Бел язык - учебник 7 класс

304. Прачытайце. Як³я з выдзеленых часц³ц дапамагаюць сэнсава вылучыць тое ц³ ³ншае слова (удакладн³ць або абмежаваць яго значэнне, указаць на нешта), выказаць розныя пачуцц³ (радасць, захапленне, здз³¢ленне), а як³я служаць для ¢тварэння ладо¢ дзеяслова?

Бы¢ якраз пачатак мая. Ну й была тады в..сна! Ось такая, што бывае, Можа, у сотн³ лет адна.

Выйдз..ш з хаты на дасвецц³*, Òàê ³ ï³¢ áû äóõ çÿìë..,

I расл³ б, здаецца, дзец³, Каб ³х к³нуць на ралл.. . А дз..н¸чак як настане, Тая ран³чка вясны!

Я. Колас

Сп³шыце, уста¢ляючы прапушчаныя л³тары. Падкрэсл³це выказн³к³, як³я выражаны формам³ ¢мо¢нага ладу дзеяслова.

305. Прачытайце выразна, перадаючы з дапамогай ³нтанацы³ неабходныя пачуцц³. Ахарактарызуйце тыя адценн³ значэння¢, як³я надаюць выказванням выдзеленыя часц³цы.

ÏÛÕ

Жыл³-был³ дзядулька, бабулька ды ¢нучка Ал¸нка. I бы¢ у ³х агарод. А ¢ агародзе тым капуста, бурачк³, морка¢ка, нават рэпка жо¢тая расла.

Захацелася дзеду рэпк³, вось ³ пайшо¢ ¸н у агарод. Тольк³ нах³л³¢ся дзед рэпку выцягнуць, а пад кустом хтосьц³: «Пп-ы-хх! Пп-ы-хх! Ц³ не дзедка гэта? Ды ц³ не па рэпку ¸н?»

Спужа¢ся дзед ды як пабяжыць з агарода.

Пайшла потым бабка ¢ агарод. I яе напалоха¢ нехта. Пайшла потым Ал¸нка. Тольк³ нах³л³лася яна рэпку цягнуць, а пад кустом хтосьц³: «Пп-ы-хх! Пп-ы-хх! Ды ц³

не Ал¸нка гэта? Ды ц³ не па рэпку прыйшла?» Засмяялася Ал¸нка ды як закрычыць звонк³м галаском:

— Òàê, òàê! Ãýòà ÿ, Àë¸íêà!

201

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Нах³л³лася Ал¸нка над градкай, аж там вожык. Засмяялася яна ды кажа:

—Дык гэта ты дзядульку ды бабульку напужа¢, гэта ты ³х ад рэпк³ прагна¢?

Выцягнула Ал¸нка рэпку, ды якую! Узяла вожыка ¢ фартушок ³ пабегла дадому.

Сустракае Ал¸нку дзедка, сустракае Ал¸нку бабка — пытаюцца:

—Ц³ рэпку прынесла?

—Вось вам, дзядулька, бабулька, ³ рэпка. Усцешылася бабка, усцешы¢ся дзедка. Ну ³ малайчына

Ал¸нка, ну ³ смелая ¢нучка! (Беларуская народная казка).

Прачытайце тэкст яшчэ раз, апусц³¢шы часц³цы. Ц³ змян³¢ся агульны змест тэксту? Што ¢ ³м змян³лася? Зраб³це вывад пра ролю часц³ц у ма¢ленн³.

306. Прачытайце ³ абгрунтуйце вывад пра ¢жыванне часц³ц у ма¢ленн³.

Шырокае ¢жыванне часц³ц — неад’емная прымета гутарковага стылю, а разам з гэтым ³ мовы мастацкай л³таратуры, публ³цыстык³ (П. Шуба).

307.Дакажыце, што мова — гало¢нае багацце любой культуры, паказчык ступен³ яе разв³цця. Выкарыстайце ¢ якасц³ тэз³са выказванне Алеся Разанава: Кожны народ ствары¢ хоць бы адз³н ген³яльны твор, ³ твор гэты — мова.

308.Сп³шыце тэкст, уста¢ляючы замест кропак неабходныя часц³цы. Абгрунтуйце мэтазгоднасць ³х ужывання.

Будзь благаслав¸най, Л³тва!

—... нап³са¢ ужо? — спыта¢ся ¢ мяне пры сустрэчы сябар-л³товец, кал³сьц³ мужны партызан, цяпер выдатны л³нгв³ст ³ рыбак з паэтычнай душой.

—..., але с¸ння трэба нап³саць для л³то¢скай газеты. Словы прызнання, ц³ як тут сказаць.

202

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

— Я нап³са¢ ..., браце, так. Кольк³ чаго перажыта разам за стольк³ стагоддзя¢! Цяжкага, страшнага, светлага перажыта. А вось ... няма ¢ нашай народнай творчасц³ — ...

у беларускай, ... у л³то¢скай — ... у песнях, ... у казках,

... у прыказках ... славечка злоснай кпл³васц³ адз³н з аднаго, ... якой-небудзь нянав³сц³, варажнечы. Здорава?

А што ты дума¢ — ... здорава.

Будзь ... благаслав¸най, Л³тва! (Я. Брыль).

Ä ë ÿ ä à â å ä ê ³: íå, æà, ³ — ³, í³ — í³, àí³ — àí³ — àí³, ö³, áû, ³.

§43. Асно¢ныя значэнн³ часц³ц (зна¸мства)

309.Прачытайце тэкст, вызначце яго адрасата ³ мэтанак³раванасць. Складз³це план (просты ¸н будзе ц³ складаны?) ³ перакажыце змест згодна з планам.

Óсучаснай беларускай мове вылучаюцца чатыры асно¢- ныя групы часц³ц.

Часц³цы п е р ш а й групы выражаюць розныя сэнсавыя адценн³ значэння¢. Сюды адносяцца ¢казальныя (вось, вунь, гэта), удакладняльныя (якраз, ³менна, акурат, проста, амаль, прыбл³зна, сапра¢ды) ³ абмежавальныя (тольк³, хоць, хоць бы, выключна, ледзь) часц³цы.

Да д р у г о й групы адносяцца часц³цы, як³я выражаюць мадальныя адценн³. Гэта сцвярджальныя (так, але, ну, ага), адмо¢ныя (не, н³, ан³) ³ пытальныя (ц³, х³ба, ня¢жо, а, ну) часц³цы.

Òр э ц ю ю групу складаюць эмацыянальна-экспрэс³¢- ныя часц³цы. Да ³х адносяцца ¢змацняльныя (нават, ³, дык, ды, жа (ж), аж (ажно), н³, -так³) ³ кл³чныя (вось дык, ну ³, што за, як, як³я) часц³цы.

Óч а ц в ¸ р т у ю групу вылучаюцца форма¢тваральныя часц³цы, як³я служаць для ¢тварэння форма¢ умо¢нага

(бы, б) ³ загаднага (хай, няхай, давай, давайце) ладу.

!Часц³цы сам³ па сабе не маюць ярка выражанага лекс³чнага значэння. ²х значэннем л³чыцца тое дадатковае адценне, якое яны надаюць мо¢най адз³нцы.

203

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

310. Прачытайце. Вызначце, якая з выдзеленых часц³ц служыць для ¢казання на што-небудзь дал¸кае, а якая ¢казвае на што-небудзь больш бл³зкае.

Пуста ¢ садзе ³ журботна, Як бы страц³¢ нешта сад...

А вось тут, пад гэтай грушай, ¨н сядзе¢, а з ³м яна. Выйшла Ганна на дзядз³нец, Сэрца сц³сквае туга.

Унь бяжыць у свет гасц³нец, Над ³м сцелецца смуга...

Куды ж ¸н пайшо¢? Куды?

Я. Колас

l Растлумачце значэнне слова гасц³нец. Якое значэнне гэтага слова вы яшчэ ведаеце? Як называюцца словы, як³я маюць аднолькавае гучанне, але рознае значэнне?

311. Сп³шыце, уста¢ляючы ¢ выдзеленыя сказы часц³цы з даведк³, як³я найбольш падыходзяць па сэнсе. Якое дадатковае адценне значэння надаюць часц³цы сказам?

1. Я адчуваю сваю в³ну. Таму ³ хачу папрас³ць праба- чэння. 2. М³хал хуценька выйша¢ з хаты. ¨н не мог цярпець фальшу. 3. Дома не спал³. Усю ноч у хаце гарэла святло. 4. Ну ³ гарачыня была. Бы¢ пачатак лета.

Д л я д а в е д к ³: амаль, менав³та, проста, якраз, ³менна, акурат, сапра¢ды.

312.Прачытайце, уста¢ляючы на месцы кропак часц³цы, як³я падыходзяць па сэнсе. Зап³шыце 2—3 сказы. Падкрэсл³це часц³цы

³словы, як³м часц³цы надаюць своеасабл³вае дадатковае адценне значэння.

1.З гэтай пары гадз³ну-другую гаварыла ... п³ла (². Ме-

леж). 2. ... дзе жывы хто, ... чалавечы голас (К. Чорны). 3. Ад жаласц³ да самой сябе яна ... не заплакала (². Мележ). 4. Ведайце, я гэта раблю ... з добрых аднос³н да вас (². Шамяк³н). 5. Смех гэтк³ маюць ... дзец³ ды людз³ з яснаю душой (М. Багданов³ч).

Д л я д а в е д к ³: тольк³, хоць, хоць бы, ледзь, выключна.

204

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

313. Прачытайце дыялог, уста¢ляючы замест кропак патрэбныя часц³цы. Што яны выражаюць?

— Мне патрэбна машына. Гэта чыя?

—Наша, — адказа¢ я.

—Вы што — па выбарах?

—...

—Па дзяржа¢най пазыцы? Бы¢ пяцьдзяся´ò ÷àöâ¸ðòû ãîä.

—...

—Õòî æ âû òàäû? ×ûÿô машына, я пытаюся? Зус³м спакойна я растлумачы¢:

—Гэта машына ¢давы Янк³ Купалы.

—..., добра. Яна ¢дава, а вы хто?

—Мы яе суправаджаем (Я Брыль).

l Як зап³сана простая мова? Праанал³зуйце пастано¢ку знака¢ прыпынку пры дыялогу.

Ä ë ÿ ä à â å ä ê ³: íå, í³, àí³, òàê, àëå, àãà.

314. Далучыце да сказа¢ часц³цы, як³я служаць для выражэння запытання. Як³я з ³х надаюць пытальнаму сказу дадатковае адценне сумнення, здз³¢лення?

1.Ты прыма¢ удзел у спаборн³цтвах?

2.Ты выкана¢ дамашняе заданне?

Якое месца ¢ сказе займаюць пытальныя часц³цы? Перакладз³це сказы на рускую мову. Пара¢найце месца пытальных часц³ц.

Ä ë ÿ ä à â å ä ê ³: ö³, íÿ¢æî, õ³áà.

315. Прачытайце сказы. Перабудуйце ³х у кл³чныя з дапамогай часц³ц. Зап³шыце сказы.

Прыгожа вясной у лесе. Многа птушыных галасо¢ па- чуеш тут. Цудо¢ныя спевак³ — птушк³. Сапра¢дныя майстры сва¸й справы. Малайцы.

Пара¢найце, з якой ³нтанацыяй выма¢ляюцца перабудаваныя вам³ сказы. Як³ знак прыпынку став³цца ¢ канцы кл³чных сказа¢?

Ä ë ÿ ä à â å ä ê ³: âîñü äûê, øòî çà, ÿê, ÿê³ÿ, íó ³.

205

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

316. Дапо¢н³це выдзеленыя словы часц³цам³, як³я падыходзяць па сэнсе, сказы зап³шыце. Кал³ падыходз³ць некальк³ часц³ц, зап³шыце сказ з адной з ³х.

1. Ты не хочаш пайсц³ са мною? А я л³чы¢ цябе сва³м сябрам! 2. Ты зно¢ не прыйшо¢ на сход. А я два разы гавары¢ табе пра яго. 3. Твой сябар ³ ты запусц³л³ вучобу. Учора не застал³ся пасля занятка¢. 4. Я прачыта¢ гэту кн³гу. Яна аказалася вельм³ ц³кавай. 5. Учора я тры разы тэлефанавала табе дадому. Цябе ¢с¸ не было дома. 6. Раса высахла, сонца прыгравала моцна, лес зв³не¢ ад птушыных галасо¢.

l Падбярыце аднакаран¸выя словы да слова сябар. l Растлумачце правап³с займенн³ка¢ табе ³ цябе.

Д л я д а в е д к ³: нават, аж (ажно), жа (ж), ды, ³, дык, н³, -так³.

317. Прачытайце ¢рывак з верша Н³ла Г³лев³ча, выб³раючы замест кропак часц³цу бы ц³ б. Растлумачце правап³с.

Часта думаю:

Што, каб не матчына песня? Чым ... дыха¢?

На холадзе чым саграва¢ся ...? Папрас³мцам, напэ¢на, Бадзя¢ся ... па свеце, Жабраком М³ж чужых ³ радн³ Паб³ра¢ся ... .

З чым пайшо¢ ... я ¢ госц³ Да добрых суседзя¢?

Чым аддзячыць ... змог За дары ³х ад сэрца? Хто ... мяне Пам³ж трох м³льярда¢ Разгледзе¢?

Хто ... мяне распазна¢ I, як роднага, стрэц³¢?

l Назав³це прыназо¢н³к³ з тэксту. Як³я значэнн³ яны перадаюць, з як³м склонам ужываюцца?

206

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

318. Зап³шыце, уста¢ляючы на месцы дужак неабходныя часц³цы. Уста¢це прапушчаныя л³тары.

Паехаць у горад было найвышэйшым жаданнем, вял³кай марай (удакладняльная часц³ца) для ¢с³х нас, вясковых хлапчуко¢.

Нарэшце (узмацняльная часц³ца) мне пашанцавала. Мац³ абяцала ¢зяць мяне ¢ су..оту ¢ горад.

Я (адмо¢ная часц³ца) мог дачакацца тае су..оты. Зборы занял³ ¢весь дзень, (узмацняльная часц³ца) пакуль я не се¢ на воз побач з мац³. У мяне бы¢ так³ намер: (адмо¢ная часц³ца) м³ргнуць ..окам, запомн³ць кожную дробязь за час падаро..а. I ¢с¸ ж, (кл³чная часц³ца) н³ вял³кая была мая ц³кавасць да паез..к³, (2 абмежавальныя часц³цы) мы выехал³ за сяло, я адразу (узмацняльная часц³ца) засну¢

(Паводле ². Грамов³ча).

§ 44. Правап³с часц³ц

t×àñö³öà -так³ п³шацца праз дэф³с, кал³ ста³ць пасля

tдзеяслова (прысла¢-так³, нап³сал³-так³), а таксама ¢ tt складзе сло¢ зно¢-так³, ус¸-так³, добра-так³, так-так³,

tдавол³-так³, зус³м-так³. У астатн³х выпадках часц³ца

tt -так³ п³шацца асобна: 1. ¨н так³ прыйшо¢. 2. Ус¸ ж

tтак³ мы сустрэл³ся.

tЧасц³цы бы (б), жа (ж) п³шуцца са словам³ асобна. tt Часц³цы бы, жа ¢жываюцца пасля сло¢, як³я заканч-

tваюцца на зычны, а б, ж пасля сло¢, як³я заканчваюцца

tна галосны: прыеха¢ бы, прыехал³ б, як жа, тады ж.tt

319. Прачытайце. Растлумачце правап³с выдзеленых часц³ц.

«Маскв³ч» не заводз³цца. Двое хлопца¢ думаюць, мне здаецца, што дзядзьку М³хася гэта зус³м-так³ не хвалюе. Зрэшты, у хлопца¢ свой клопат: адз³н едзе ¢ горад, дахаты, друг³ застаецца тут, у лесе.

I вось — матор нарэшце ажы¢.

207

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Дзядзька М³хась, вадз³цель-аматар, ста¢ перад хлопцам³

³засмяя¢ся — сц³пла, добра, але ж ³ пераможна:

—Што, хацел³, каб не зав¸¢ся?

У адказ яны дружна пырхнул³ смехам. Думал³ ¢с¸-так³, падшыванцы (Я. Брыль).

Растлумачце значэнне слова аматар. Як³ спосаб тлумачэння вы выкарыстал³?

Марфалаг³чны разбор часц³цы

Ïà ð à ä à ê ð à ç á î ð ó

1.Часц³на мовы. Агульнае значэнне.

2.Марфалаг³чныя прыметы: нязменнае слова, разрад паводле значэння.

3.С³нтакс³чная роля.

Ó ç î ð ð à ç á î ð ó

Н³ на к³м не адб³лася прадвызначэнне часу так, як на л¸се Багданов³ча (М. Стральцо¢).

Вусны разбор

Н³ — часц³ца, узмацняе адма¢ленне, якое перададзена часц³цай не; нязменная, узмацняльная; не з’я¢ляецца членам сказа.

Не — часц³ца, надае адмо¢нае значэнне ¢сяму сказу; нязменная, адмо¢ная; уваходз³ць у склад выказн³ка.

П³сьмовы разбор

Н³ — часц³ца; нязм., узмацн.; не член сказа.

Не — часц³ца; нязм., адмо¢н.; уваходз³ць у склад выказн³ка.

320. Сп³шыце. Часц³цы, што ¢ дужках, нап³шыце асобна ц³ праз злучок. Уста¢це прапушчаныя л³тары.

1.Дз³цячым п³сьме..³кам трэба ¢с¸ (так³) нарадз³цца.

