8. Лексікаграфія
Практыка і тэорыя складання слоўнікаў называецца лексікаграфіяй. Гэта навука аб прынцыпах адбору слоў у слоўніках розных тыпаў, аб структуры слоўнікавага артыкула, сістэме памет, парадку размяшчэння слоў і г.д. складанне слоўнікаў выклікаецца рознымі патрэбамі - растлумачыць значэнне слоў, іх ужыванне, паходжанне, правапіс, дапамагчы ў авалодванні замежнай мова й і інш. Таму задачсай лексікаграфіі з’яўляецца – сабраць, сістэматызаваць і найбольш поўна і ўсебакова ахарактарызаваць слоўнікавы склад мовы.
У адпаведнасці з задачамі, якімі вырашаецца складанне слоўніка, выдзяляецца дзве групы׃
энцыклапедычныя слоўнікі;
лінгвістычныя слоўнікі.
Энцыклапедычныя слоўнікі і даведнікі тлумачаць не словы, а абазначаныя імі рэаліі׃ прадметы, з’явы, паняцці, ідэі, з’явы і інш. Слоўнікавыя артыкулы могуць ілюстравацца малюнкамі, графікамі, схемамі. У лінгвістычных слоўніках аб’ектам апісання з’яўляецца слова – тлумачэнне яго значэння, паходжання, правапісу, вымаўлення, марфалагічная будова, утварэнне, марфалагічныя характарыстыкі і інш. Лінгвістычныя слоўнікі, у сваю чаргу, падзяляюцца на аднамоўныя і двухмоўныя. Двухмоўныя слоўнікі (радзей шматмоўныя) – гэта перакладныя слоўнікі, у якіх словамі адной мовы тлумачацца словы другой мовы. Напрыклад, “Руска-беларускі слоўнік хімічных тэрмінаў” І.А. Семяновіча, А.С. Ціханава, В.В. Канаш, выдадзены ў 1995 годзе.
Класіфікацыю аднамоўных слоўнікаў у залежнасці ад спосабаў тлумачэння лексікі пакажам у табліцы׃
|
Тыпы аднамоўных слоўнікаў |
Што тлумачаць |
Прыклады |
|
Тлумачальныя слоўнікі |
Раскрываюць значэнне слова, паказваюць яго асноўныя граматычныя прыметы як часціны мовы, экспрэсіўна-стылістычную афарбоўку, , напісанне, паходжанне іншамоўных слоў |
1. Тузава Р.У., Панюціч К.М. Кароткі тлумачальны слоўнік па мікрабіялогіі. Мінск, 1991 2. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы. Мінск, 2005 |
|
Фразеалагічныя слоўнікі |
Тлумачаць сэнс устойлівых спалучэнняў, іх кампанентны склад і ўжыванне |
Лепешаў І.Я. Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы. Мінск,1993 |
|
Арфаграфічныя слоўнікі |
Даюць узор напісання слоў і найбольш цяжкіх граматычных форм |
Слоўнік беларускай мовы.Арфаграфія.Арфаэпія. Акцэнтуацыя. Словазмяненне / падрэдакцыяй М.В.Бірылы. Мінск, 1987 |
|
Сінанімічныя слоўнікі |
Змяшчаюць у сінанімічных радах сінонімы, з уласцівымі ім сэнсавымі, стылістычнымі і экспрэсіўнымі адрозненнямі |
Клышка М.К. Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў.Мінск, 2005 |
|
Гістарычныя слоўнікі |
Даюць тлумачэнне і граматычную характарыстыку лексікі пісьмовых помнікаў |
Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Мінск, 1982 – 2011. |
|
Этымалагічныя слоўнікі |
Выяўляюць паходжанне слова, паказваюць змены ў яго значэнні, гукавым і марфемным складзе. |
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы. Мінск, 1978 – 1984. |
|
Марфемныя слоўнікі |
Даюць звесткі аб падзеле слова на структурныя часткі (марфемы). |
Бардовіч А.М., Шакун Л.М. Марфемны слоўнік беларускай мовы |
|
Іншамоўныя слоўнікі |
З’яўляюцца да веднікамі па іншамоўнай лексіцы |
Булыка А.М. Слоўнік іншамоўных слоў. Мінск, 1999 |
ЛІТАРАТУРА ПА ТЭМЕ ЗАНЯТКАЎ:
1.Беларуская мова: энцыклапедыя / пад рэд. А.Я. Міхневіча, рэдкал. Б.І. Сачанка (гал. рэд.). - Мінск: БелЭН, 1994. – 655 с.
2.Беларуская мова: у 2 ч. : падручнік для навучэнцаў педвучылішчаў і каледжаў / Я.М. Адамовіч, Н.І. Бурак, Л.М. Грыгор’ева і інш., пад агул. рэд. Л.М. Грыгор’евай. – 2-е выд., перапрац. і дап. – Ч.1. - Мінск: Вышэйшая школа, 1998. – 222 с.
3.Красней В.П. Грані слова: факультатыўны курс “Лексіка і фразеалогія беларускай мовы: вучэбны дапаможнік для 10-га класа. – 3-е выд., дапрац. - Мінск: Народная асвета, 1996. – 272 с.
4.Курс беларускай мовы: падручнік / Л.І. Сямешка, І.Р. Шкраба, З.І. Бадзевіч. - Мінск: Універсітэцкае, 1996. – 654 с.
5.Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы / пад агул. рэд. А.Я. Баханькова. – Мінск: Навука і тэхніка, 1994. – 463 с.