10 Тамгалар (знаклар) системасы буларак тел
Барлык знакларны өйрәнә торган фәнне семиотика дип атыйлар. Тел семиотик системаларның бер төре буларак тикшерелə.
«Знак» термины шактый киң мəгънəдə кулланыла:
1) знак дип бер əйберне икенче əйбергə күрсəтүен əйтəлəр: термометрны градуслар күрсəтүе — организмдагы үзгəрешлəр билгесе;
2) знак дип шартлы бер билгене əйтəлəр (И. Павлов тəҗрибəлəрендə знак дип Звонокның эткә ашарга куелганын хəбəр итүне əйтəлəр);
3) иҗтимагый яктан эшкəртелгəн знаклар шактый үзенчəлекле: алар нəрсəне булса да кисəтəлəр (ату тавышы, ракетаны төсе, светофор төслəре һ.б.), хəрəкəт белəн идарə итəлəр (хəрəкəт куркынычсызлыгы билгелəре), хəбəрне ясалма чаралар ярдəмендə тапшыралар (диңгездə флаҗоклар белəн сигнал бирү, алфавитлар, Морзе əлифбасы, химия, математика формулалары һ.б.)
Знак дип башка предметларны, күренешлəрне белдерə, алыштыра ала торган материаль предметларга əйтəлəр. Материаль күренеш буларак, знакларны безне организм кабул итə ала: аларны ишетəбез, күрəбез, кабул итəбез. Кабул итеп кенə калмыйбыз, башка күренешлəр белəн дə бəйлəп карыйбыз.
Знак белән ул белдергән әйбер арасында бәйләнештән чыгып аларны 2 төргә бүләләр:
1.Детерминаөияләнгән знаклар – знак белән, ул белдергән әйбер арасында турыдан туры бәйләнеш булган знаклар дип әйтәләр.(табигый знаклар). Каядыр төтен күрсəк, анда ут бардыр дип уйлыйбыз; уку залында өстəлдə китап күрсəк, бу урын буш түгел икəн дип уйлыйбыз; светофорда яшел ут күрсəк, юлны аркылы чыга башлыйбыз;
2.Детерминаөияләнмәгән знаклар – знаклар белән ул белдергән әйбер арасында бәйләнеш шартлы булган знаклар. Шартлы дигән сүз знак белән ул белдергән күренеш арасында турыдан – туры, табигый күренеш булмаганга күрә генә әйтелә.
Знаклар системас ы махсус рәвештә эшләнергә мөмкин. Бу очракта аларны ясалма система дип атыйлар. Тарихта берничə һсалма тел мəгълүм. 1878 елда полһк табибы Л.М.Заменгоф (1859-1917) доктор Эсперанто (эсперанто — бу һсалма телдə «ышанучы» дигəн сүз) исеме астында ясалма тел системасын иҗат итə һəм бастырып чыгара. Л.Заменгоф 16 кагыйдəдəн торган һəм аларга бернинди дə искəрмəлəре булмаган, 40 кушымчасы булган ясалма тел уйлап таба. Бу тел дөньядагы һəр кешегə бер-берсе белəн аралашу мөмкинлеген бирə.. Безне илдə дə 1921 елдан бирле Эсперантистлар союзы эшлəп килə. Мондый ясалма теллəр хəзер 500 гə җитə. Кайберлəренең исемнəрен генə əйтеп үтик: космос, окциденталь, парла, спокиль, универсаль, волһпюк, новиаль, идо, интерлингва, алгол һ.б.
7 Телнең килеп чыгуы турында теориялəр
Телне килеп чыгуы мəсьəлəсе белəн кешелəр бик борынгы заманнарда ук кызыксынганнар. Бу сорауга төрле чорларда төрле а ваплар бирелə килгəн. Телне килеп чыгышы проблемасы кеше һəм кешелек ə мгыһтене барлыкка килү проблемасыныбер тармагын тəшкил итə.
