Бел язык - учебник 7 класс

tÑóô³êñû -ен-, -ан- маюць дзеепрыметн³к³, утвораныя tt ад асновы неазначальнай формы дзеяслова на зычны:

tç’åñ-ö³ — з’едзены, прынес-ц³ — прынесены або на галос- tt ныя ³, ы, е: забял³-ць — забелены, упрыгожы-ць —

tупрыгожаны, разгледзе-ць — разгледжаны. Пры гэтым tt галосныя ³, ы, е выпадаюць, а канцавыя зычныя асновы

tмогуць чаргавацца.

tÑóô³êñ -т- далучаецца да асновы неазначальнай фор- tt мы дзеяслова¢ з аднаскладовым коранем: з-жа-ць —

tзжаты, раз-мы-ць — размыты або да асновы дзеяслова¢ tt на о, у, ну: раскало-ць — расколаты, апрану-ць —

tапрануты ³ г. д.

73.Карыстаючыся прыведзенай схемай, раскажыце пра ¢тварэнне

³ правап³с дзеепрыметн³ка¢ залежнага стану прошлага часу.t

-í-

Аснова -åí- неазначальнай -àí-

формы + -т- дзеяслова

ад асновы дзеяслова на а, я

ад асновы дзеяслова на зычны або галосныя ³, ы, е

ад асновы дзеяслова з аднаскладовым коранем або ад асновы дзеяслова на о, у, ну

74. Прачытайце. Дакажыце, што гэта тэкст. Сп³шыце, уста¢- ляючы прапушчаныя суф³ксы. Растлумачце ³х правап³с, абап³раю- чыся на прыведзеную вышэй схему.

У печы палал³ дровы. Полымя — чыстае ³ зыркае. Чатыры гады, як няма бацьк³, а мама пал³ць у печы ³

с¸ння «не сва³м³, а Яго дрывам³». Улетку, вясной ³ ¢восень пал³ць прыкупл..ым³, а з³мой — Яго. На сел³шчы* нашым — пад павеццю, у падстрэшшах, па¢з сцяну аж пад самы в³льчык* — за¢с¸ды ляжал³ нарыхтава..ыя не на адну з³му, нап³лава..ыя як пад мерку дровы. Складз..ыя ¢ сц³рты. Гаспадарны бацька н³кол³ не забыва¢ народнага: запас бяды не чын³ць! (Ф. Янко¢ск³).

41

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Óсуф³ксах дзеепрыметн³ка¢ залежнага стану прош-

!лага часу п³шацца адна л³тара н: прачытаны, прынесены, зроблены, з’едзены.

75.Зап³шыце словы пад дыкто¢ку, абазначце ¢ ³х суф³ксы.

Заробленыя, прычасаны, змалочаныя, абагрэтая, перакапаны, сп³санае, зачараваныя, абв³ты, вымыты, занесеныя, пасеяны, зжаты, спынены, убачанае, разгледжаная, праанал³заваныя, утвораны, забелены.

76. Разгледзьце малюнк³. Зап³шыце ×паводле ³х словазлучэнн³

«дзеепрыметн³к зал. ст. прош. ч. + назо¢н³к». Растлумачце ¢тварэнне дзеепрыметн³ка¢.

77. Прачытайце. Знайдз³це ¢ тэксце ³ зачытайце ап³санне знешнасц³. Вызначце, ц³ ¸сць у ³м ацэнка чалавека.

Вып³шыце дзеепрыметн³к³, зап³шыце побач дзеясловы, ад як³х яны ¢твораны. Абазначце суф³ксы ¢ дзеепрыметн³ках.

У з о р: засеяны ← засея-ць, зарослы ← зарас-ц³.

Зайшо¢ адз³н раз у рэдакцыю, угледзе¢ там сярэдняга росту маладога чалавека, якога дагэтуль не бачы¢. Худатвары, з до¢г³м носам, з глыбока запалым³ вачыма, у пенснэ, апрануты ¢ гарн³тур шэра-бурачнага невыразнага колеру, з-пад якога выглядала чырвоная кашулька. На галаве ¢ яго бы¢ шыракаполы капялюш. Выгляд незна¸мага паказа¢ся мне сур’¸зным, а твар с³мпатычным.

42

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

— Пазна¸мцеся, Сяргей Палуян! — праказа¢ Сцяпан.

ßбы¢ рады новаму зна¸мству, бо ¢жо паспе¢ прачытаць Палуянавы доп³сы з К³ева. Палуян, як мне паказалася, бы¢ таксама задаволены сустрэчаю са мною (Ц. Гартны).

