хата без гаспадара
.docxРаман «Дом без гаспадара" - адзін з наймацнейшых раманаў Бёля. Супастаўляючы «Дом без гаспадара» з папярэднімі кнігамі Бёля, мы бачым, што ў кожнай яго аповесці або рамане - свая структурная формула, якая вызначае ўзаемаадносіны аўтара з персанажамі. У рамане «Дзе ты быў, Адам?» Пісьменнік сам вядзе аповяд і аб даваеннай жыцця дзеючых асоб, і аб іх лёсах ў дні вайны. У аповесці «Хлеб ранніх гадоў» аўтар як бы ўстараняецца, а герой, Вальтэр Фендрих, вызнаецца перад чытачамі. «І не сказаў ніводнага слова» - раман-дуэт: тут па чарзе гучаць галасы абодвух галоўных дзеючых асоб. І нарэшце ў, рамане «Дом без гаспадара» Бёль у першы раз ужывае апавядальны прынцып, да якога будзе вяртацца ў наступных кнігах: множнасць пунктаў гледжання.
Неспрактыкаванага чытача пачатак рамана можа збянтэжыць. «Ён не адразу прачынаўся, калі сярод ночы маці ўключала вентылятар ..." А хто гэты «ён»? Паступова ў напаўсонным роздумах невядомага выплывае то адно, то іншае твар, і толькі пад канец кіраўніка прачнуўся названы па імі - Марцін. У наступным раздзеле фігурай першага плана становіцца Генрых галіўся, людзі і падзеі прадстаўлены так, як бачыць іх ён. У трэцяй чале эстафету апавядання прымае маці Марціна, Нэлі, у чацвёртай - маці Генрыха, Вільме, у сёмы - сябар сям'і Бах, мастак Альберт. Сам аўтар нічога не кажа «ад сябе», але неназойливо, непрыкметна падключаецца да развагаў, уражанням, ўспамінах то аднаго, то іншага персанажа. Ад чытача тут патрабуецца вядомая кемлівасць, як патрабуецца яна часам і ад кінаглядачоў, які павінен без чыёй-небудзь падказкі разабрацца ў характарах і взамоотношениях асоб, якія з'яўляюцца на экране. Магчыма, што ў манеры апавядання, абранай тут, ўскосна адгукнуўся вопыт сучаснага кінамастацтва і - яшчэ больш непасрэдна - вопыт амерыканскага пісьменніка Уільяма Фолкнэра, якога Бёль цаніў вельмі высока. Множнасць апавядальных пунктаў гледжання некалькі ўскладняе працэс ўспрымання рамана, але затое яна актывізуе аналітычную думка чытача, дае яму магчымасць ўступіць у больш цесны душэўны кантакт з людзьмі, пра якіх ідзе тут гаворка.
У смерці бацькі Марціна, паэта Раймунда Баха, вінаваты нехта Гезелер: бабуля прымушае хлопчыка цвёрда памятаць і паўтараць гэта ненавіснае імя. З успамінаў Альберта мы даведаемся, што афіцэр Гезелер ўзлаваўся на салдата Баха, які незалежна трымаў сябе з начальствам, і паслаў яго ў небяспечную разведку, па сутнасці справы, на верную смерць. І цяпер, праз дзесяць гадоў, гэты ж самы Гезслер, які стаў бачным літаратарам ФРГ, піша артыкулы і чытае лекцыі аб паэзіі Раймунда Баха! Па ходзе дзеянні ўсё паўней раскрываецца аблічча бессаромнай сёмухі: Гезелер, Шурбигель, патер Виллиброрд. Усе яны ў гады гітлераўскай ўлады спрытна прыстасаваліся да нацызму, а цяпер выступаюць у выйгрышных ролях змагароў заходняй дэмакратыі і хрысціянскай маралі. Так рэалізуецца ў рамане важны ідэйны матыў, які заняў вялікае месца ў творчасці Бёля: выкрыццё сучасных нашчадкаў Гітлера і Гебельса, якія выступаюць у афіцыйным свеце ФРГ пад рознымі маскамі.
Па ходзе дзеяння рамана высвятляецца і іншае. Паэт Раймунд Бах наўмысна трымаўся ў баку ад палітыкі, старанна пазбягаў хадзячай нацысцкай фразеалогіі, пісаў вершы ў знарочыста затуманенай, адцягненай манеры. І вершы гэтыя, менавіта ў сілу нявызначанасці іх ідэйнага зместу, сталі «прынадным кавалкам» для нацыстаў, а пасля і для пасляваенных апалагетаў буржуазнага свету. (Успомнім словы Бёля, сказаныя ў інтэрв'ю: «Усё, што публікуецца, нават верш, уяўляе палітычны акт ...».)
У ансамблі разнастайных персанажаў рамана ёсць твар, якое выклікала рознагалоссі ў крытыцы (у прыватнасці, у крытыцы ГДР). Гэта бабуля Марціна, маці Нэлі. На чыім яна баку? У фінале рамана менавіта яна нападае на Гезелера і яго кліку, узнагароджвае Шурбигеля і Виллиброрда важкімі аплявух. І ўсё ж - ці можна лічыць бабулю праціўніцай цёмных сіл нароўні, скажам, з Альбертам, які падтрымаў яе ў сутычцы з Гезелером і кампаніяй? Не, справа ідзе складаней. Запамінаецца эпізод, дзе бабуля распавядае Марціну аб мармеладных фабрыцы, крыніцы багацця сям'і. Яна з гонарам паказвае хлопчыку дыяграмы, з якіх вынікае, што пасля прыходу Гітлера да ўлады і асабліва ў гады вайны крывая даходаў стала імкліва падымацца ўверх: фірма абслугоўвала нацысцкія партейтаги, летнія лагеры і іншыя шматлюдныя зборышча. Так, вядома, бабуля гаруе аб тым, што яе дачка Нэлі пазбавілася мужа і яе горача любімы ўнук Марцін расце без бацькі. Але па сваёй класавай сутнасці яна належыць да тых, хто садзейнічаў сцвярджэнні фашысцкай улады і нясе сваю долю адказнасці за злачынствы. Так бязлітасна-цвяроза падыходзіць тут Бёль да праблемы нацыянальнай віны. Не забывае ён згадаць і пра тое, што бяскрыўдныя рэкламныя вершыкі, якія складаў нябожчык Раймунд Бах для прадпрыемства свайго цесця, красаваліся на этыкетках слоікаў з павідлам, якія паступалі ў распараджэнне вермахта: і Раймунд, і яго сябар Альберт нямала наглядзеліся на гэтыя банкі, што валяліся на абочынах дарог вайны.
У сутыкненні з Гезелером і іншымі Нэлі, Альберт і бабуля - заадно. Але чытачу ясна, наколькі яны розныя і па характарах, і па жыццёвых пазіцыях. У рамане «Дом без гаспадара» ярка адбіваецца схільнасць Бёля да таго, каб адлюстроўваць кожнага чалавека ў яго бытавым асяроддзі, наглядна, прадметна. Нэлі, душэўна паніклы раннім-ўдава, якія пакутуюць у гультайства, бачыцца нам у дыму цыгарэт, у кампаніі бяз працы гэтых балбатуноў гасцей. Альберт неразлучны з алоўкам і блакнотам - маляванне для яго не толькі прафесія, але і галоўнае, любімая справа. А бабуля гэтак жа неразлучны са сваёй чэкавай кніжкай, у якой увасоблены вынік яе жыцця; лепш за ўсё яна сябе адчувае ў лапезна-раскошным рэстаране, дзе яна пічкае ўнука і аб'ядаецца сама цяжкімі мяснымі стравамі, а потым, дома, шумна патрабуе, каб да яе паклікалі лекара. Грубопрозаические падрабязнасці, якія суправаджаюць на ўсім працягу рамана вобраз бабулі, - не дзівацтва раманіста, не даніна натуралізму: гэтыя падрабязнасці па-свойму неабходныя як элемент сацыяльна-псіхалагічнай характарыстыкі.
У шэрагу персанажаў «Дома без гаспадара» ёсць твар, якое апынулася там як бы выпадкова: гэта здзекуецца. Магчыма, што гэты лагодны стары, ураджэнец адной з нацыянальных ускраін Сібіры, які выпрабаваў шмат нягод і які трапіў невядома чаму ў Заходнюю Нямеччыну, закліканы абвергнуць балачкі школьнага настаўніка пра «страшных» рускіх. А можа быць, ён павінен нагадаць пра тое, як драматычна складваліся людскія лёсы ў нашу бурную эпоху. Аднак на фоне рамана, дзе кожная падрабязнасць бездакорна дакладная, гісторыя здзекуецца ўяўляецца мудрагелістай фантастыкай - тут адбіліся тыя, мякка кажучы, прыблізныя ўяўленні аб Расіі, ад якіх не быў вольны нават такі знаўца рускай літаратуры, як Бёль.