Телнеҗ килеп чыгышы турында 500 артык теория бар.
1.Биологик теориялəр телне килеп чыгышын кеше организмыны — ис сизү, тəм тою органнарыны, сөйлəм аппаратыны, эволюциясе белəн аңлаталар.
Телне озакка сузылган үсеш нəтиҗəсе дип алатканга күрə, бу теория телнең Алладан түгел икəнлеген раслый.
Бу теориһлəр арасында а в а з и я р т е м н ə р е һəм ы м л ы к л а р теориясе аерылып тора.
А в а з и я р т е м н ə р е т е о р и я с е (ономато-поэтик теориһ). Бу теориягə философиядə стоиклар нигез сала. Борынгы кеше, табигатьтəге тавышларга охшатырга тырышып, төрле авазлар чыгарган. Шул рəвешле аваз ияртемнəре барлыкка килгəн.
Ы м л ы к л а р т е о р и я с е . Бу теория борынгы Грециядə стоикларга каршы лагерь — эпикурчылардан ук килə. Борынгы кешелəрне и беренче авазлары ымлыклар, рефлекслар булган. Беренче сүзлəр шатлыкны, куркуны, ачлыкны һ.б. хислəрне белдергəннəр. Шулар, тора- бара табигый авазларга əйлəнеп, җəмгыятьтəге һəр кеше өчен уртак символик мəгънəлəрдə йөри башлаган.
2.И т и м а г ы й т е о р и я лəр телне барлыкка килүен кешене аң үсеше һəм хезмəттə туган иҗтимагый ихтыяҗлар белəн бəйлəп карыйлар.
И т и м а г ы й д о г о в о р ( к и л е ш ү ) т е о р и я с е н чагылдыралар: имеш, тел кешелəр тарафыннан аңлы рəвештə иҗат ителгəн, булдырылган. ХVIII гасырда бу теория А.Смит, Ж.Ж.Руссо тарафыннан тагын торгызыла. Р
ХIХ гасырны 70 елларында Л.Нуаре Х е з м ə т т а в ы ш л а р ы т е о р и я с е н (теория трудовых выкриков) тəкъдим итə. Бу теориядə телне барлыкка килүе х е з м ə т к ə бəйлəп карала.
3. Дини теория – телне Аллаһ Тәгалә барлыкка китерә.
3 Иран төркеме (65 млн. кеше сөйлəшə)
1. Фарсы теле, 17,5 млн: Иранны дəүлəт теле, IX гасырдан гарəп һзуыкулланыла.
2. Əфган (пушту), 21 млн: Əфганстанны халык теле, ХХ гасырны 20 елларыннан башлап əдəби тел.
3. Балучи теле, 3 млн: Белудوистанны халык теле; (Төрекмəнстанда) — 19 ме.
4. Курд теле, 11 млн.: Төньһк-Көнбатыш Иранда, Төркиһдə һшəүче курдлар теле.
5. Таик теле 6,3 млн.
6. Осетин теле 542 мекеше сөйлəшə.
7. Талыш теле (Азербайан) — 150 мекеше.
8. Тат теле 95 мекеше сөйлəшə (Азербайан, Дагстан).
9. Шугнан теле (ТаикстанныТаулы Бадахшан автономиһле өлкəсе).
10. Рушан теле (шунда ук).
11. Ягноб теле (шунда ук). Таикстанда 600 мекеше сөйлəшə.
Үле теллəр
12. Борынгы фарсы теле (б.э.к. VI—IV гасырдагы һзулар теле).
13. Авеста теле — изге «Авеста» китабы теле.
14. Пəхлəви — III—IX гасырлардагы урта фарсы теле.
15. Скиф теле — Кара диңгезнең төньһк һрында һшəгəн скифлар теле
16. Согдий теле — безнең ераның башындагы урта иран теле, һгнобтеленең бабасы.
17. Хорезм теле (III гасырга караган һзМа истəлеклəрдə бар)
18. Сак (Хотан) теле.