Жоспар
Êiðiñïå
²азаº халºыны» д¸ст¾рлi мемлекеттiк ж¸не º½ºыºтыº м¸дениетiнi» алтын ºорынан саºтал¹ан ºымбат ºазыналар 3
Íåãiçãi á¼ëiì
2.1. “²асым ханны» ºасºа жолы” 5
2.2. “Есiм ханны» ескi жолы” 7
2.3. “Жетi жар¹ы” – д¸ст¾рлi мемлекет ж¸не º½ºыº ескерткiшi 11
²орытынды 18
²азаº за»дарыны» ма»ызы 19
Êiðiñïå
°р елдi» ¼зiне лайыº за»ы бар. М½ндай за» бiздi» ту¹ан халºымызда да ертеден ºалыптасºан. Ол кезде ºа¹аз¹а т¾спесе де, бiлiктi, зерделi, беделдi адамдарды», аºсаºалдарды» аузынан к¼пке тарап, ¹асырлар к¼шiне iлесiп, жал¹асып отыр¹ан. ²азаº за»дары – жазылма¹ан º½ºыº, ол º½ºыºтыº д¸ст¾рлер жиынты¹ы болып табылады. ²азаº за»дары ¹асырлар бойы ºалыптасты ж¸не ¼зiнi» даму тарихы барысында бiрºатар кезе»дерден ¼ттi, о¹ан басºа º½ºыºтыº ж¾йелер, мысалы м½сылман º½ºыºтыº ж¾йесi, Ресей империялыº за»дары, к¼ршiлес мо»¹ол-ойрат за»дары к¼п ¸сер еттi. Б½л ережелер, ºа¹идалар далалыº ½лттарды» ¸дет, салтына, т½рмысына ¸бден лайыº жасалып, ºылмыс, даушар, ¸дiлет iстерi осы за» негiзiнде шешiмiн тапºан. ²азаº за»ыны» та¹ы бiр ерекшелiгi тек ¸дiлдiк пен дiн жолын ½станумен бiрге с¼з ¼нерiн: шешендiк, тапºырлыº, айтºыштыº ¼нердi де жо¹ары ба¹алап, о¹ан ж¾гiнген. Со¹ан лайыº ¸дiл билердi» ¼зiн де, с¼зiн де ºадiр т½тып, оларды» есiмiн аузынан тастама¹ан. “²ара ºылды ºаº жар¹ан”, “ту¹аны жоº тура би” Т¼ле, ²азыбек, °йтеке, Жанº½тты, Байдалы, Досбол сынды ардагерлердi халыº т¼бесiне к¼терiп, ханмен ºатар ºадiрлеп, º½рмет т½тºан. Осы кiсiлердi» дуалы аузынан ¸дiл за»¹а арнал¹ан “µсын¹ан басты ºылыш кеспейдi”, “Аталы с¼зге арсыз да тоºтайды”, “Жа»ыл¹ан¹а жаза жоº”, “Барымта¹а - ºарымта”, “Тез ºасында ºисыº а¹аш жатпайды” деген к¼ркем де к¼сем с¼здер ту¹ан.
