Психология негіздері Сбет Бап-Баба

5) іскерлік, әріптестік қатынасқа қолдау беріп, оны бітістіріп, кейін болатын алауыздық көңіл-күй шарпуларының көзін басу.

Қазіргізамандау-дамаймәселесіменайналысатынконфликтологиялық психология жанжалды жағдайлардан шығу әдістеріне көп көңіл бөлуде:

1)өзара жанжалды әрекеттерден (өз беделі мен табыстарын әсірелей көрсету, басқаны кеміте, әдейі дауға шақыру) қашу;

2)«проблеманы бірлікті шешу» ережесін (басқа есебінен пайда ниеттемеу, екі тарапқа да тиімді шешім жолын ойластыру) ұстану;

3)келісім (компромисс) – екі тараптың да көзқарас, пікірлерінің үйлесім табуы;

4)үшінші тараптан көмек сұрау – тікелей дау-дамайдан тыс, бейтарап бедел иелерін екі тарап мүшелерін бітістіруге шақыру.

49. Кіші топ психологиясы

Кіші топ –барлық мүшелері бір – бірімен тікелей қарым-қатынасқа келгенадамдарбірлестігі.Әдетте,мұндайбірлестікөзішінеекінеодан көп бірнеше ондаған адамды қамтиды.

Бұл сипаттағы топтар қатарына отбасы, дос-жарандар, көршілестер, сынып, студенттік топ, спорт командасы және т.б. жатады.

Бірігу сипатына орай кіші топтардың келесідей түрлері ажырайды:

1)диффузды топ – бірлікті іс-әрекет мазмұны болмаған, ашыналық қатынасқа негізделген шашыраңқы бірігім;

2)ассоциативті топ – жеке тұлғалық мәнге ие болған мақсаттар төңірегіндегі байланысты бірігім (аңшылар, балықшылар және т.б.)

3)корпорация – жеке – топтық ортақ мүдделермен жанамаланған өз дербестігі шектелмеген тұлғалар қатынасынан пайда болған ірі бірігім;

4)ұжым – жеке және қоғамдық мүдделер бірлігімен жанамаланған тұлға аралық қатынасқа келген адамдар бірлестігі.

Ақпарат алмасу арналарының көптүрлілігіне байланысты топтар

орайластырылған және жеке билікті, тізбекті, шеңберлі және т.б.

түрде бөлінеді.

Ақпараткөзіорайластырылғантопта оның бір ғана мүшесі (басшы, лидер) топ байланысын ұйымдастырады, топ тіршілігіне жеке басшылық жасайды.

Жеке билікті топта мүшелердің бәрі ақпарат алмасуға теңдей қатысады, олардың қатынас құқы ешқандай талаптармен шектелмейді.

101

Әлеуметтік топтардың ерекшеленген түрі – референтті топ. Референтті топ – бұл шынайы не қияли әлеуметтік бірлестік. Бұған

мүшеболғантекөкілдеріөзәрекет-қылығыменөзіндікбағасыносытопта қабылданған шарттар және талаптар деңгейімен өлшестіреді.

Кіші топ құрылымы – бұл тұлғалар арасында орныққан байла-

ныстаржиынтығы. Кіші топтағы тек өкілдерінің белсенділігінің негізгі аймағы бірлікті іс-әрекет пен сөйлесу болғандықтан кіші топты зерттеуде ортақ қызметтен туындаған байланыс және қатынастар құрылымына

(нақты жұмыс орындау, ұйымдастыру, экономикалық басқару) және тілдесу мен психологиялық қатынасқа (ақпарат алмасу, көңіл-күй ортақтасу, роль және бедел бөлісу) мән беріледі.

Кіші топтың ақпарат алмасу (коммуникативті) құрылымы – бұл тек өкілдері арасындағы байланыстар жиынтығы. Бұл құрылымда аса маңызды болатындар: ақпарат алмасу жүйесіндегі тұлғалардың иелей-

тін беделі (топ айналымындағы ақпаратты алу және жеткізу мүмкіндігі, ақпарат көлемі, оның топ тіршілігін қамтамасыз етудегі маңызы),

топтағы ақпарат алысудың бағдары мен жеделдігі.

Кіші топтың рольдік құрылымы – бұл тек өкілдері арасындағы қатынастар бірлігі.

Бұл құрылымда аса маңызды келетін жағдаят - бұл топтықролдерді,

яғнитоптықүдерісқатысушыларынатаңылған,олардыңкүтетінжәне іске асыратын әрекет-қылықтарының көпке тән әдістерін бөлістіру.

Кіші топтағы әлеуметтік билік және ықпал құрылымы – бұл тұлғалар арасындағы өмір, тіршілік бағыт-бағдарлары және өзара ықпал жасау жеделдігімен сипатталған байланыстар тобы.

Ықпалды жүзеге асыруға тәуелді әлеуметтік биліктің әрқилы типі өзара ажыралады: марапаттау, мәжбүрлеу, өкілетті, экспертті және референтті.

50. Топтағы жеке тұлғалар арасындағы қатынастар Топ көшбасшысы

Топ жасалуы – бұл алғашқыда шашыраңқы (диффузды) әлеуметтік бірігімдегі адамдарды өзара байланысты іс-әрекетке және өзара тәуелді қатынастарға түсіріп, қайта ұйымдастыру.

Топтық жіктеме (дифференциация) – бұл әлеуметтік топ мүшелерініңөзарақатынастарындағықызметінесәйкесбеделүстемдігі (иерархия).

102

Ресми топтық жіктеме – ресми – рольдік беделдердің өзара тәуелділігі (завод директоры - цех, бөлімшелер бастықтары – бригадирлер – жұмысшылар).

Ресмиленбеген топтың жіктеме – бірлестіктегі жеке тұлғаның беделі топтың әрқилы мүшелерінің оған болған қатынасына тәуелді анықталады.

Кіші топта еленетін негізгі құбылыстар: топішілік қатынастар құрылымындағыбірігіммүшелерініңорныменжағдайы,олардыңбағытбағдары, беделі, ролі, топтың әлеуметтік-психологиялық динамикасы, яғни оның пайда болуы, дамуы, топ басшылығы, топ ішіндегі қатынасбайланыстар, топта бекіген талаптар және топтық бақылау.

Кіші топ мүшесінің ұстаным сипаты – ұстанымның топішілік құбылыстарға бағытталған қатынас жүйесінің тұрақтылығы. Топқа мүше болған адам ұстанымының (позициясының) кемелді тұлғалық деңгейге жетіп, орнығуы оның тұрақтылығына, қайшылықсыз, яғни бір принциптігіне және әлеуметтік маңыздылығына байланысты айқындалады.

Топтық бедел (статус) – топ мүшесінің топішілік қатынастар жүйесінде иеленген орны, әлеуметтік ролі.

Топ тіршілігінің негізгі реттеушісі – топта қалыптасқан талаптар жүйесі (нормалар) мен топтық құндылықтар.

Топ басшысы (бұйрықпен белгіленген) ресми топ қатынастары мен қызметтеріне жетекшілік жасайды, ал топтағы бейресми тұлғааралық байланыстар көшбасшы (лидер) тарапынан орындалады. Лидер топ мүшелері тарапынан жоғары бағаланатын психикалық сапаларға ие болады да тән де, ал топ бастығы заңмен белгіленген ресми басқару мен бағындыру өкілеттеріне ие.

Лидер – топ ішіндегі бір адамның өзінің белгілі жағдайларда басым келген шешім қабылдау құқығымен топ мүшелері арасында танымал болып, қабылдануы.

Тұлғалық және қызметтік жөн-жосықты жоғары деңгейде тани білген бастық лидер де болып көріне алады, дегенмен басшылардың көбінің, әдетте, әкімдік басқарушы (администратор) дәрежесінен ары көтерілуге шамасы жетпейді.

Лидердің басшыдан айырмашылығы – ол топтың барша тіршілігіне араласа бермейді, әрі топ мақсатына жетекшілік ету оның міндеті емес.

103

Топқа басшылық жасау қызметі әрқилы тәсілмен, яғни стильмен атқарылуы мүмкін. Басқару стильдерінің танымал түрлері – әміршіл-

әкімшіл (авторитарлы), либералды және демократиялы.

Әкімшіл басшылық стилі – жеке өзімшіл, субъектив сипатты мадақтау және кінәлау жолымен, көбіне бұйыруды құрал еткен басқару түрі.

Либералды басшылық стилі – топ өмірінің бір жақты шешім күтетін, жауапкерлі мәселелеріне араласпауды ұстаным еткен басқару түрі.

Демократиялы басшылық стилі – топ мүшелерінің бәрімен жолдастық,әріптестікқатынастүзугебағытталған,олардыңжұмыс бабындағы ынтасы мен белсенділігін ыждағатты тану және топ тіршілігі мәселелерін ортақтаса талқылау сипатты басқару түрі.

Басшылықтың әміршіл-әкімшіл (авторитарлы) стилі – қай қызмет

саласындаболмасын,негізіненөкім,бұйрықбасымдылығыменсипатталады, мадақтау мен жазалау өрескел субъективтігімен еленеді.

Басшылықтың өзбастылық (либералды) стилі – топ өмірі мен оған байланысты көкейкесті мәселелерге араласпау, топ мүшелерінің жетігіне парықсызеріп,көрінгенпроблемағаорай«басшұлғып»,келісімпаздықтан әрі аса алмау.

Басшылықтың ұлағаттылық (демократиялық) стилі- басшы

тұлғаның топ мүшелерінің баршасымен жолдастық қатынас түзе білуімен, олардың қалаған істегі бастау қадамына зерделі ден қоя жүріп, топ қызметінің қалаған мәселесінде дау-дамайсыз еркін пікірталасты қолдап-қуаттауымен ерекшеленеді.

104

	М а з м ұ н ы
1.	Психология пәні және нысаны. Психология міндеттері.........................................	3
2.	Психология әдістері. Психологиялық зерттеулер кезеңдері. ...............................	5
3.	Психологияның қоғамдық және гуманитар ғылымдар жүйесіндегі орны............	8
4.	Осы заман психологиясының құрылымы
	Психологияның арнайы және қолданбалы салалары ..........................................	10
5.	Адам психикасы жөнінде түсінік ...........................................................................	12
6.	Ми және психика. Психика құрылымы. Психика қызметтері.............................	14
7.	Психикалық үдерістерді топтастыру......................................................................	15
8.	Сана – психиканың жоғары формасы
	Сананың пайда болуы және дамуы ........................................................................	16
9.	Психика деңгейлерінің өзара байланысы..............................................................	20
10.	Психика және іс-әрекет ..........................................................................................	24
11. Іс-әрекет құрылымы және оның түрлері................................................................		25
12.	Негізгі психикалық үдерістер..................................................................................	28
13.	Түйсік: жалпы сипаттама.........................................................................................	30
14.	Қабылдау : негізгі қасиеттері және түрлері ..........................................................	32
15.	Елес: жалпы сипаттама ..........................................................................................	34
16.	Зейін: негізгі қызметтері мен түрлері.....................................................................	35
17.	Ес: жалпы сипаттамасы және түрлері....................................................................	37
18.	Ойлау үдерісі: жалпы сипаттамасы .......................................................................	40
19.	Ойлау түрлері............................................................................................................	42
20.	Ойлау сапасы ..........................................................................................................	44
21.	Зерде және оның құрылымы....................................................................................	44
22.	Ой белсенділігін көтеру әдістері ..........................................................................	45
23.	Ойлау жүйесінің бұзылысы.....................................................................................	47
24.	Шығармашылық. Шығармашыл ойлау...................................................................	49
25.	Қиял: жалпы сипаттама және түрлері.....................................................................	50
26.	Әрекет-қылықтың эмоциялық реттелуі..................................................................	52
27.	Әрекет-қылықтың реттелуіндегі ерік маңызы.......................................................	54
28.	Ерік үдерістерінің негізгі қызметтері:....................................................................	55
29.	Психикалық қалыптар: түрлері, сипаттамалары және топтасуы ........................	56
30.	Ашық сана қалпы. Ұйқы және түс көру.................................................................	59
31.	Тұлға түсінігі. Тұлға және қоғам............................................................................	60
32.	Тұлғаның психологиялық мүмкіндіктері...............................................................	62
33.	Тұлғаның психологиялық ұйымдасуы...................................................................	63
34.	Тұлғаның психикалық дамуындағы биологиялық және әлеуметтік
	жағдаяттардың өзара байланысы ..........................................................................	65
35.	Тұлға теориясына байланысты тұжырымдамаларға шолу...................................	67
36.	Тұлғаның әлеуметтенуі және оның даму кезеңдері..............................................	72
37.	Тұлғаның психологиялық бітістері.........................................................................	77
38.	Тұлға типологиясы...................................................................................................	79
39.	Тұлға бағыт-бағдары. Тұлға дамуы........................................................................	82
40.	Мінез жөнінде түсінік. Мінез құрамы мен құрылымы.........................................	85

105

41.	Темперамент: қасиеттері мен типтері.................................................................	87
42.	Қабілеттер: психологиялық тетіктері мен құрылымы......................................	89
43.	Қабілет, нышан жəне нəсілдік.............................................................................	90
44.	Қабілет жəне іс-əрекет.........................................................................................	91
45.	Қабілет жəне дарындылық...................................................................................	92
46.	Ортақтасу түсінігі. Ортақтасу жəне сөйлеу.......................................................	93
47.	Тұлғааралық қатынастар психологиясы.............................................................	96
48.	Дау-дамай психологиясы.....................................................................................	99
49.	Кіші топ психологиясы .....................................................................................	101
50.	Топтағы жеке тұлғалар арасындағы қатынастар. Топ көшбасшысы.............	102

Сәбет Бап-Баба

ПСИХОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ

Оқу-анықтамалық қолданба

ЖШС «Нұр-прессі» бас директоры Жансеитов Н. Н.

Басылымѓа жауапты ќызметкерлер: Омарќожаева Г.К., Төребаева Г.А. Беттеуші: Төребаева Г.А.

Дизайн: Савельев А.О. Оператор: Умурова Г. О.

Басуѓа 20.12.2006 ќол ќойылды. Офсеттiк басылыс. Пiшiмi 60х901/ . Ќаѓазы офсеттiк. Ќарiп түрi «Таймс».

16

Шартты баспа табаѓы 6,6. Таралымы 500. Тапсырыс № 31. «Нұр-пресс» баспасы

050057 Алматы ќ.,

М. Өзтүрiк к-сi, 12 үй.

Тел/факс: [phone], 742-650.

Е-mail: [e-mail]

ЖШС “Нұр-пресс” баспаханасында басылѓан

106