адрозненне ад уласнасці азначала фактычнае валоданне маѐмасцю з абмежаванымі правамі на распараджэнне ѐю. Уладанне і ўласнасць аднолькава падлягалі судовай абароне

Глыбокія змены адбыліся і ў абавязацельным праве, якое прыстасоўвалася да больш інтэнсіўнага таварна-грашовага абароту і ўзмацнення эканамічнага прыгнѐту народа. Падрабязна выкладаліся нормы, якія рэгулявалі выкананне абавязацельстваў. Закон вызначаў форму і парадак заключэння пагадненняў, тэрміны іскавай даўнасці і інш. Усе здзелкі бакі павінны былі заключаць у прысутнасці сведак. Пагадненні аб зямлі рабіліся ў пісьмовай форме i

заносіліся ў судовыя кнігі. Пісьмовая форма прадугледжвалася і для дагавору пазыкі на суму больш за 10 коп грошай. Абавязацельства спынялася ў выпадку выканання ці сканчэння тэрміну яго дзеяння, з-за смерці абавязанай стараны. У апошнім выпадку доўг павінны былі плаціць ці адпрацоўваць дзеці нябожчыка.

Спадчыннае права было вылучана ў Статутах як самастойны інстытут цывільнага права. Закон замацоўваў агульнае палажэнне, у адпаведнасці з якім дзеці станавіліся спадкаемцамі маѐмасці сваіх бацькоў, падрабязна рэгламентаваў шматлікія пытанні, якія ўзнікалі ў практыцы афармлення спадчыны. Значна пашыралася права перадачы маѐмасці па завяшчанні, вызначалася кола асоб, якія не мелі права завяшчаць ці правы якіх былі абмежаваны пэўнымі ўмовамі.

31. Працэсуальнае права ВКЛ.

Па Статуце 1588 г. працэсуальнае права было адзіным і для крымінальных і для цывільных спраў. Панаваў іскавы характар працэсу, згодна з якім ісцец сам павінен быў збіраць доказы, прад'яўляць іх суду і падтрымліваць абвінавачванне. У любой стадыі працэсу ісцец мог адмовіцца ад іску ці абвінавачвання, заключыць міравое пагадненне або або памілаваць злачынцу. Калі абвінавачванне не знаходзіла пацверджэння, ісцец мог быць прыцягнуты да адказнасці.

Роля суда пры іскавым судаводстве была параўнаўча пасіўнай.

Згодна са Статутам 1588 г. суб’екты працэсу мелі розную працэсуальную праваздольнасць. Поўнай працэсуальнай праваздольнасцю карысталіся найбольш багатыя феадалы, чэлядзь дворная і феадальна-залежныя сяляне былі наогул яе пазбаўлены. За іх у судах павінны былі выступаць паны або, па даручэнні апошніх, адвакаты ці іншыя прадстаўнікі феадалаў.

Судовы працэс пачынаўся з падачы скаргі, пасля чаго складалася позва, якая адначасова была і выклікам у суд і іскавай заявай з пераказам сутнасці справы. Позва ўручалася адказчыку праз вознага, аб чым рабіўся адпаведны запіс у судовай кнізе. У працэсе ўдзельнічалі два бакі: той, хто ўзбуджаў справу, адносіўся да боку павадовага, той, хто адказваў ці абвінавачваўся, - да боку адпорнага.

Пры судах працавалі прафесіянальныя адвакаты (пракуратары). Пры неабходнасці прадстаўнікі старон мелі права карыстацца іх паслугамі.

Агульная тэрытарыяльная падсуднасць спраў у адносінах да вольных людзей вызначалася паводле звычаѐвага права: у месцы жыхарства адказчыка па грамадзянскіх справах і ў месцы, дзе адбылося злачынства, - па крымінальных. Стораны мелі права заключаць пагадненне аб змене падсуднасці (тэрытарыяльнай і інш.) Да 1564 г. буйныя феадалы карысталіся правам выключнай падсуднасці. Іх справы разглядаў вялікакняжацкі суд, што ўскладняла парадак прад'яўлення ім іскаў дробнымі і сярэднімі

феадаламі. Бельскі прывілей 1564 г. абвясціў роўную падсуднасць для ўсѐй шляхты.

Тэорыя фармальных доказаў, што панавала ў феадальным працэсуальным праве, грунтавалася на ўстаноўленай у законе сіле доказаў, якія дзяліліся на дасканалыя і недасканалыя

Важнейшы прынцып працэсуальнага права Вялікага княства Літоўскага заключаўся ў тым, што бок павадовы (ісцец) павінен быў прывесці факты, якія б па грамадзянскіх справах сведчылі аб наяўнасці шкоды, а па крымінальных - віны. Ніхто не мог быць асуджаны без наяўнасці паўнаты неабходных доказаў. Закон прадугледжваў вызваленне падсуднага ад пакарання пры недастатковасці доказаў і пры з'яўленні ў суда сумнення ў яго вінаватасці. Пры аднолькава няпоўных доказах істца і адказчыка суд аддаваў перавагу апошняму.

Асноўнымі відамі доказаў лічыліся тлумачэнні бакоў, іх прызнанне; паказанні сведак; прысяга; пісьмовыя і рэчавыя доказы; вывады і тлумачэнні экспертаў. Тлумачэнне істца або адказчьща займала адно з цэнтральных месцаў у сістэме судовых доказаў. Прызнанне адказчыкам іску, зробленае ў судзе, разглядалася як поўны доказ і было дастатковай падставай для прыняцця судовага рашэння. Адказчык, або падсудны, прызнаўшы іск або абвінавачванне, пазбаўляўся права абскарджваць пастанову суда, у аснову якой было пакладзена прызнанне. Самымі распаўсюджанымі доказамі былі паказанні сведкаў. Статут 1588 г. вызначаў, хто мог быць сведкам, і працэсуальную працэдуру атрымання іх паказанняў. Прысяга і клятва лічыліся дапаможнымі доказамі і звычайна выкарыстоўваліся, калі паказанняў сведкаў ці іншых доказаў для вырашэння справы было недастаткова. Вышэйшай ступенню дакладнасці, як лічылася, валодалі сведчанні духоўных і службовых асоб дзяржаўнай адміністрацыі.

Упрацэсе разгляду грамадзянскіх спраў важнае значэнне надавалася пісьмовым доказам, бо закон патрабаваў заключаць многія пагадненні, дагаворы куплі-продажу, пазыкі і інш. у пісьмовай форме. Усе гэтыя акты складаліся па вызначанай форме, што патрабавала наяўнасці пэўных рэквізітаў (подпісы, пячаткі). Найбольш важныя з актаў рэгістраваліся ў судовых кнігах. Падробка пісьмовых доказаў каралася смерцю. Рэчавы доказ разглядаўся як самы пераканаўчы, асабліва калі злачынец быў затрыманы на месцы злачынства.

Уадпаведнасці з заканадаўствам Вялікага княства ЛІтоўскага па найбольш цяжкіх злачынствах (дзяржаўныя, ваенныя, некаторыя крымінальныя) вышук, следства і суд былі абавязковымі, незалежна ад таго, ці рабілася пацярпеўшым адпаведная заява. Папярэдняе следства па найбольш цяжкіх і небяспечных злачынствах ажыццяўлялася службовымі асобамі дзяржаўнага апарату: звычайна старастамі, іх намеснікамі ці замкавымі суддзямі, якія выязджалі на месца, дапытвалі сведкаў, падазроных, запісвалі іх паказанні і перадавалі ў суд, які разглядаў справу. Для выключэння магчымасці злоўжыванняў службовых асоб і магчымай адмовы падазронага ці сведак у судзе ад сваіх паказанняў на папярэднім допыце прысутнічалі панятыя.

Непасрэдны разгляд справы пачынаўся з аб'явы суда аб пачатку судовага працэсу і выкліку ў судовае пасяджэнне бакоў. Першым выкладаў свае

патрабаванні ісцец, потым адказчык даваў па іх тлумачэнні. Ісцец меў