2.Памалу праходзячы, прыгляда¢ся да вач..й, да выразу твара¢ гэтых ус¸ (ж) (так³) не манекена¢*. 3. Над гэтай кн³гай я як быццам злав³¢ (так³) нарэшце сваю да¢нюю думку... 4. Тады здавалася: (так³) (ж) вял-³-зны!.. (Я. Брыль).

208

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

321. Прачытайце. Знайдз³це ³ зачытайце сказы, у як³х перададзена асно¢ная думка тэксту.

Зраб³це марфалаг³чны разбор часц³ц (трох — п³сьмова, астатн³х — вусна). Пры неабходнасц³ карыстайцеся матэрыялам практ. 309.

ШУМНЫ Л²СТАПАД

Раненька ³дзе Тацянка ¢ дз³цячы сад. ²дзе, як за¢с¸ды, з дзедам. Дарога якраз праз парк. Тацянка памятае тут амаль кожны кусток, не тольк³ дрэва. Але с¸ння Тацянка не пазнае дарог³. Сапра¢дны квяц³сты дыван пад нагам³!

Спын³лася дзя¢чынка ³ не ведае: ³сц³ далей ц³ не ³сц³. Як жа ступ³ць на такое хараство?

Назб³рала Тацянка по¢нае бярэма л³сто¢, аж рук не хапае. Дзед прыгну¢ся ³ таксама пача¢ зб³раць л³сточк³. Тольк³ не ¢се запар, а найпрыгажэйшыя.

—Усяго, дзетка, ус¸ ро¢на не збярэш, — тлумачыць дзед. — Н³ я, н³ ты... Вунь кольк³ дрэва¢! Глянь, як³ шумны л³стапад! I нашто хараство зб³раць? Хай будзе для ¢с³х. Хай усе цешацца, як распранаюцца дрэвы, ³дучы на з³мовы спачын.

Тацянка згадз³лася з дзедам ³ ¢жо хацела рассыпаць сабранае л³сце, але дзед не дазвол³¢.

—А твае л³сц³к³ ³ вось я свае, — сказа¢ ¸н, — адняс¸м

óдз³цячы сад. Хай ³ там с¸ння будзе л³стапад. Хай ³ там будзе хараство (Паводле У. Юрэв³ча).

l Вып³шыце ³ разбярыце па членах сказа выдзелены сказ. Пабудуйце яго схему.

322. Перакладз³це тэкст на беларускую мову. Знайдз³це ¢ ³м часц³цы, вызначце, як³я значэнн³ яны перадаюць. Ахарактарызуйце ¢жыванне пытальных часц³ц у беларускай ³ рускай мовах.

Мы ходим по земле, но часто ли нам приходит в голову желание нагнуться и тщательно рассмотреть вс¸, что находится у нас под ногами? А если бы мы нагнулись да ещ¸ легли бы на землю и начали рассматривать е¸, то на каждой пяди нашли бы много любопытных вещей (К. Паустовский).

Прадо¢жыце тэкст, уключы¢шы ¢ яго часц³цы розных разрада¢.

209

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

323. Прачытайце верш Генадзя Бура¢к³на. Сфармулюйце яго тэму ³ асно¢ную думку.

ß íå ãà´ню земл³ чужыя — Хай ³х сонца не абм³не. Тольк³ дзе за морам н³ жы¢ я, Беларусь мая сн³лася мне.

Так карцела — сляза зак³пала, — Каб да сэрца хаця б здал¸к Прыплывал³ жалейка Купалы, Багданов³ча¢ вас³л¸к.

Гэта ¢с¸, безумо¢на, не нова, А ц³ трэба, каб новым было Поле бацькава, матчына слова,

I буслова — над хатай — жытло?

Х³ба душы свае не лечым Ад бяздумных бядот ³ згрызот

Самым простым ³ самым вечным, Што пран¸с праз вяк³ народ?

I як³я б шлях³ н³ схадз³¢ я, Кл³ча полацкая сенажаць...

А кал³ не спяваць аб Радз³ме, Дык навошта наогул спяваць?

Зраб³це марфалаг³чны разбор часц³ц з тэксту: адмо¢най, пытальнай, абмежавальнай, узмацняльнай, форма¢тваральнай.

§ 45. Часц³цы не ³ н³, ³х адрозненне

tЧасц³ца не надае адмо¢нае значэнне ¢сяму сказу, tt кал³ ста³ць перад дзеясловам-выказн³кам, ц³ асобным tt яго членам: 1. Я да¢но не бачы¢ такой навальн³цы

t(М. Стральцо¢). 2. Пасля ¸н ³ пастара¢ся, каб мне tt жылося не гладка (А. Кудравец).

210

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования