125. Хх ғ. 30-40жылдарында қазақстанға кейбір халықтардың жер аударылуы,оның мақсаты, көлемі және салдары

Кеңес өкіметінің ауыл ша­ру­ашы­лығын ұжым­дасты­ру бағыты 1925 жы­лы қабыл­данды. 1924 жы­лы Қазақстан өлкелік пар­тия бас­шы­лығы көшпелі өмір сал­тын сақтаған қазақ ауыл­да­рын оты­рықшы­лан­ды­ру және қазақ ауыл­да­рын­да Кеңес өкіметі билігінің нығаюына ке­дергі келтіретін бай және ор­та тап өкілдерінің көзін жою қажет деп есеп­теді.

Ұжым­дасты­ру қар­саңын­да рес­публи­када 40,5 млн. мал ба­сы бол­са, 1933 жы­лы оның са­ны 4,5 млн-ға дейін азайған. 1930–1932 аш­тық жыл­да­ры Қазақстан халқының са­ны 6,2 млн. бол­са, со­ның 2,1 млн-ы аш­тықтан қырыл­ды. 1 млн. 700 мың адам Қазақстан­нан тыс ай­мақтарға көшіп кетті. Күшпен жүргізілген ұжым­дасты­ру са­яса­тына қар­сы Қазақстан­да жал­пы са­ны 372 көтеріліс бо­лып, оған 80 мыңдай адам қатысқан. Ол көтерілістердің бар­лығын дерлік Кеңес өкіметі әскердің көмегімен ба­сып тас­та­ды, көтерілісшілер­ге аяусыз жа­залар қол­да­ныл­ды. Қазақстан­да бо­лып жатқан осы аш­тық, оның се­беп­тері ту­ралы қылы­шынан қан тамған за­ман­да Т. Рысқұлов 1933 жы­лы на­урыз­да Ста­лин­ге ашық хат жаз­ды ("Ста­лин­ге хат”). Сол кез­де Қазақстан өлкесін басқарған Го­лоще­киннің асы­ра сілтеу са­яса­тына қар­сы қазақтың белгілі аза­мат­та­ры Т. Рысқұлов, М. Дәулетқали­ев, Е. Ал­тынбе­ков, Қ. Қуаныш­па­ев, Ғ. Мүсіре­пов­тер де Ста­лин­ге ашық хат жаз­ды ("Бе­се­удің ха­ты”). 1933 жы­лы Го­лоще­кин биліктен алы­нып тас­талды. Бірақ бәрі де кеш еді.

1930 жыл­да­ры болған аш­тықты ге­ноцид деп атай­мыз. Олай дейтініміз Кеңес өкіметі қазақ халқын әдейілеп аш­тыққа ұрын­дырды және тең жар­ты­сы қырылғанға дейін көмек көрсет­пей бақылап отыр­ды.

Кеңес өкіметіне қазақ сияқты өз жері, дәулеті, ма­лы мол елдің ке­регі жоқ еді. Олар Қазақстанға басқа ха­лықтар­ды алып келіп, үлкен ла­герь жа­са­уды жос­парла­ды. Осы се­беп­тен 1929 жы­лы пат­ша за­манын­дағы "Көші-қон басқар­ма­сы” қай­та­дан жұмыс істей бас­та­ды. Со­нымен бірге Са­ры­арқа жерінде "Кар­лаг” (Қараған­ды ла­гері) құрыл­ды. Кеңес өкіметінің осын­дай сұрқия са­яса­тына қара­мас­тан қазақ халқы соңғы күшімен өмір үшін күресіп жат­ты.

30-жыл­да­ры Қазақстанға өзге ұлттар­ды қоныс аудар­ту кеңінен жүргізілді. Өлке аумағына елдің ор­та­лық ай­мағынан ха­лық көптеп ке­ле бас­та­ды. Бұл ке­зеңнің қоныс ауда­ру са­яса­тын үш бағытқа бөлу­ге бо­лады: өндірістік, ауыл ша­ру­ашы­лық және күштеп, жа­залау тәртібімен қоныс аудар­ту. 1928–32 жыл­да­ры РКСФР-дің басқа рес­публи­кала­рынан елімізге 100 мыңға жуық ша­ру­ашы­лық көшіп келді. Ашық және рес­ми түрде жүргізілген жос­парлық қоныс ауда­рудан басқа 30–40 жыл­да­ры әле­уметтік, кейін ұлттық белгі бойын­ша күштеп қоныс ауда­ру ісі кеңінен жүргізілді. Ұжым­дасты­ру науқаны бас­та­лысы­мен ар­найы қоныс ауда­ру бұқара­лық си­пат ал­ды. 1930 жы­лы көктем­де Қазақстанға 0,5 млн. «ар­найы қоныс ауда­рушы­лар келді».

1937 жы­лы қазақстанға жа­пон бар­лау қыз­метімен бай­ла­нысы бар деп айып­талған 95мың 903 адам­нан тұра­тын ко­рей ди­ас­по­расы қиыр Шығыс­тан көшіріліп қоныс­танды­рыл­ды. 1939–1941 жы­лы Ба­тыс Бе­ларус­сия мен Ба­тыс Ук­ра­ина­дан, бал­тық жағала­уын­дағы Кеңестік рес­публи­калар­дан по­ляк­тарды қоныс ауда­ру (де­пор­та­ция) жүзе­ге асы­рыл­ды. Са­нақ бойын­ша де­пор­та­ция ал­ды­на 1939 жы­лы Қазақстан­да 54,7мың по­ляк, 3,6мың ла­тыш, 808 лит­ва­лықтар және т. б. тұрған.

1941 жы­лы 28 та­мыз­да фа­шис­термен бай­ла­нысы бар де­ген айып­пен 349713 неміс, 1944 жыл­дың ақпа­нын­да ин­гуштер мен че­шен­дер, на­урыз­да башқұрлар, қара­шада түрік мес­хе­тин­дер Қазақстанға күштеп қоныс ауда­рушы­лар бол­ды.

Ішкі істер ха­лық ко­мис­са­ри­аты мен КСРО мем­ле­кеттік қауіпсіздік ко­митетінің рес­ми құжат­та­ры күштеп қоныс­танды­ру се­беп­терін фа­шистік ре­жимді қол­да­ушы­ларға, бан­ди­тизмнің пай­да бо­лу­ына қар­сы жа­салған әре­кет деп түсіндіреді.

Жал­пы алған­да Қазақстан­да 30 — 50-жыл­да­ры қоныс­та­нушы­лар са­ны, ГУ­ЛАГ тұтқын­да­рын са­намаған­да, ор­та есеп­пен 1560мың адамға жетті.

1939–1959 жыл­дар ара­лығын­да ха­лықтың өсуі 3210234 адам­ды құра­ды. Бұл ке­зеңде қазақ халқының тағды­рына зор қауіп төнді. То­тали­тар­лық ре­жим Қазақстан­ды қоныс ауда­рушы­лар ла­геріне, ГУ­ЛАГ, конц­ла­герь­лер еліне ай­нал­ды­рып жіберді. Қазақ халқы ста­линдік са­ясат құрбан­да­рын құшақ жая қар­сы ал­ды. Олар­мен азық-түлігімен бөлісті, қайғысы­на ор­тақтас­ты, өздері аш-жа­лаңаш отырған қазақтар бақыт­сыздарға ба­ла-шағасы­ның аузы­нан жы­рып көмек көрсетті.