Жыццё і дзейнасць марціна кромэра

Марцін Кромэр нарадзіўся ў 1512 годзе ў Бечу (Малаполь-

ска) ў мяшчанскай сям’і. Невядома, калі і адкуль прыбылі

Кромэры ў Беч. Магчыма, са Шлёнска. У 1415 г. у Бечскім

магістраце быў райца Міхал Кромэр, верагодна, ён быў звяза-

ны з гэтым родам. Дзеда Марціна звалі Барталамей. Бацька

Марціна ажаніўся з Агнешкай Чэрміньскай. Сам Марцін быў

найстарэйшым сярод пяці дзяцей, акрамя яго ў бацькоў былі

яшчэ тры сыны і дачка Наталля. З чатыроў сыноў тры атры-

малі вышэйшую адукацыю і перайшлі ў духоўнае саслоўе. На-

дзвычай таленавітым быў другі сын Анджэй (памёр у 1538 г.),

які, па словах Кромэра, мог бы стаць не толькі “гонарам сям’і”,

але “аздобай нашай Польшчы”. Ён быў вядомым паэтам, сяб-

рам Клеменса Яніцкага, выдатнага польскага пісьменніка эпохі

Адраджэння. Пасля яго засталося толькі некалькі твораў і па-

этычная пахвала Яніцкага “Grata mihi nimium tua scripta,

Cromere, fuissent”. Самым малодшым з братоў быў Мікалай.

Пасля заканчэння універсітэта ў Інгальстадзе і шматгадовай

вучобы на юрыдычным факультэце ў Падуі і Балоніі (1552-1558)

ён атрымаў у апошняй званне доктара абодвух праў, што ад-

чыніла перад ім шлях да кар’еры: стаў сакратаром венскага

біскупа А.Бруса. Цалкам адрозніваўся ад братоў Барташ – “гу-

ляка і марнатраўца, вечна тонучы ў пазыках, абкружаны дрэн-

най кампаніяй”. Марцін пастаянна клапаціўся аб ім, але заў-

сёды атрымліваў ад яго адныя непрыемнасці.

Першую адукацыю Марцін атрымаў у родным мястэчку, у

парафіяльнай школе. Напэўна, ужо тут ён добра навучыўся

лаціне, якую потым удасканальваў у Кракаўскім і італьянскіх

універсітэтах. Калі Марціну споўнілася 16 гадоў, ён пакінуў Беч,

але захаваў да яго добрыя пачуцці на ўсё жыццё, фундаваў тут

касцёлы і школы. У апошні дзень ліпеня 1528 года, заплаціў-

шы шэсць грошаў так званых “упісовых”, Марцін Кромэр увай-

шоў у спіс студэнтаў факультэта artistarum Кракаўскай Ака-

дэміі. На працягу двух гадоў ён старанна вывучаў філасофію,

лацінскую і грэчаскую мовы. Пераклаў з грэчаскай мовы трак-

тат Арыстоцеля “Аб маладосці і старасці”.

9 2

У верасні 1530 года скончыў навучанне з тытулам бакалаўра

вызволеных мастацтваў, аднак, навуковыя кантакты з alma

mater працягваліся надалей, калі ён яшчэ тры гады ўдасканаль-

ваў літаратурныя здольнасці ў сталіцы. Дзякуючы сувязям, а

таксама дасканаламу веданню лаціны, Марціну пашчасціла

трапіць у каралеўскую канцылярыю. Ягоным пратэктарам у

гэты час быў падканцлер каронны Ян Хаеньскі. У 1533-1537 гг.

малады Кромэр у якасці пісара належаў да дапаможнага пер-

саналу канцылярыі, але, мусіць, ужо тады, пад уплывам Ха-

еньскага, мог назіраць палітычныя падзеі, прычым адназнач-

на прымаў пазіцыю двара з характэрнымі для яго непрызнан-

нем шляхецкага парламентарызму і патрэбай моцнай

каралеўскай улады.

Упершыню разам са сваім пратэктарам і каралеўскай кан-

цылярыяй Кромэр ездзіў у Вільню ў 1533 годзе. Тут ён пера-

кладаў з грэчаскай Піфагора і іншых аўтараў. У 1536 г. вярнуў-

ся ў Кракаў. У гэтыя гады сфармаваліся яго светапогляд і ціка-

васць да навук, завязаліся блізкія стасункі з гуманістычным

рухам. Аднак, мусіць, кола знаёмых Кромэра было іншае, чым

Марціна Бельскага, які прыкладна ў гэтыя ж часы бавіў час у

Кракаве, але ў атачэнні рэфармацыйна настаўленага Колка

Анджэя Тшэцескага.

Працягваў сваю адукацыю Кромэр у Італіі. У сярэдзіне 1537

года ён паехаў спачатку ў Падую, потым у Балонію, дзе вывучаў

права. У канцы 1539 года стаў доктарам абодвух праў. Разам з

ім тут вучыўся і Станіслаў Ажахоўскі. У Балоніі яму ўдалося

знайсці твор Яна Хрызастома, які ён пераклаў з грэчаскай мовы

на лацінскую і выдаў у 1541 г. Гэты пераклад прынёс Кромэру

еўрапейскую славу і быў перавыдадзены другі раз у знакамі-

тай друкарні Яна Апорына ў 1552 г. Праз Рым ён хутка вяр-

нуўся ў Польшчу, дзе для яго адкрываліся новыя магчымасці

на шляху публічнай кар’еры.

Напэўна, падчас побыту ў Італіі Кромэр пазнаёміўся з гу-

маністычнай культурай, новымі тэндэнцыямі ў гістарыяграфіі,

для якой, між іншым, прадметам даследаванняў была сама дзяр-

жава. Таму пасля вяртання, зрабіўшыся сакратаром кракаўс-

кага біскупа і арцыбіскупа Пятра Гамрата, Марцін _______мог рэаліза-

ваць свае літаратурныя і грамадскія здольнасці. Свае першыя тво-

ры М.Кромэр пачаў пісаць яшчэ ў 1533-1534 гг. У 1541-1545 гг.

ён апублікаваў знойдзеныя ў Балоніі мовы святога Хрызасто-

ма. Да іх дадаў прысвячэнні, дзе выказаў погляды на мараль і

інтэлектуальны ўзровень польскага грамадства, зрабіўшы націск

9 3

на пашырэнне ў ім розных недахопаў і дрэнных звычаяў. У

1542 г. Кромэр падчас пасяджэнняў Пётркоўскага сінода вы-

ступіў з прамовай “Аб годнасці духоўнага стану”, якая даты-

чылася духоўнага саслоўя ў Польшчы і крытыцы яго злоўжы-

ванняў. З гэтага часу ён усё часцей уключаўся ў барацьбу за

аздараўленне атмасферы ў Касцёле, таму хутка і апынуўся ў

лагеры Станіслава Гозія і Станіслава Карнкоўскага, двух зна-

ных дзеячоў польскай контррэфармацыі. У 1544 г. атрымаў кра-

каўскую канонію (раней валодаў больш дробнымі пасадамі, у

тым ліку быў пробашчам у родным Бечу), і мог выказваць свае

перакананні і ўплываць на грамадскую думку.

Вясной 1544 года ў Вільні кароль Жыгімонт Аўгуст меў раз-

мову з М.Кромэрам адносна напісання ім новай польскай гісто-

рыі. Кароль, а таксама канцлер каронны Ян Ацескі і падканц-

лер Ян Пшэрэмбскі аказвалі Кромэру ўсялякую дапамогу, што

асабліва важна – даверылі яму ўпарадкаванне кароннага архі-

ва, чым ён займаўся роўна год, з 1550 да кастрычніка 1551 г.

Гісторыя Польшчы, напісаная Кромэрам, мела ў пэўнай сту-

пені дзяржаўны характар: стаяла на старажы агульнадзяржаў-

ных інтарэсаў, супрацьстаяла як правінцыяльнаму сепаратыз-

му (літоўскаму і прускаму), так і прывілегіям пэўных грамадскіх

класаў, у дадзеным выпадку шляхты, рэпрэзэнтуючы палітыч-

ную праграму першага перыяду панавання Жыгімонта Аўгус-

та. У збіранні матэрыялаў і дакументаў Кромэру вялікую

дапамогу аказваў С.Гозій. Але галоўнымі крыніцамі працы Кро-

мэра ўсё ж былі творы яго папярэднікаў: Я.Длугаша, М.Мяхоў-

скага, Б.Вапоўскага, Л.Ё.Дэцыя.

“Гісторыя Польшчы” была аддадзена ў друк восенню 1554 года

самаму знакамітаму еўрапейскаму выдаўцу Я.Апорыну, у дру-

карні якога ў Базэлі і з’явілася праз год (1555). “Гісторыя” была

даведзена да 1506 года, сучасную гісторыю, гэта значыць часоў

панавання Жыгімонта І, замяняў перадрук мовы на пахаванне

гэтага ўладара. Поспех твора намнога пераўзыходзіў спадзяванні

аўтара і выдаўцоў. У хуткім часе выйшлі пяць лацінскіх вы-

данняў: у Базэлі ў 1555, 1558, 1568, 1582 гг. (апошняе, у збо-

ры Пісторыюса Я., самавольнае, без ведама аўтара), нарэшце,

найбольш поўнае ў 1589 г. выйшла ў Кёльне (яго старанна пад-

рыхтаваў да выдання Т.Плаза). Нямецкі пераклад хронікі вый-

шаў у Базэлі ў 1562 г., а польскі – у 1611 г. у Кракаве.

У прынцыпе, твор М.Кромэра быў кампіляцыяй “Рочнікаў”

Яна Длугаша і Б.Вапоўскага (ў канцовай частцы за 1480-1506 гг.),

але настолькі дасканалай, што сустрэў гарачы прыём ва ўсёй

9 4

Еўропе. Прызначаная ў першую чаргу для замежнага чытача,

праца Кромэра паказвала магутнасць польскай дзяржавы, яе

вялікай і слаўнай мінуўшчыны. Відавочнай заслугай храніста

было ўвядзенне ў навуковы зварот больш за 100 дакументаў,

якімі ён дапоўніў сваіх папярэднікаў, а таксама звяртанне да

самай старой польскай хронікі Гала Аноніма. Кромэр арганіза-

ваў у адзіны твор шматлікія кавалкі гістарычных ведаў, зда-

бытыя з разнародных крыніц, прычым аб’яднаўшы іх уласнай

гістарычнай канцэпцыяй, змяніўшы многія традыцыйныя по-

гляды, якія дагэтуль панавалі ў гістарыяграфіі.

У Польшчы спачатку праца Кромэра была прынята варо-

жа, што было звязана з пахвалой касцёла і ўлады магнацкай

алігархіі, асцярожнасцю ў адносінах да памкненняў шляхты,

непрыхільнасцю _______да Вялікага княства Літоўскага. Асабліва

апошні момант абурыў шляхту і магнатэрыю ВКЛ. На сеймах