- •Uniwersytet Narodowy w Chmielnickim Katedra filologii slowianskiej Polszczyzna na dawnych kresach wschodnich
- •Badania polszczyzny na Ukrainie
- •Badania nad słownictwem kresowym
- •Kresy Wschodnie – historia
- •Zróżnicowanie języka wsi. Badania nad wariantywnością leksykalną w gwarach
- •Status polszczyzny Kresów Wschodnich
- •Polacy/Polonia na Wschodzie – współczesność
- •Wnioski
Status polszczyzny Kresów Wschodnich
Ostatnie dziesięciolecie XX w. zaowocowało m.in. zwiększonym zainteresowaniem polszczyzną poza obecnymi granicami państwa polskiego, w tym polszczyzną dawnych Kresów Wschodnich, szczególnie zaś zbiorowościami polskimi i polonocentrycznymi na terenie Ukrainy, Litwy i Białorusi.
Kresy Wschodnie – historia Pojęcie kresów - w tym Kresów Wschodnich upowszechniło się w połowie XIX w. Wprowadził je w 1855 r. poemat Wincentego Pola “Mohort”. Wprawdzie dla Wincentego Pola Kresy to dolne Zadnieprze, a więc Kresy południowo-wschodnie, ale należy pamiętać, że górne Zadnieprze w XVII w. leżało na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, które wiążemy już z Kresami północno-wschodnimi.
Nazwą kresy obejmujemy te prowincje, w których żywioł polski tuziemczy lub zwykle napływowy znajduje się w znacznej mniejszości, jak również te ziemie nawet etnograficznie polskie, gdzie ludność nie jest narodowo w znaczeniu politycznym uświadomioną.
Pojęcie kresów powstało w okresie, gdy państwo polskie nie istniało (a od rozbiorów minęło ponad pół wieku), gdy pogranicze wschodnie dawnej Rzeczypospolitej w świadomości Polaków stanowiło dalej jej integralną część, ale gdy – wobec ówczesnych realiów politycznych – świadomość ta graniczyła z iluzją. Na podobnej zasadzie właśnie od połowy XIX w., gdy nasiliła się masowa emigracja z ziem przedrozbiorowego państwa polskiego (do Niemiec, Belgii, Francji, Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej itp.) upowszechnia się powiedzenie, że trzy dzielnice Polski są pod zaborami, a czwarta – Polonia – jest na obczyźnie. Co prawda, nazwa Polonia występuje już od XI w., ale nabiera nowych treści w XIX w. – ‘zbiór osób polskiego pochodzenia, zamieszkujących w różnych krajach, które przyjmowały wychodźców polskich’ – w tym samym okresie, w którym kształtuje się pojęcie i nazwa Kresy.
Zasięg polszczyzny na terenie Kresów wschodnich był determinowany polskimi wpływami narodowościowymi i polonizacyjnymi wpływami kultury polskiej, głównie poczynając od unii lubelskiej. W II połowie XVIII w. obszar dominacji kulturowej polszczyzny (oczywiście w odniesieniu do warstw dominujących: magnaterii, szlachty i – w części – mieszczan) na wschodzie sięgał do Zawołocza, Uświatu, Wieliża, Mścisławia, Suraża i Homla.
Użytkownicy polszczyzny na dawnych Kresach Wschodnich są w zdecydowanej większości polilingwalni (lub semilingwalni), ale w odniesieniu do trzech podstawowych przedziałów pokoleniowych (pokolenie najstarsze, średnie, młode) zaznaczają się wyraźne różnice w stosunku do języka polskiego i stopnia znajomości jego wariantów. Pokolenie najstarsze charakteryzuje jeszcze znajomość tradycyjnych kresowych odmian regionalnych polszczyzny, pokolenie średnie w części w ogóle nie zna języka polskiego, a w części posługuje się jego odmianami mieszanymi, pokolenie młode uczy się polszczyzny standardowej, a posługuje się – najczęściej – kulturalną odmianą mieszaną.
Język Polaków mieszkających na dawnych Kresach wschodnich.
Warto zaznaczyć, że język polski na Ukrainie jest bardzo zróżnicowany. W polszczyźnie Polaków zamieszkujących na Kresach południowo-wschodnich występują pewne zjawiska fonetyczne, fleksyjne, słowotwórcze i składniowe, które pokazują odmienność realizowanego systemu językowego. W krótkim zarysie, na przykładzie fonetyki, przedstawię charakterystyczne cechy polszczyzny kresowej. W języku ukraińskim akcent jest swobodny i ruchomy. Wpłynął on w znacznym stopniu na pojawienie się akcent oksytonicznego w niektórych pozycjach, przede wszystkim: w nazwach miejscowych, w których informatorzy zachowują akcent.
Taka akcentacja jest cechą charakterystyczną polszczyzny kresowej. Występuje jednak w mniejszym lub większym natężeniu, ponieważ akcentacja związana jest przede wszystkim z interferencją leksykalną, więc im więcej jest zapożyczeń z języka ukraińskiego w języku Polaków zamieszkujących na Kresach wschodnich, tym z większą częstością ona występuje.
Częstym i regularnym zjawiskiem jest redukcja samogłosek e>i/y, o>u. Dokonuje się pod wpływem fonetyki języka ukraińskiego, w którym akcentowane samogłoski e, o wymawiane są z większą energią artykulacyjną, a nieakcentowane z podwyższeniem artykulacji. Na Kresach wschodnich zredukowane o występuje pod wpływem języka ukraińskiego, w którym jeszcze w XVI wieku dawna samogłoska o miała wymowę zbliżoną do u. Pojawiają się także pojedyńcze formy typu: dvór, vótka, na nórzkach , z kontynuantem dawnego krótkiego o .
Zachowała się także wymowa dawnych połączeń ir, yr, np., wybirali, przysciradła, zbirali, powmirali. Jest to cecha archaiczna, występująca w polszczyźnie literackiej Kresów południowo-wschodnich.
Współczesny system fonetyczny języka ukraińskiego nosówek nie posiada, więc także wpływa na ich dezanalizacje w języku polskim. Samogłoski nosowe ę i ą regularnie są wymawiane asynchronicznie w śródgłosie (em,en, om, on).
Rozłożenie samogłosek nosowych jest związane ściśle z fonetyką ukraińską. Są one realizowane bifonematycznie, a więc jako połączenie samogłoski ustnej i spółgłoski nosowej, nawet w pozycji przed szczelinowymi, np. mężczyźna, gęnsto, książka, ciężko. Takie zjawisko wystąpuje w większości gwar wschodniokresowych.
Bardzo liczne są przykłady zwężonej wymowy w wygłosowej grupie –ej, np. polskiej, drugiej, więcej , jednej, do niej, daliej, weseliej. Większość tych przykładów dotyczy nieakcentowanej samogłoski e.
Grupy –eja-, -oja- we czasownikach najczęściej występują w postaci ściągniętej, ale sporadycznie pojawiają się i w postaci nieściągniętej np. wojsko stojało się, smiejali się ze mnie.
Nieściągnięcie grup występuje przede wszystkim w leksemach o genezie ukraińskiej. W języku ukraińskim taka wymowa jest normą, więc nieściągnięte grupy –ij-, -yj- występują bardzo często, np. historiji, specyjalna, parafijany, sijali, Słovaciji, revolucija, pivonija, parafiji, komuniji, wysokyj. To zjawisko można zaliczyć do archaicznych cech fonetycznych, wspieranych przez język ukraiński.
Na obszarze całych Kresów południowo – wschodnich, występuje miękka wymowa spółgłoski l΄, niezależnie od pozycji fonetycznej , np. zostali, klasy, mleko, lubej, zielony, pole, byli, zapalienie, podeszli, liepiej, klasa, jedli, robili, tańczyli, spiewali, modlili, szli. To zjawisko można traktować jako archaizm polski wspierany przez język ukraiński.
Powszechnym zjawiskiem jest występowanie ł przedniojęzykowo-zębowego. Cecha ta jest charakterystyczna dla polszczyzny Kresów południowo-wschodnich, a także występuje w gwarach polskich wschodniej Lubelszczyzny. Cecha ta jest uważana za archaizm polski wspierany przez język ukraiński. Cecha ta pojawia się regularnie we wszystkich pozycjach, nawet przed spółgłoskami oraz w wygłosie, np. były, szkoła, płakała, skończyła, ubierała, zabiła, koło, płutno, dał, była, pełne, opłatek, zachorovał, przyjechał, materiałym, młoda, długo, cała, przeszło, chciała.
W języku polskim występują palatalne spółgłoski ś, ć, ź, ς które nie występują w ukraińskim systemie fonetycznym. Wpłynęło to w dużym stopniu na polszczyznę kresową. Pod wływem ukraińskim palatalne ć, ś, ź, ς są wymawiane jak półmiękkie spółgłoski s´, c´, z´, ς´. Palatalna wymowa ć, ś, ź, ς występuje w gwarach ukraińskich na dawnych terenach, które wchodziły w skład Rzeczpospolitej. Jest to wyraźny wpływ fonetyki polskiej na język ukraiński.
Częsta jest dyspalatalizacja ń przed c, č, sk, np. skończyła, ukrajiński, Kszymieńcu. Taka wymowa związana jest z wpływem języka ukraińskiego.