Елдi елдiкке, ынтымаººа, бiрлiкке бастайтын ж¸не сол жолда жанын сала к¾рескен ерлердi ту¹ызатын заман. ²азаº халºы ¼зiнi» б½рын¹ы-со»¹ы тарихында басынан небiр ºилы замандарды ¼ткiзген. Олай болса талайлы та¹дыр ¼мiрден iз-т¾ссiз ¼те шы¹уы м¾мкiн емес. Тарихты» тере»-тере» ºатпарларына к¼з жiберер болсаº, елдi» есi мен санасында ½заº уаºыттан берi саºталып келе жатºан небiр орасан оºи¹аларды» салиºалы соºпаºтарынан а»¹арамыз. Сол соºпаºтарды» бойында елiне елеулi е»бек сi»iрiп, ºа¿армандыº ºызмет атºар¹ан iрi-iрi т½л¹аларды» ¼мiрi мен тарихта ºалдыр¹ан iздерi ¸лi к¾нге дейiн сайрап жатыр. Халыº ¼з басына ºатер т¼нген шаºтарда, та¹дыры таразы басына т¾скен алма¹айып с¸ттерде бар к¾ш-ºайратын ¸лгi зобала»¹а ºарсы ºойып, аºыл-парасатымен, бiлегiнi» к¾шiмен араша¹а т¾сiп, сол жолда шыбын жанын аяма¹ан, елiнi», ½лтыны» т¸уелсiздiгiн, бостанды¹ын ºор¹а¹ан нар т½л¹алы, алып азаматтарды» ерлiгiн де, есiмiн де еш уаºытта ½мытпайды. ²айта уаºыт ¼ткен сайын ºадiр-ºасиетiн арттырып, т¼бесiне к¼тере т¾седi. Сондай т½л¹алар - ²асым хан, Есiм хан ж¸не ¸з Т¸уке хан.
²азаº ханды¹ында “²асым ханны» ºасºа жолы”, “Есiм ханны» ескi жолы”, Т¸уке ханны» “Æåòi æàð¹ûñû” деп аталатын за»дар болды. Б½л за»дар сол заманда ислам дiнiн т½тынатын К¾ншы¹ыс пен Орта Азияны» бiрсыпыра елдерiндегi феодалдыº мемлекеттер мен хандыºтарда жаппай ºолданылып отыр¹ан ислам дiнiнi» “øàðè¹àò” за»ынан м¾лде басºаша болатын. Б½л ºазаº ханды¹ыны» ерекше тарихи ¸леуметтiк-экономикалыº ж¸не саяси жа¹дайыны» туындысы едi.
²азаº ханды¹ы за»дарыны» т¾п т¼ркiнi ºазаº халºында ½рпаºтан ½рпаººа жал¹асып келген ¸дет-¹½рыптыº ережелерден шыºты. Б½л ¹½рып-¸деттiк ережелер ежелден ел салтына сi»ген. Халыº б½ºарасына т¾сiнiктi за» болды.
²азаºты» ежелгi ¹асырлар бойы ºалыптасып, º½ºыº д¸режесiне ие бол¹ан ¸дет-¹½рып ºа¹идалары, солармен бiтiскен хан-би ережелерi талай д¸уiрдi басынан кешiрдi. Со¹ан ºарамастан ¼зiндiк ал¹ашºы iшкi ºасиеттерi мен º½рылымдарын саºтап ºалды, жа»а д¸уiрге шейiн жеткiздi. Айнала д¾ние ¼згерiп жатса да, дамы¹ан к¼ршi елдердi» ыºпалы к¾шейе т¾ссе де ºазаº º½ºыº ережелерiнi» ¼мiрi ½заº болды.
Ертедегi т½¹ыры мен ºасиеттерiн саºтап ºал¹ан ата-баба за»дары ºазаº ºо¹амы тарихыны» ажырамас б¼лiгi.
К¼шпелi шаруашылыº негiзiнде º½рыл¹ан ºо¹амда ке» тара¹ан патриархалды-феодалдыº ºатынастар негiзiнде ºалыптасып дамы¹ан ¸дет-¹½рып º½ºыº ережелерi бiрте-бiрте т½раºты да ж¾йелi º½былысºа айнал¹ан болатын. Ресей патшасы ºазаº жерiн ¼зiнi» iшкi отарына айналдыр¹ан кзде де ол ¼мiрше»дiк ºабiлетiн жоймай, ¼з т½¹ырынан тайма¹ан-ды. Ресей ¸кiмшiлiгi енгiзген жа»а º½ºыº ¹асырлар бойы ºалыптасºан ºазаº ата-баба ережелерiн к¾штеп ºо¹амдыº ¼мiрдi» кейбiр салаларынан кейбiр аймаºтарда ы¹ыстыра бастады немесе ºабаттаса ¼мiр с¾рдi. Дегенмен, орыс за»дарыны» ж¸не ислам шари¹ат ж¾йесiнi» ¸серi жылдан жыл¹а арта т¾скенiне ºарамастан, революция¹а дейiнгi ºазаº даласында ºо¹амдыº ºатынастарды» ма»ызды салаларын реттеуде ата-баба ережелерiнi» басымдылы¹ы саºтал¹ан едi.