!Мастацкае ап³санне знешнасц³ чалавека можа ¢клю- чаць ³ яго ацэнку.

78. Сп³шыце, утвары¢шы ад дзеяслова¢, што ¢ дужках, патрэбныя дзеепрыметн³к³. Суф³ксы абазначце.

Спыня¢ся паглядзець на рунь. Спыня¢ся паглядзець на тольк³ што (пасеяць) жыта. На тольк³ што (зжаць) ³ (змалац³ць) пшан³цу. Глядзе¢, любава¢ся. Бачы¢ людскую любо¢ да зямл³, да зямельк³, да зямл³цы. (Дагледзець), (перабраць) у пальцах, (ачысц³ць), (сагрэць) не тольк³ сонцам, урадл³вая. Я н³воднага разу не бачы¢ у тым кра³ (зарасц³) на пол³ збажыны, не бачы¢ (прыпляскаць) дажджом ³ (пабялець) або (пачарнець) пракоса¢ н³ на пол³, н³ на лузе

(Паводле Ф. Янко¢скага).

l Зраб³це марфемны разбор выдзеленых сло¢.

79. Разгледзьце табл³цу ³ падрыхтуйце паведамленне на тэму «Навуковы стыль». Дапо¢н³це табл³цу характарыстыкай мо¢ных сродка¢, уласц³вых гэтаму стылю.

Навуковы стыль

	Сфера	Задачы	Ãàëî¢íûÿ	Характэрныя
		ма¢лення		ìî¢íûÿ
	¢жывання		прыметы
		(ìýòà)		сродк³
	навуковыя	паведам³ць	дакладнасць,
	працы,	дакладныя	доказнасць
	падручн³к³,	звестк³,	выкладу
	даведн³к³	факты ³
		растлума-
		÷ûöü ³õ

43

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

80. Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль ³ дайце разгорнутае абгрунтаванне свайго адказу.

Вымераць якую-небудзь вел³чыню — гэта значыць пара¢наць яе з аднароднай вел³чын¸й, прынятай за адз³нку гэтай вел³чын³. Так, напрыклад, вымераць да¢жыню стала — значыць пара¢наць яе з ³ншай да¢жын¸й, прынятай за адз³нку да¢жын³, напрыклад з метрам. У вын³ку вымярэння вел³чын³ атрымл³ваем яе л³кавае значэнне, выражанае ¢ прынятых адз³нках.

У большасц³ вымяральных прылад ¸сць шкала з нанесеным³ пры дапамозе штрыхо¢ дзяленням³ ³ нап³саным³ зна- чэнням³ вел³чынь, як³я адпавядаюць дзяленням. Адлегласц³ пам³ж двума штрыхам³ могуць быць дадаткова падзелены на некальк³ дзялення¢, не абазначаных л³кам³ («Ф³з³ка»).

Праанал³зуйце спачатку першы, а потым друг³ абзацы. Як³я словы ³ з якой мэтай у ³х па¢тараюцца? Вызначце спосаб сувяз³ сказа¢ у тэксце.

! У навуковым стыл³ сказы часта злучаюцца паслядо¢най сувяззю з па¢торам.

81. Перакладз³це тэкст на беларускую мову (вусна), звяртаючы ¢вагу на дзеепрыметн³к³ залежнага стану.

Вып³шыце з тэксту дзеепрыметн³к³ разам з паясн¸ным³ ³м³ назо¢н³кам³ (пры неабходнасц³ паста¢це ³х у назо¢ным склоне), зап³шыце побач з ³м³ адпаведн³к³ ¢ беларускай мове, суф³ксы абазначце.

ГИАЦИНТЫ

Это случилось в Голландии в 1734 году. Однажды дети играли на берегу моря. Вдруг кто-то заметил почти у самого берега никогда не виданный цветок. У него были такие же листья, как у тюльпана, и весь усеянный множеством красных цветочков стебель. Цветы чудесно пахли и были похожи на маленькие лилии.

Дальше на берегу нашли ещ¸ несколько проросших луковиц этого растения. Как они сюда попали? Вспомнили, что в прошлом месяце во время бури разбился генуэзский корабль, прибитые к берегу обломки которого видели мно-

44

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

гие. Видимо, ящики с луковицами разбились о прибрежные скалы, а несколько луковиц, выброшенных на берег, пустили корни и зацвели.

Жители выкопали эти растения и стали разводить их в своих садах. Случайно занес¸нные морем растения назывались гиацинтами (По Н. Верзилину).

Ñëî¢í³ê:

видимо — в³даць, мабыць, мус³ць, пэ¢на, напэ¢на;

гиацинты — г³яцынты;

заметить — за¢важыць, прыкмец³ць; убачыць;

луковица — цыбул³на;

множество — мноства, безл³ч;

обломки — абломк³; разводить — разводз³ць;

такие же — так³я самыя; усеянный — усеяны, усыпаны;

чудесно — цудо¢на; дз³восна; чарадзейна.

§ 10. По¢ная ³ кароткая формы дзеепрыметн³ка

82. Пара¢найце дзеепрыметн³к³ ¢ левым слупку (по¢ная форма) з дзеепрыметн³кам³ ¢ правым слупку (кароткая форма). Як³я дзеепрыметн³к³ не маюць кароткай формы?

Я без цяжкасцей адказа¢			Верш вывучан ы за
вывучан ы верш.			ïà¢ãàäç³íû.
Мне спадабалася прачы-			Новая кн³га прачытан а
òàí àÿ êí³ãà.			мною за вечар.
Я не змог здаць нап³сан ае			Сачыненне нап³сан а на
¢чора сачыненне.			актуальную тэму.
Выканан		звечара задан-	Заданн³ выканан ы мною
	ûÿ
н³ ляжал³ на стале.			паспяхова.

Паста¢це пытанн³ да выдзеленых сло¢. У рол³ якога члена сказа выступаюць по¢ныя дзеепрыметн³к³; каротк³я дзеепрыметн³к³? Як³я канчатк³ яны маюць?

45

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Дзеепрыметн³к³ мужчынскага роду маюць тольк³ по¢- ную форму з канчаткам -ы: урок вывучаны, дом пабу-

!даваны. Кароткая форма тыпу ¢рок вывучан, дом пабудаван хаця ³ сустракаецца часам у мастацкай ³ навуковай л³таратуры ³ публ³цыстыцы, не ¢ласц³ва сучаснай беларускай л³таратурнай мове.

tКаротк³я дзеепрыметн³к³ не скланяюцца. Яны змя- tt няюцца па л³ках, а ¢ адз³ночным л³ку — па родах.

tКаротк³я дзеепрыметн³к³ ¢ сказе выступаюць звы-

tчайна ¢ рол³ выказн³ка: Урок³ вывучаны. ͳâà зжата.

Óрол³ выказн³ка могуць выступаць ³ по¢ныя дзее-

!прыметн³к³, кал³ яны стаяць пасля назо¢н³ка: Урок³ вывучаныя. ͳâà зжатая.

83.Прачытайце тэкст. Вызначце, каму ¸н адрасаваны ³ з якой мэтай нап³саны. Назав³це дзеепрыметн³к³. Як³я з ³х маюць по¢ную форму, а як³я — кароткую? На як³я пытанн³ яны адказваюць?

Энцыклапедычны даведн³к «Фатаграф³я» расказвае пра г³сторыю сусветнай, айчыннай ³ беларускай фатаграф³³, яе жанра¢. На старонках даведн³ка выкладзены асновы тэоры³ фатаграф³³, паказана айчынная ³ замежная фотаапаратура, абсталяванне ³ прылады для здымання.ñí Падрабязна разгледжаны пытанн³ тэхн³к³ разнастайных в³да¢ здымання, ап³сана абсталяванне лабараторый. У спецыяльным тэрм³налаг³чным сло¢н³ку-даведн³ку раскрываецца змест каля 1000 асно¢ных фатаграф³чных паняцця¢. Гэта — багата ³люстраванае выданне. Яно змяшчае каляровыя ³ чорнабелыя здымк³, падрыхтаваныяñë вядомым³ фотамайстрам³.

Энцыклапедычны даведн³к «Фатаграф³я» ¢ аднолькавай меры будзе карысны фотааматарам ³ прафес³яналам («Беларуск³ каляндар»).

Перабудуйце два апошн³я сказы першага абзаца, ужы¢шы замест по¢най формы дзеепрыметн³ка¢ кароткую. Сказы зап³шыце, падкрэсл³це дзеепрыметн³к³ як члены сказа.

46

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

84. Прачытайце ³ адгадайце загадк³. Вызначце форму дзеепрыметн³ка¢. Вып³шыце загадк³, у як³х дзеепрыметн³к³ маюць кароткую форму, назав³це ³х л³к ³ род, уста¢це прапушчаныя л³тары.

ЗАГАДК² З РОДНАЙ ХАТК²

1. Ходз³ць пан³ па камор.., лычкам падвязаная. 2. У лес.. выразана, гла..ка вычасана, ажно зал³ваецца, як называецца? 3. Не куст, а з л³сточкам³, не кашуля, а сш..та. 4. Разаслана пасц³лка, на пасц³лцы ра..сыпаны сярэбраны пясочак, а пасярэ..³не залаты кружочак. 5. В³с³ць с³та не рукам³ зв³та.

А д г а д к ³: кн³га; дудка; вен³к; неба, зорк³, месяц; павуц³на.

85.Раскажыце пра ¢жыванне каротк³х дзеепрыметн³ка¢ у су- часнай беларускай л³таратурнай мове.

86.Зап³шыце прыказк³, замяняючы дзеясловы, што ¢ дужках, каротк³м³ дзеепрыметн³кам³. Падкрэсл³це ³х як члены сказа.

1. Шчыра (сказаць), як (звязаць). 2. Да чыстай крын³цы сцежка (утаптаць). 3. Што (нап³саць) пяром, тое не выруб³ш тапаром. 4. Л¸гка (нажыць), л¸гка (пражыць).

5.Чужая старана тугою (араць), сл¸зкам³ (засяваць).

87.Прачытайце тэкст. Вып³шыце сказы з дзеепрыметн³кам³ (по¢- ным³ ³ каротк³м³), дзеепрыметн³к³ падкрэсл³це як члены сказа.

СТУДЗЕНЬ

Надышо¢ самы халодны месяц у годзе. Нездарма называюць яго — студзень.

Трашчыць мароз. Рэк³ ³ аз¸ры скаваны л¸дам. Наваколле засыпана снегам.

Спяць у лесе, н³бы зачараваныя, дубы. Зг³наюцца пад цяжарам снегу стройныя, тонк³я бярозы.

Ц³шыня ³ спакой ста³ць у заснежаным лесе. Тольк³ стук дзятла парушае ц³шыню ³ спакой марознага дня

(В. Вольск³).

47

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

88. Зап³шыце словы пад дыкто¢ку, абазначце суф³ксы.

Ужыты, парушаны, вып³саны, прачытана, закладзена, утворана, заменена, прыдумана, зв³та, забыты, разведзена, праскланяна, абазначана, накручаны, прыдуманы.

§ 11. Асабл³васц³ ¢жывання дзеепрыметн³ка¢ цяперашняга часу

89. Прачытайце. Перакажыце змест бл³зка да тэксту.

У беларускай мове амаль не ¢жываюцца дзеепрыметн³к³ цяперашняга часу. Мы звычайна гаворым (³ п³шам): сады, як³я пышна цв³туць (а не пышна цв³тучыя сады); кра³ны, што стал³ на шлях разв³цця (а не разв³ваючыяся кра³ны); кн³г³, як³я чытаюць з задавальненнем (а не чытаемыя з задавальненнем кн³г³) ³ г. д.

Дзеепрыметн³к³ цяперашняга часу выкарысто¢ваюцца ¢ беларускай мове звычайна як кампаненты ¢стойл³вых словазлучэння¢ тэрм³налаг³чнага характару: рухаючая с³ла, к³руючая роля, в³сячы замок ³ некаторыя ³ншыя.

У беларускай л³таратурнай мове не ¢жываюцца формы зваротных дзеепрыметн³ка¢.

Беларуская мова мае с³стэму сродка¢, як³я ¢жываюцца для замены не ¢ласц³вых ¸й дзеепрыметн³ка¢ пры перакладзе з ³ншых мо¢, у прыватнасц³ з рускай.

90. Пара¢найце сказы ¢ арыг³нале ³ перакладзе. Праанал³зуйце спосабы перакладу дзеепрыметн³ка¢ на беларускую мову, пара¢найце ³х сэнсавую ³ стыл³стычную адпаведнасць.

1. Судебным следователем Иван Ильич был таким же приличным, умеющим отделять служебные обязанности от частной жизни (Л. Толстой).

²ван ²ль³ч бы¢ гэтак³м жа прыстойным судовым след- чым, як³ ¢ме¢ аддзяляць службовыя абавязк³ ад прыватнага жыцця (Пер. Л. Сала¢я).

48

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

2.— Вот, читайте, — сказал он Ф¸дору Васильевичу, подавая ему свежий, пахнущий ещ¸ номер (Л. Толстой).

—Вось, чытайце, — сказа¢ ¸н Ф¸дару Вас³льев³чу, падаючы яму свежы, яшчэ пахк³ нумар (Пер. Л. Сала¢я).

3.Поутру из дверей выпорхнула дама, сопровождаемая

лакеем (Н. Гоголь).

Ран³цаю з дзвярэй выпырхнула дама, яе суправаджа¢

лакей (Пер. П. М³сько).

4.И глядела в окна слепая т¸мная ночь, готовая поси-

неть от приближающегося рассвета (Н. Гоголь).

У вокны глядзела сляпая ц¸мная ноч, гатовая пас³нець ад бл³зкага св³танку (Пер. П. М³сько).

5. Песни зазвенели, и под редкою хатою не толпились

колядующие (Н. Гоголь).

Песн³ зазв³нел³, ³ мала пад якою хатаю не то¢п³л³ся

калядо¢шчык³ (Пер. М. Лужан³на).

6. — Стучит кто-то? — сказал остановившийся Чуб

(Н. Гоголь).

—Стукае нехта? — сказа¢ Чуб, спын³¢шыся (Пер.

Ì.Лужан³на).

91.Прачытайце тэкст. Задайце пытанн³ з мэтай удакладнення

зместу.

Прыгадвалася евангельская легенда. Апостал Хама´ не паверы¢, кал³ пачу¢ пра Хрыста, пра яго раны ³ здзек³ з яго. Хама не хаце¢, не мог паверыць ³ не паверы¢, а сказа¢: пакуль сам не ¢бачыць Хрыстовых ран, пакуль не памацае ³х сва³м³ пальцам³, датуль не дасць веры, як бы яму ³ што н³ казал³ б. Ацэнка Хамы не памерла. Засталося ¢ рускай мове «Фома неверующий». Б³бл³я — легендыë. З легенды застал³ся: Юда — здрадн³к, прадажн³к; срэбран³к³ — плата за здраду; горкая ас³на, што наза¢с¸ды засталася в³наватая, не сц³хаючы, калышацца л³ст на ¸й. Адтуль ³ няверн³к — Хомка-няверн³к (Ф. Янко¢ск³).

l Назав³це пачатковую форму выдзеленых сло¢. Пара¢найце выразы Фома неверующий — Хомка-няверн³к.

49

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

92. Перакладз³це сказы на беларускую мову. Выдзеленыя дзеепрыметн³к³ замян³це ³ншым³ мо¢ным³ сродкам³ (паспрабуйце зраб³ць гэта некальк³м³ спосабам³).

1. Живут они... на чердаке пятиэтажного дома, пахнущего каменным углем. 2. — Продай лучше собаку! — весело и громко крикнул молодой капитан парохода, без дела стоявший на своей вышке. 3. Сквозь шум метели послышался из сеней топот обиваемых от снега ног, хлопанье дверей. 4. Вот с одного из косогоров ещ¸ раз показалась далеко на горизонте низким синеющим силуэтом станция. 5. Разбежавшийся пароход с мягким стуком ударился в тускло освещ¸нную пристань (И. Бунин).

93. Прачытайце тэкст. Звярн³це ¢вагу на ¢жытыя ¢ ³м формы дзеепрыметн³ка, падбярыце да ³х адпаведн³к³ ¢ беларускай мове, праанал³зуйце спосаб перакладу.

СЕНБЕРНАРЫ-СПАСАТЕЛИ

За два последних столетия сенбернары спасли в Альпах от гибели около двух тысяч человек. Эти большие собаки сами отыскивали потерявших дорогу путников. Они сразу же возвращались к дому, лаяли у дверей, пока люди не выходили откапывать пострадавших.

Сенбернары чуют человека за километр, даже если он завален двух-, трехметровой толщей снега. По их следам смело может идти путник: на тропе, проложенной сенбернаром, он не собъ¸тся с пути. Человека, найденного под снегом, сенбернар согреет теплом своего тела, будет тормошить, пока тот не очн¸тся.

Особенную известность получила собака Барри, спасшая около сорока человек. Как только начиналась метель, е¸ уже нельзя было удержать на месте. С громким лаем она бегала по самым опасным местам, разыскивая заблудившихся, нуждающихся в е¸ помощи (По Д. Тиндалю).

Перакладз³це тэкст (вусна) на беларускую мову. Зап³шыце словазлучэнн³ з дзеепрыметн³кам³ з тэксту ³ ³х адпаведн³к³ ¢ беларускай мове.

50

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования