2.3 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін жаңғыртудың теориялық аспектілері және жүйе қызметіндегі инвестициялық процестіұйымдастыру.

 

Жаңғырту процесін Қазақстанның қазіргі таңдағы экономикасының маңызды міндеттерінің бірі ретінде  қарастыра отырып, соңғы 10 жылдықтағы жаңғырту теориясының эволюциясын  сипаттау және оны қысқаша қарастыру  біздің республикамыз үшін теориялық  және практикалық қызығушылық танытады.

Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы  қорларының инвестициялық іс-әрекеттеріне талдау жүргізу мен олардың даму тенденциялары.

Қазақстандағы ЖЗҚқызметтерінәріқарайдамыту, зейнетақыжүйесіне жаңғырту жүргізужетістікке  жетуге мүмкіндікберетінбірқатар мәселелердішешуді  талап етеді.Ең алдымен зейнетақы  жүйесінің сенімді институционалды  инфрақұрылымын құру қажет. Бұл міндеттің орындалуы, міндетті жинақтау қағидадаларына негізделген екінші деңгейдің жаңадан құрылуымен және үш деңгейлі зейнетақы жүйесіне көшуге байланысты қажетті болып табылады:

1. ЖЗҚ табысты қызметі олардың потенциалды салымшылары болып табылатынтұрғындар мен кәсіпорындардың сенім артуына байланысты.

2. Зейнетақы жүйесін жаңғырту міндеттерін ескере отырып, міндетті жинақтаушы жүйені қолданушы, екінші деңгейдегі мемлекеттік емес зейнатақы қорларының құрылуы жолдарын анықтау қажет.

3. ЖЗҚ тиімді жұмыс істеу активтерді басқарудың ашық және сатылы саясатынсыз мүмкін емес. Активтерді басқару, ЖЗҚ зейнетақы активтерімен қатар өздерінің жеке меншік құралдарын инвестициялай алады ма деген сұраққа жауап іздейді.

4. ЖЗҚ активтерін салуға болатын сенімді қаржы құралдарын нақты анықтау қажет.

Жинақтаушы зейнетақы  жүйесінің үлкен кемшіліктерінің  бірі – ақпараттық қамсыздандырудың жеткіліксіздігі. Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтерін сипаттайтын арнайы сандық көрсеткіштердің тапшылығы жаңа зейнетақы жүйесінің қатысушыларының сенімсіздігін тудырады.

Инвестициялықпортфельжағдайыәлдедеқатертуғызуымүмкін, өйткеніЖЗҚпортфеліндегімемлекеттікбағалықағаздардыңүлесі 95,8% құрайды және азаюға деген төмен  тенденцияға ие. 

 

Зейнетақы жүйесініңжағымды және жағымсыз жақтары

 

ЗЖ	Жағымды жақтары	Жағымсыз  жақтары
МЗЖ	Барлық  жағын қамтиды	1. қамбатбағалы. 2. азбасқарылатындығы 3. тиімділігіжеткіліксіз
Мемлекеттік емес ЗЖ	1. Жоғары табыстылық  2. Экономикалықөсімдіжәнежинақ  ақша мөлшерін көтереді. 3. Инвестициялықресурстардыңпайдалануынжәнеүлестірілуінжақсартады. 4. Салымшыларалдындағықаржылық  есеп. 5. Жинақталғанқаржынымұраретінде  беру. 6. Капиталқорынеркінтаңдау.	1. Барлықтұрғындардыәлеументтікқорғауға толықкепілдікбермейді 2. Әлеументтікміндеттерәрекететушіқаржыбазасынасәйкескелмейді 3.Занныңаяқталмаған-дығы 4.Табыстыңеңтөменгідеңгейінекепілдікбермейді 5. Төментабысалатынадамдарүшінтартымсыз-дығы 6.Жекеинституттарғадеген  сенімсіздік
Маманданған кәсіби ЗЖ	1. МЗҚтүсетінауырлықтыазайтады.  2. саланыңмамандарқұрамыжөніндегімәләметтікбазажасайды. 3. МЖЗқатысушыларыныңзейнетақы  мөлшерінкөбейтеді. 4. Жұмыскердіңденсаулығынжоғалтыпалу  қауіпіне бара-бар компенсациямен қамтамасыз етеді	Коллектив аумағындаәрекет  етеді.

 

 

Жоғарыдаайтылғандарғасүйенеотырып, зейнетақыжүйесінжаңғыртудыңнақтыкезеңінде,еңалдыменқажетболыптабылады.

1. өтпелі кезең аясында зейнетақы жүйесінің әрекет етуінің заң механизмдерін жетілдіру;

2. Зейнетақы жүйесінің тиімді әрекет етуінің экономикалық механизмін жасап шығару;

3. зейнетақы төлемдеріне мемлекеттік кепілдік орнату;

4. Жинақтау қағидасына сәйкес жасалған, МЗҚ еңбек етуіне байланысты немесе әлеументтік зейнетақының ең төменгі деңгейімен қамтамасыз ету.

 

    

Зейнетақы жүйесінжаңғырту тетіктеріменбасымдықтары.

Қазақстанда зейнетақымен қамтамсызетужүйесінжаңғырту  бұлсалада мемлекеттікролінарттырудықарастырады. Өйткені, жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі бақылаушы, реттеуші, басқарушы қаржылық және заң жауапкершіліктерінің негізгі ауыртпашылығын мемлекет көтереді.

Қазіргіуақыттазейнетақықорларынығңинвестициялықтабысыбойыншанормативтіклимиттерәрекететпейді.Сонымен,қатарзейнетақықорларышоттарға  аударылатын табыстылықтың минималды  пайызын мемлекетпен бекіту орынды болар еді.

МемлекетҚРЗаңынасәйкесЖЗҚ–нааударылатынміндеттізейнетақыжарналарыныңсақтауынакепілдікбереді. МұндамемлекеттекқанаалушыларғаЖЗҚбанкротқаұшырағанжағдайда міндетті зейнетақы жарналарының номиналдық құнын қайтаруға беретін кепілдігін жаңалық деп қарастыруға болады. Осы жерде заң бойынша ЖЗҚ-мен зейнетақы төлемдерін алуға құқығы жоқ қалған салымшылардың мәселесі туындайды. Мемлекет оларға да зейнетақы салымдарының қайтарылуны кепілдік беруі тиіс. Бірақ «қайтару» түсінігі тек қана шартты болуы мүмкін, өйткені салымшы ЖЗҚ банкротқа ұшыраған жағдайда өзінің зейнетақы салымдарын ала алмайды. Мұндай жағдайда мемлекет зейнетақы салымдарының сомасын компенсациясымен қоса салымшының қалауы бойынша басқа ЖЗҚ-да қайтаруы тиіс. Зейнетақымен қамтамасыз ету заңдарында «инфляция деңгейі» түсінігінің мәні ашылмаған. Қандайда бір актиілерін шығара отырып, банкротқа ұшырыған ЖЗҚ-мен зейнетақы төлемдерін алушыларға инфляциялық шығындарды төмендетуге механизімін жасау мүмкін болып табылады.

Жоғарыдаайтылғандарғасүйенеотырып, келесідейқорытындыжасауғаболады: біздіңелдезейнетақысалымдарыныңсақталуынаберілетінкепілдіктержеткіліксіз,сондықтнЖЗҚ-ныңинвестициялықресурстарының  сенімді құрылуын қамтамасыз ету  үшін кепілдіктің көп деңгейлі жүйесін  құру қажет деп есепмін. Қазақстан үшін көп деңгейлі кепілдендіру жүйесін құруды енгізу ЖЗҚ-ның зейнетақымен қамтамасыз етуге жеткілікті ресурстарын құру қажеттігінен туындайды.

Сонымен,қазіргітаңдағыҚРЖЗҚзейнетақыактивтерінбасқарудыұйымдастырудыңнегізгімәселелері, ЖЗҚішкіинститутционалдыинвесторлардыңинвестициялықпотенциялыныңүнеміөсіпотыруынантуындайтынтартымды-инвестициялыққұралдарының  едәір тапшылығына байланысты болып  отыр. Зейнетақы активтерін экономикаылың нақты секторындағы шаруашылық салаларын және зейнетақы саласын дамытудың басты бағыттарын қаржыландыру мақсатында пайдалану қажет. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қаржы құралдарын нақты жобаларға тарту келесі құралдар негізінде құрылуы қажет: мемлекетпен кепілдік берілетін мемлекеттік емес бағалы қағаздар, банк құралдары, ипотекалық міндеттемелер, депозиттер.

ҚРзейнетақыменқамтамасызетужүйесінжаңғыртумәселелерінзерттеументалдаунәтижелері мынадай теориялық және тәжірибелік  тұжырымдамалар мен ұсыныстар жасауға  мүмкіндік береді:

1. Экономикалықжүйедеқаржыделдалдарыныңбіртүріболыптабылатынзейнетақықорларымаңыздыбелсенділіктіарттырушырольатқаруытиіс,  яғникапиталсалымдарынқажет ететін  өнеркәсіп компаниялары мен ұсақ  инвесторлардың қызығушылықтарының  балансын қамтамасыз ету керектілігін  нақтылай отырып, қаржы институттары  жүйеінде Қазақстанның зейнетақымен  қамтамасыз ету жүйесін жаңғартуға  сәйкес жинақтаушы зейнетақы  қолларының келесі ерекшеліктері  табылады:

• Олар әлеументтік бағыты бар институттар болып табылады;

• Бұл зейнетақы жарналарын қабылдаушы және мүмкіндіктердің өсуіне байланысты зейнетақы активтерін қауіптілігін төмен және сенімді жобаларға инвестициялайтын қаржы институттары;

• Жинақтаушы зейнетақы қорларында төлемдердің басталуы мен жарналар түсімдерінің аяқталуы арасында бірнеше жылды құрайтын уақыт пайда болды.

2. Мемлекетпенжүргізілгенәлеументтіксаясатжаңғыртуидеясыменсабақтасболуыкерек,яғнизейнетақыныжәне уақытында төлеу, кейбір әлеументтік жеңілдіктері алып тастау, атаулы әлеументтік қорғау сияқты мемлекеттік міндеттемелерді сақтау қажеттілігімен қатар. Әлеументтік саланы кешені жаңғырту бағдарламаларын өңдеп шығару үшін қажетті шарттар нақтыланды:

• Экономиканы жаңғырту экономикалық өсудің қажетті қарқынын қамтамасыз ететін және тиімділікті көтерудің әдәсә ретінде;

• Жаңғырту үшін инвестициялар тарту мақсатында инвестициялық климатты жақсарту;

• Нарықтық өзгерістерді өзгерістерді қолдауды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін және жаңғыртуды қолдауға бағытталған әлеументтік саясат.

Яғни, Зейнетақы жүйесін жаңғыртудың басты мақсаты – экономикалық өсуді қамтамасыз ету, қаржылық тұрақты және әділ жүйені құру болып табылады. Зейнетақы жүйесін жаңа саяси және экономикалық жағдайларға бейімдей отырып, өтпелі кезеңде ескі жүйе зейнетақылық сақтандырудың жаңа мекемелерінің пайда болуы мен жұмыстарының басталуына дейін әрекет етуі тиіс.