“²асым ханны» ºасºа жолы”
²азаº ханды¹ыны» iргесiн ºалаушы хандарды» бiрi ²асым хан (билiк º½р¹ан жылдары 1511 - 1523) жо¹арыда¹ы саяси жа¹дай¹а ж¸не халыº б½ºарасы мен билер тобыны» тiлегiне негiзделiп, ºазаº халºыны» ежелгi ¸дет-¹½рыптыº ереже-т¸ртiптерiне м¸ндi ¼згерiстер енгiзiп, дамытып билер ке»есiнде аºылдаса отырып, “æàð¹û” за»ын жасады.
Бiрнеше мы» жыл бойы Еуразия к¼шпелiлерiнi» жуан ортасында алаш туыны» астында бол¹ан ºазаº руларыны» ¼з бетiмен мемлекет º½р¹ан ¾аºыты XV ¹асырды» ортасы. Керей ж¸не Ж¸нiбек хандарды» кезiнде мемлекеттiк идеяны» ¼мiрше»дiгi ¾шiн к¾рескен ºазаº рулары Ж¸нiбек баласы ²асым хан кезiнде мемлекеттi ны¹айту, за» ережелерiн бiр ºалыпºа келтiру, iшкi ж¸не сыртºы саяси ахуал¹а за»дарды ы»¹айлау м¸селесiне кiрiскенге ½ºсайды.
²азаº шежiресiнде б½л кезе» “°з Ж¸нiбектi» то¹ыз ½лы болыпты. Оны» бiрi - ²асым хан. Б½л таºты Сарайшыºтан к¼шiрiп µлытау¹а орнатыпты. ²азаºты ºатар¹а ºосып кеткен осы ²асым хан. ²азаº ортасында “²асым ханны» ºасºа жолы” делiнетiн с¼з ¾лгi, ºасиет болып ºалды”- деп суреттеледi.
“²асым ханны» ºасºа жолы” туралы ºазаºты» ауыз екi ¸»гiмелерiнде азда¹ан м¸лiметтер кездесiп ºалады. Акдемик °. Мар¹½лан “²асым ханны» ºасºа жолы” за»дарын орта ¹асырларда ²ыпшаº, Ша¹атай ½лыстарында ºолданыл¹ан “Яр¹у” за»ынан алын¹ан, ºазаºша “Жар¹ы” деген ½¹ымды бередi деп есептедi. Б½л ½¹ымны» т¾пкi м¸нi жару, н¸рсенi» салма¹ын бiр жа¹ына аудармай, д¸л, ¸дiл айтудан шыººан: “Дауды ¸дiл, тура шешкен билердi халыº б½ºарасы ардаºтап ”ºара ºылды ºаº жар¹ан” деп мадаºта¹ан. ´зiнi» мазм½ны бойынша б½л за»ны» т¾бегегейлi идеясы ежелгi ¸скери-демократия арнасына барып тiреледi. XV ¹. со»ында - XVI ¹. басында Б½ºарды» ишан-ºазылары ºазаº ¼лкесiне дiни ¾гiт таратып, “ежелгi Жар¹ы за»ын ºалдыры»дар. Ол к¼кке табын¹ан дiнсiздiктi» iсi, оны» орнына шари¹ат ºа¹идасына ауысы»дар. Ант бергенде “к¼к соºсын” деп айтпа»дар, “º½ран соºсын” деп, º½ранды бастары»а к¼терi»дер”- деп ¾гiттейдi. Бiраº халыº б½ºарасы о¹ан селºос ºарап, к¼п заман шари¹ат ºа¹идасына ойыса ºоймады. Уаºытты» к¼бiн мал ба¹умен ¼ткiзген халыº б½ºарасы шари¹ат ºа¹идаларын ¼те ºиын деп ойлады”.
°. Мар¹½ланны» айтуы бойынша саяси жа¹дайды» шиеленiскен кезiнде ºалы» ºазаºты», оны» басшылары от ауызды, ораº тiлдi, елге сыйлы билердi» ыºпалымен ²асым хан ерте заманнан берi к¼шпелiлер мойындап келген “Жар¹ы” за»ын к¾шейттi. Осындай себепке байланысты “халыº ²асымны» шари¹атты алмай, ежелден ºалыптасºан билер за»ы - “Жар¹ыны” жа»адан к¼тергенiн ºатты ½натып оны “²асым ханны» ºасºа жолы” деп атап кеттi”.
Б½л за»¹а кiрген ережелер мынадай:
М¾лiк за»ы (мал, м¾лiк, жер дауын шешу ережелерi).
²ылмыс за»ы (кiсi ¼лтiрку, ел шабу, мал талау, ½рлыº ºылмыстарына жаза).
°скери за» (ºосын º½ру, аламан мiндетi, ºара ºазан, ердi» º½ны, т½лпар ат).
Елшiлiк жоралары (майталмандыº, шешендiк, халыºаралыº ºатынастарда сыпайылыº, ¸дептiлiк).
Ж½ртшылыº за»ы (ш¾лен тарату, ас, той, мереке ¾стiндегi ережелер, жасауыл, б¼кеуiл, т½тºауылдарды» мiндетi).
²асым хан заманында ºазаº елi хан ордасын Еуразия к¼шпелiлерiнi» ежелгi саяси-этникалыº орталы¹ы µлытау¹а к¼шiрiп, Алаша хан атын ºайта жа»¹ыртты. ²азаº елiнi» ½лттыº идеясыны» мыºты iрге тасы, ºазаº ºауымына бiрiккен сан алуан тайпаларды» басын º½рап отыр¹ан ортаº тамыр Алаша хан¹а арнап µлытауда ²асым хан биiк к¾мбез орнатты. Олай болса “²асым ханны» ºасºа жолы” тек º½ºыºтыº к¼зºарастарды» жина¹ы ¹ана емес, ол е» алдымен ºазаºты» ел болу ¾шiн, ж½рт болу ¾шiн к¾рес жолы.
²азаºты» басын º½рап, ¼з бетiмен ел ºылып, найзамен шекарасын сызып кеткен ²асым ханны» ºазасынан кейiн хан билiгi ½заº уаºытºа созыл¹ан да¹дарысºа т¾стi. Осындай ºысылтая» кезде мемлекет билiгiн т¾зеу мiндетi Шы¹ай ханны» ½лы, Т¸уекел ханны» iнiсi Есiм хан иы¹ына т¾стi.
“Есiм ханны» ескi жолы”
Таризхымызда “²асым ханны» ºасºа жолы”, Т¸уке ханны» “Æåòi æàð¹ûñû” атты ºазаºты» ¸дет-¹½рып за»дарыны» жина¹ы бол¹аны ¸мбеге аян. Алайда, осы к¾нге дейiн б½л за»дарды» т¾бi, мазм½ны мен ºамтитын м¸селелерi ¹ылымда м¾лдем белгiсiз болып келген. Ешкiм, ешуаºытта б½л м¸селенi арнайы зерттемеген. С¼з жоº, осы атал¹ан за»дарды тауып, оºушыларды» ºолына беру кiмде-кiмнi» болмасын ºасиеттi парызы. ´йткенi б½л за»дар ºазаº ºо¹амыны» сол д¸уiрiн оºып-¾йренуде ма»ызды факторлар ¹ана болып табылмайды. Сонымен бiрге ºазаº ºо¹амыны» º½ºыºтыº м¸дениетiнi» де»гейiн сипаттауда ма»ызы зор.
К¼птен берi iзденiс, зерттеулер ж¾ргiзудi» н¸тижесiнде ºазаº халºыны» ¸дет-¹½рып ереже-за» нормалары жайлы бiркелкi т½жырымдар¹а жарарлыº ма¹л½маттар жинал¹ан. Соларды» бiрi ХХ ¹асырды» басында ¼мiр с¾рген, б¾кiл Орта ж¾зге аты ¸йгiлi Саºº½лаº бидi» ºолжазба жина¹ы. Та¹ы басºа да жинал¹ан деректерге с¾йене отырып, оны баласы Ералы ¼з т¾сiнiктерiмен кезiнде жазып ºалдыр¹ан. “Есiм ханны» ескi жолы” за»дары жайлы к¼пшiлiк алдына бiрлi-жарымды пiкiрлер бар.
Åñiì õàí ºàçàºòàð¹à 1598 – 1628 жылдары хан бол¹ан. Ол ¼зiнен б½рын¹ы Орыс хан, ²асым хан жаса¹ан ¸дет-¹½рып за» нормаларын ºайта ºарап, ¼з д¸уiрiне лайыºты етiп т¾зеген. ´зiнi» мазм½нына ºарай º½н дауы, жер дауы, жесiр дауы, мал дауы секiлдi к¾рделi тараулардан º½ралады.
Ел аузында саºтал¹ан деректерге ºара¹анда, Есiм хан т½сында “ºàñºà æîë¹à” ºîñûë¹àí æà»àëûº: “хан болсын, хан¹а лайыº за» болсын; абыз болсын, абыз сыйлау парыз болсын, би болсын, би т¾сетiн ¾й болсын” деген ережелер екен. Б½л ºазаº ханды¹ы º½рылысыны» саяси-¸кiмшiлiк, ¸скери, рухани ж¸не сот iстерi ж¼нiндегi негiзгi за» сипатында¹ы т¼рт т½¹ыр екенi байºалады. “Åñêi çà»” деп аталуына ºара¹анда, сiр¸, б½л ережелер б½рыннан келе жатºан д¸ст¾рлi бiр ж¾лгемен жасал¹ан болуы да ыºтимал.
Ежелден-аº ºазаº ºо¹амында¹ы к¾рделi дауларды» бiрi – кiсi ¼лiмi. Кiсi ¼лiмi ¾шiн º½н алын¹ан. Есiм хан шы¹ар¹ан арнайы за» бойынша ¼лген кiсiге ¼лтiрушi жаº º½н т¼леуге мiндеттi. “Ер адамны» º½нына ж¾з жылºы, алты жаºсы (6 т¾йе)” кесiлген. Ол барлыº еркек ¾шiн, бай, кедей, к¸рi, жас демей б¸рiне бiрдей сол д¸уiрде б½л алын¹ан негiзгi º½н ¼лшеуiнен артыº º½нны» мынадай т¾рi бол¹ан:
´нер º½ны. О¹ан ж¾лде ал¹ан атаºты адамны» º½ны жатады. Ж¾лде ал¹ан деп, ж½ртºа белгiлi аºындар мен топºа т¾сiп б¸йге ал¹ан балуандар есептеледi, оларды» º½ны ¾шiн екi кiсiнi» º½ны (200 жылºы, 12 т¾йе) кесiлуi керек.
С¾йек º½ны. О¹ан ¼лген кiсiнi» с¾йегi ¾шiн т¼ленетiн º½н жатады. Мысалы, ¼лген адамны» с¾йегi ту¹ан-туысºаныны» ºолына т¾спей, жоº болып кетсе, ол ¾шiн екi адамны» º½нын т¼леулерi керек.
Б½л екi т¾рлi º½нды ¾стеме º½н деп ата¹ан. Кiсi ¼лiмiне º½н т¼леу жайлы жо¹арыда айтыл¹ан ой¹а “Åñiм ханны» к¼каласы бið-ຠáåñòi” деген ºа¹ида толыº д¸лел бола алады. µры ½рлап кеткен Есiм ханны» к¼кала дейтií àòû ºàíøà æàºñû, æ¾éðiк жылºы бол¹анымен, ас пен той¹а ºосылып, б¸йге ал¹ан мал емес екен. Сондыºтан да ½рыдан т¼леу ал¹анда т¼леуге бið-ຠáåñòi êåñiïòi. Áiç ì½íàí æ½ðò ê¼çiíå ò¾ñiï, áåëãiëi болу, болмауына байланыстылы¹ын к¼ремiç.
Болса да ол д¸уiрде º½л мен к¾»ге º½н т¼ленбегенiн бiз Есiм ханны» замандасы ¸рi ¸скербасы батырларыны» бiрi Жиембет жырау Борто¹аш½лыны» “Е»сегей бойлы ер Есiм” атты тол¹ауында:
“…Мен ¼лсем º½нсыз кетер деме сен
Кешегi ¼зi» ½рып ¼лтiрген
Тiлеубердi º½лы»дай!…” –
дегенiнен а»¹ара аламыз.
Ал, Т¸уке хан т½сында “º½н м¼лшерi ºарапайым ерлер ¾шiн 1000 ºой, аºс¾йектi ¼лтiргендер ºарапайым кiсi º½нынан жетi есе артыº º½н” т¼леген, я¹ни кiсi ¼лiмi ¾шiн т¼ленетiн º½н м¼лшерi к¼п бол¹ан.
°йел адамны» º½ны “Есiм ханны» ескi за»ы” бойынша ºалы» малды» шамасы бойынша ¼лшенген.
´лген ¸йелдi» т½ºымыны» ºызына алатын ºалы» малы ºандай болса, сондай мал т¼леуге тиiстi, болмаса ºыз орнына ¼лтiрушi жаº ºалы»сыз ºыз беруi керек. Б½дан бiзге белгiлi бол¹аны, еркек адамны» º½нынан айырма ¸йел адамны» º½ныны» ¸рт¾рлi екендiгi. Б½л ºыз ¸кесiнi» ¸л-ауºатына ºарай, ºалы» малды» м¼лшерiне байланысты.
Дауды» тексерiлуi кiсi ¼лтiрушiнi» алдында ¼тедi. ²ылмыс iстеген адамды - ºанды ºол, º½н с½рау¹а келген адамдарды даугер деп атайды. Дау¹а келген талапкерлердi ел болып к¾тiп алып, олар¹а шыººан шы¹ын¹а руластары т¾гел ортаº болуы керек. Дауда с¼йлеуге екi жаºты» да белгiленген кiсiлерi (шешендерi) болады. Олар т¸ртiп бойынша кезекпен дауларын айтып, ºа¹ысады. Аºырында екi жаºтан бiтiмшi (би) кiсiлер белгiленiп, олар келiсiмге келiп, шешiмдерiн айтады.
Àë, Ò¸óêå õàí ä¸óiðiíäåãi “Æåòi æàð¹û” бойынша м½ндай дауларды тек билер ¹ана шешiï, øåøiìäåði ¾øií áèëiê àºû àë¹àí.
²азаº ºо¹амында¹ы екiíøi áið ¾ëêåí äàó – æåñið äàóû. Æåñiр деген с¼з ¸йел жынысыны» ерсiç áîñ îòûð¹àí æiãiне т¸н атау. Демек, ºалы» берiп атастырып ºой¹ан, бiраº ½затылма¹ан ºыз атастырыл¹ан ерi ¼ëãåí ¸éåë äå áàð¹àí åëiíi» æåñiði болады. “Ерден кетсе де елден кетпейдi” деген ºа¹иданы берiк т½тынуы, ¸йел тек ерiíi» ¹àíà åìåñ, á¾êiл руыны» ºарама¹ында бол¹анын ай¹аºтайды. Дегенмен, Есiм ханны» за»ы бойынша жесiрге сол рудан адам та»дауына р½ºсат етiëåäi. “Егер та»да¹ан адамы бас тартса, онда ¸йелдi» басы босап, ºалы» малы ºайтарылады”. Ал, Т¸уке хан т½сында ертедегi “алтын басты ¸йелден, баºыр басты еркек артыº” деген ºа¹иданы» тозы¹ы жете баста¹ан сияºты.
²азаº ºо¹амында мал-м¾лiк дауы да ерекше орын ал¹ан. ²азаº ¾шiн байлыº - мал. Малды» етi, с¾тi – òàìຠòà, æ¾íi, òåðiñi – êèiì, ìàë ºàç຺à ê¼øñå – к¼лiгi, мiнсе ж¾йрiгi, я¹ни малсыз тiрлiк жоº. Сондыºтан да ескi патриархалдыº-феодалдыº ºазаº ºо¹амында ºай к¼шпендiнi» болмасын арманыны» асºарларыны» бiрi – мал. °рi ºазаºтар осындай байлыºтарын (мал-м¾лiк) ºата» к¾зет ºоймастан немесе º½лып салмастан ашыº ºалдырулары себептi ½рлыº iстеушiлер сонау Шы»¹ыс ханны» “Æàñà” за»ынан бастап-аº ºата» жазаланып отыр¹ан. Есiм хан да ½рылар¹а аяушылыºпен ºарама¹аны хаº.
µрлан¹ан аяºты мал ¾шiн ½рыдан ол малды» к¼зi ºайтарылады, к¼зi жоº болып кетсе, оны» т½рарлыº т¼леуi алынады, оны» ¾стiне: бiр ºара ½рлан¹анны» айыбына “ауыздыºсыз ат, астарсыз шапан”, он ºара¹а дейiн ºосымша “аттон” кесiлген. Он ºарадан жо¹ары ½рла¹ан ½рыдан “мойнына ºосаº, артына тiркеу” дейтiн екi ºара айып алынады. Орта ж¾з Момын деген атаны» ж¾з жылºысын Найманны» Ебей, Себей деген ½рылары алады. Мал иелерi артынан ºуып барса, Найманны» К¼кшолаº деген биi ешкiмдi ая¹ына отыр¹ызбайды, малын ºайырмайды. Сонда ºу¹ыншылар¹а iлесiп бар¹ан 12 жасар Досбол:
“…²ысырында бермесе»,
Буазында берерсi».
Ары¹ында бермесе»,
Семiзiнде берерсi».
´з алдында бермесе»,
´íåðiìäi ê¼ðåðñi»,”-
деп тепсiнiп т½рып кетедi. Сонда К¼кшолаº: мына бала т¾бi º½тºармас, мойнына ºосаº, º½йры¹ына тiркеу ºосып º½тыла к¼рi»дер,- дептi. Осында¹ы билiк шешiм Есiм хан за»ымен айтыл¹аны айдан аныº. Дегенмен, Т¸уке ханны» “Жетi жар¹ысында” ½рыдан ¾ш то¹ыз (27) есе артыº айып алуына ºара¹анда б½л айып ¸лдеºайда же»iл.
Есiм хан заманы – шетелдiктермен к¾ресте к¼бiне же»iстi, с¸ттi болып отыр¹анмен де аса тынымсыз, елдi» тынышын кетiрген ауыр заман едi. Осындай ºилы заманда с¸йг¾лiк т½лпар, ºаса ж¾йрiк жылºы ер жiгiттi» жан серiгi, е» жаºын досы iспеттi бол¹ан. Б½ны барлыº батырлар жырларынан мысал¹а алу¹а болады. “Есiм ханны» ескi жолында” ж¾лде мен б¸йге алып ж¾рген, ж½рт к¼зiне т¾скен ж¾йрiктi» кесiмдi º½ны алып ж¾рген б¸йгесiнi» ж¸не жорыºта келтiрген пайдасыны» т¾рiне ºарай ¼лшеп, шешкен. °рине жылºы малыны» ж¾йрiгiн м½нша ºастерлеу Шы»¹ыс ханны» “Æàñà” çà»ûíäà áàð.