Т¸уке ханны» “Æåòi æàð¹ûñû”
“²àñºà æîë” ìåí “Åñêi æîë” çà»äàðû XVII ¹асырды» аяº кезi мен XVIII ¹асырды» басында ºайта толыºтырылып, елеулi ¼згерiстер енгiзiлiп дамытылды. Т¸уке хан (1680 – 1718) т½сында “К¾лт¼бенi» басында к¾нде ке»ес” ¼òêiçiëiï, “²асºа жолды»” б½рын¹ы бес тарауына та¹ы да екi тарау ºосылып, “æåòi æàð¹û” (“æåòi çà»”) деп аталды. Б½л жа»адан ºосыл¹ан екi тарау: жер дауы туралы за» мен º½н дауы туралы за» едi. Т¸уке хан т½сында ²азаº ханды¹ыны» шы¹ыс жа¹ында¹ы жайылымдарды ойрат-жо»¹ар феодалдарыны» басып алуына байланысты жердi» таралуы, мал жайылымдарына таласºан жанжалдардан адам ¼лiмiнi» жиi болуы себептi жер дауын м¾лiк за»ынан, º½н дауын жалпы ºылмыс за»ынан б¼лiп алып, жеке-жеке тарау енгiзуге тура келдi. “Æåòi æàð¹û” за»ы ¶ш ж¾здi» ойшыл са»лаº билерi – Т¼ле би, ²азыбек би, °йтеке бидi» ºатысуымен, хан ºасында¹ы билер ке»есiнен ¼ттi.
“Жетi жар¹ы” ºазаº халºыны» мемлекет ж¸не º½ºыºтыº тарихында ерекше орын алатын º½былыс. Оны» ºайнар бастауы ºазаº халºыны» к¼неден келе жатºан салт-д¸ст¾рi, ¸дет-¹½рыптары.
“Жетi жар¹ы” ºазаº халºыны» д¸ст¾рлi мемлекеттiк ж¸не º½ºыºтыº м¸дениетiнi» алтын ºорынан саºтал¹ан ºымбат ºазына. Б½л ½лы º½жатºа байланысты ауызша ж¸не жазба деректердi ºарастыра отырып, “Жетi жар¹ыны»” мемлекет пен ºо¹амны» тiршiлiгiн ¾йлестiретiн негiзгi за» ºа¹идаларыны» жина¹ы немесе мемлекеттiк билiктi» ¾лгiсi ¹ана емес, сонымен бiрге ½лттыº танымны» айшыºты айнасы, халыº рухыны» ºамºоры, ½лттыº м¾дденi» жаршысы екенiн а»¹арамыз. Жер ж¾зiндегi ºандай да бiр елдi» арман-тiлегi де, маºсат-м¾ддесi де мемлекеттiк ж¸не ½лттыº т¸уелсiздiгi, осы ½лы т¾сiнiк “Жетi жар¹ыны»” ел º½рметiне б¼ленiп, ел аºсаºалдарыны» жадына берiк жазылуына негiзгi себепкер.
1977 жылы О»т¾стiк ²азаºстан жерiнен кездейсоº жа¹дайда к¼не архивтiк ºолжазбалар табылды. Оларды талдап-зерттей келе б½л ºолжазбаларды» ¸лдебiр за»дыº ережелерге с¾йенiп, билiк айтºан ¾кiмдер екенi аныºтал¹ан. Бiр айта кететiн н¸рсе, б½л ¾кiмдер шари¹ат ережелерiне с¾йенiп шешiлген сияºты. “Жетi жар¹ыны»” ауызша жеткен ºазiргi н½сºасында Шари¹ат ¾кiмдерiнi» “лебi” аныº байºалады. М¾мкiн жо¹алтып ж¾рген “Жетi жар¹ымыз” осы болар. Солай болма¹ан к¾ннi» ¼зiнде, ºазiргi кезде 32 баптан аспай отыр¹ан “Жетi жар¹ыны»” баптарын 100-200 бапºа ½л¹айту¹а септiгi тисе, м½ны» ¼зi де ¾лкен жетiстiк емес пе?
“Жетi жар¹ыны»” жуыº т¾рдегi ж¾йесi к¼нек¼з ºарияларды» аузынан ж¸не т¾рлi баспас¼з, аºпарат º½ралдарынан ½заº жылдар бойы жинал¹ан. Жинал¹ан деректердi» негiзiнде “Жетi жар¹ы” 7 б¼лiмге б¼лiнген.
²азiргi уаºытта Мо¹олстан мемлекетi тарих бетiнен ¼шiп кеткенiмен, оларды» “Жетi жар¹ыны»” ж¾йесiне ерекше ¸сер еткенi аныº байºалады. “Жетi” с¼зi – Мо¹олстан мемлекетi ма¹ынасында ºолданыл¹ан “чете мо¹ол” тiркесiндегi “чете-жете” с¼зiне тiкелей ºатысты деп бiлемiз. “Чете” с¼зi уаºыт ¼те келе тiлiмiздi» ерекшелiгiне байланысты м¸нi т¾сiнiктi сан есiм – жетiмен алмасºан. Егер Жетi жар¹ыны ºазаº тiлiне аударар болсаº, оны “мемлекет за»ы немесе жар¹ысы” деп т¾сiнуге болады.
“Жетi жар¹ы” баптарына шари¹ат ¾кiмдерiнi» с¸л ¼згерiске ½шыра¹ан ережелерiнi» кездесуiне та»ºалуды» ºажетi жоº. Себебi ²азаº Ордасыны» ºамºоршысы, кейiннен к¼ршiсi бол¹ан Мо¹олстан мемлекетi 1360 жылдар шамасында-аº Ислам мемлекетi бол¹аны тарихтан белгiлi. Таби¹ат за»дылы¹ы бойынша к¼ршi мемлекеттер бiр-бiрiне елiктеп, жаºсы жаºтарын бiр-бiрiне сi»iрiп отыр¹аны белгiлi.
“Жетi жар¹ыны»” ¸рбiр бабы ºазаº халºыны» ¸леуметтiк практикасыны» жемiсi, ½лтты ºор¹ау ¾шiн, к¼шпелi ºо¹амдыº ºатынастарды тиiмдi реттеуге ºабылдан¹ан ж¸не талºылау барысында идеялыº пiкiр-талас, билердi» данаг¼йлiгiнi» ºорытындысы. “Билер ке»есi” бекiткеннен кейiн ауызша т¾рде ел арасына тарал¹ан. Тарихи, º½ºыºтыº ¸дебиеттерде “Жетi жар¹ы” ºай жылы ºабылдан¹аны туралы м¸лiметтер жоº. “Жетi жар¹ыны” т½»¹ыш болып зерттеген шы¹ыстанушы ¹алым Н.´серов оны 1680 жылы ºабылдады деген пiкiр айтады. Негiзi “Жетi жар¹ы” 1684 – 1685 жылдары ºабылдан¹ан º½ºыºтыº º½жат. Олай деудi» себебi, ºазаº ºо¹амына аса ма»ызы бар б½л за»дарды жылдыº аралыº iшiнде ºабылдау ешºандай аºиºатºа сай келмейдi. “Есiм ханны» ескi жолы”, “²асым ханны» ºасºа жолы” сияºты ºазаº халºыны» за»дарын бiр ж¾йеге салу, жа»а нормалар енгiзу, ескi заман талаптарына сай келмейтiн нормаларды жоººа шы¹ару ж½мыстарын Т¸уке хан 1680 жылы таººа отыра салып жасап ¾лгердi деуiмiз ¹ылыми шындыººа сай келмейдi. За» шы¹ару ¾шiн арнайы дайындыºтар ºажет, пiкiрталас болуы шарт. ¶ш ж¾здi» ¼здерiне т¸н бол¹ан, ерекше мазм½нда¹ы ¸дет-¹½рыптыº º½ºыº ж¾йесiн бiр арна¹а то¹ыстыру уаºытты, ке»естi, данаг¼йлiктi талап ететiн ½заº мерзiмнi» шаруасы. “К¾лт¼бенi» басында к¾нде ке»ес” деген с¼з сол ма¹ынаны берсе керек. ²азаº ½лтыны» аса патриот аºыны, ºо¹ам ºайраткерi Ма¹жан Ж½мабаев “Т¾ркiстан” деп аталатын ¸йгiлi ¼ле»iнде ¸деттiк º½ºыº ж¾йесi iсiнi» к¾рделi, ºиын ж¸не ма»ызыны» тарихта зор бол¹анын былайша суреттейдi:
°дiлхан аз болды Назардайын,
Алашºа Есiм ханны» жолы дайын.
Т¸укедей данышпан хан º½р¹ан екен,
Басында К¾лт¼бенi» ²½рылтайын.
“Жетi жар¹ы”, негiзiнде, жетi ¸деттiк º½ºыºтыº ж¾йеден т½ратын ºо¹амдыº ºатынастарды реттейтiн салаларды» жиынты¹ы. Бiр с¼збен айтºанда, Жетi жарлыº: жер дауы, жесiр дауы, º½н дауы, бала т¸рбиесi ж¸не неке, ºылмыстыº жауапкершiлiк, рулар арасында¹ы дау, ½лт ºауiпсiздiгiн ºамтамасыз ету. Б½л т½жырым ²азан¹ап Байбол½лыны» “Т¼ле бидi» тарихы” деп аталатын ¸йгiлi дастанында¹ы идеялар¹а негiзделген. Б½л дастанда “Жетi жар¹ыны»” жетi институттары былайша баяндалады:
Жер дауы, баяндайтын, бiрiншiсi,
Ру, ºоныспен меншiктi iсi.
Иеленген жерiне жанжал болса,
Бiреуге басымдылыº ºып озбыр кiсi.
¶й iшi мен баланы т¸рбиелеу –
Бол¹ан жосын за»ыны» екiншiсi.
µрлыº, ºарлыº, барымта - ¾шiншi за»,
Áàÿí åòåð á¸ðií äå áiëãåí êiñi.
Т¼ртiншi боп санал¹ан мынау за»ы,
Бiр халыºпен басºа ру болса дауы.
µлтын жаудан ºор¹амаº - бесiншi б½л,
Алтыншы, жетiншi - º½н дауы, жесiр дау.
Т¸уке ханны» “Жетi жар¹ысында” ºазаº ºо¹амыны» мемлекеттiк º½рылымы, ¼кiметтi» ºалыптасуы, хандарды сайлау т¸ртiбi сияºты мемлекеттiк º½ºыºты» институттары бекiтiлмеген. Б½л саяси ¼кiметтi» ¸лсiз екенiн наºтылы д¸лелдегендей. Керiсiнше, ºауымдыº-патриархалдыº ºатынастардан кiндiгiн ¾збеген ºазаº ºо¹амында жеке адамны» беделiнi» негiзiнде басºару ¼те тиiмдi болып, ру шиеленiстерiн тежеуге, ½лттыº ºауiпсiздiк пен территориялыº т½тастыºты ºамтамасыз етуге ºызмет еттi.
“Орыс деректемелерiнде” á½ë çà»äàð “Т¸уке ханны» за»дары” деп аталды. М½ны» ¼зi б½рыннан бол¹ан за»дыº нормаларды жинаºтау ¹ана емес, сонымен ºатар олар¹а м¸ндi ¼згерiс кiргiзiп толыºтыру болды. Ке»iнен ал¹анда Т¸уке хан за»дарыны» º½рамына:
байыр¹ы ¸дет-¹½рып нормаларыны» Т¸уке хан т½сында “жа»артыл¹ан” феодалдыº кодексi - “æåòi æàð¹û”;
билер сотыны» т¸жiрибесi, т¾йiндi билiктер, шежiрелер;
½саº хандарды» ¼зара бiрлiгiн, ынтымаºтасты¹ын ны¹айтып, сыртºы жаулар¹а ºарсы т½ру¹а ж½мылдыру¹а, ру-тайпа басшыларыны» (би-батырларды») саяси-экономикалыº ролiн арттыру¹а, к¼ршiлес елдермен дипломатиялыº ж¸не сауда ºатынасын ны¹айту¹а арнал¹ан за»дары мен жазба актiлерi жатады. Т¸уке хан кезiндегi º½ºыº ережелерiнi» жеке салаларына (ºылмыстыº за», отбасы, неке) шари¹ат ережелерi ыºпалын тигiздi.
“Æåòi æàð¹û” çà»ûíäà¹û: “бiр еркектi» т¼рт ¸йел алуына болады”, “½р¹ашыны» жарым басы кем, екi ¸йелдi» ку¸лiгi бiр еркекке те»”, “еркекке толыº º½н, ¸йелге жарты º½н” дейтiндер Т¸уке хан т½сында ислам шари¹атынан ºазаº за»ына енген ережелер. Осы сияºты жекелеген ºа¹идаларды» ¸серiнен басºа ºазаº за»ы Т¸уке хан т½сында да ежелгi ерекшелiгiн саºтап ºалды.
²азаº ханды¹ы за»дары тiлi т½жырымды, есте саºтау¹а ы»¹айлы, ½йºасты, ершiмдi, шешен с¼здермен º½растырылды. Мысалы, “¸äië áèëiê – алтын таразы”, “ºàðà ºûëäû ºàº æàðó”, “òóðà áèäå òó¹àí æ, “жетпеген билiк жетi ½лыºты» есiгiн ашады”, “батыр ай¹аº, балуан ку¸”, “сор¹ала¹ан ºан, сойдаºта¹ан iз”, “åð ¼ëòiðiï, ¼ðiñ á½çó”, “ел шауып, мал талау”, “табандап ½рып, тап шы¹у”, “бата тимесе, ºата тию”, “ºûñàñºà ºàí, îºûñºà º½í”, “æàçûººà æàçà, àéûïºà ¸íæi”, “хан¹а хандыº, биге билiк”, “мойнына ºосаº, артына тiркеу”, “семсер астында серт ж¾рмейдi” ,“иiлген басты ºылыш кеспейдi” ,“алды»а келсе ата»ны» º½нын кеш” ,“жан алып жат болма” ,“àøûººàí ½ðû – àøûí¹àí äîëû” ,“ìàë àøóû, æàí àøóû”, “алдыр¹ан албырт, анасыны» ºойнын ашады”, “ºойманы не к¼рген алады, не к¼мген алады”, “åðäi» º½íû åêi æ¾ç æûëºû”, “ат т½я¹ын тай басады”, “èò ò¼ëåói áið ê¾øiê”, “¸êå ¼ëñå, ì¾ëêi ì½ðà”, “à¹à ¼ëñå, æå»ãå ì½ðà”, “ерден кетсе де, елден кетпейдi”, “äàó – айтыс, барымта - ºайтыс”, “суды» т¾бiн шым б¼гейдi, дауды» т¾бiн ºыз б¼гейдi”, т.б. Б½лар маºал-м¸тел т¾рiнде ел арасында саºталып келдi.
Т¸уке ханны» “Жетi жар¹ысыны»” м¸тiнi толыº к¾йiнде бiздi» заманымыз¹а жеткен жоº. Халиолла ´скенбай½лы, А.И. Левшин ºатарлы зерттеушiлер жарияла¹ан ¾зiндiлер ¹ана саºтал¹ан. ²азаº за»дарыны» ертеректе жазыл¹ан бiр н½сºасы “²азаº хандарыны» р¸смилерi” деген атпен Стамбулда¹ы С¾леймен ²ан½нидi» кiтапханасында саºталып т½р¹анды¹ы байºалды, бiраº м½ны зерттеген ешкiм жоº. Сол сияºты “²азаºты» ережелерi” деп атал¹ан бiр ºолжазба 1950 жылдарда Толы аудандыº саºшы мекемесiнi» ºолына т¾скен екен. М½ны» ºазiр ºайда екенi белгiсiз, оны» к¼шiрмесi Бежiндегi ½лт зерттеу институтында болса керек.
²азаº ханды¹ы за»дарыны» негiзi – феодалдыº базис пен патриархалдыº-феодалдыº меншiктi ºор¹ау ж¸не ны¹айту, феодалдыº ¾стем тапты» е»бекшi халыºты» феодалыº ºанау¹а ºарсы к¾ресiн басып-жаншып т½ншыºтыру едi. Б½л за»дарда феодалдыº меншiктi ºор¹ау¹а ж¸не меншiк ж¼нiндегi дау-шарларды шешуге баса м¸н берiлдi. Феодалдыº º½ººа ºайшы келгендер ºатал жазаланып отырды.
“Æåòi æàð¹û” за»ы жарыººа шыººаннан кейiн е»бекшi халыººа т¾сетiн салыº ауыртпалыºтары б½рын¹ыдан да бетер к¾шейе т¾стi. Б½рын¹ы салыºтар к¼бейтiлiп, жа»адан т¾рлiше алымдар енгiзiлдi; с½лтан мен хандарды» аманат ретiнде к¼ршiлес мемлекеттерге баратын балаларын асырау¹а, с½лтандарды», iрi билердi», та¹ы басºаларды» борыштарын ¼теуге жа»а алымдар енгiзiлдi.
“Æåòi æàð¹ûíû»” негiзгi талаптарыны» бiрi – жасал¹ан ºылмыстыº ¸рекетiне сай жаза тарту, я¹ни талион принципi (ºан¹а ºан, жан¹а жан). Бiраº талион принципi “Æåòi æàð¹ûäà” бекiтiлгенiмен, онша дамы¹ан жоº, керiсiнше жаза ºолдануды» негiзгi формасы ретiнде м¾лiктiк композиция ºалыптасты, я¹ни º½н тарттырумен алмастырылып отырды. ²½нны» м¼лшерi мынадай болды: еркектi ¼лтiргенi ¾шiн толыº º½н - “åðäi» º½íû åêi æ¾ç æûëºû” (ж¾з т¾йе, мы» ºой), ал ¸йелдi ¼лтiргенi ¾шiн жарты º½н - “æ¾ç æûëºû” (åëó ò¾éå, áåñ æ¾ç ºîé); êiñiíi» áið ê¼çií øû¹àðñà – жарты º½н, екi к¼зiн бiрдей шы¹арса – толыº º½н тартатын болды; бiр ºолынан немесе ая¹ынан айырса, жарты º½н, екi ºолынан немесе екi ая¹ынан бiрдей айырса, толыº º½н тартатын болды. ²½ºыº б½зушылыº тек жеке адамны» iсi, я¹ни ж¸бiрленушiнi» тiлек-талаптарына сай болуына байланысты “барлыº м¸селелердi ¼здерi º½штар адамдар шешедi”.
Феодалдар¹а ºарсы бас к¼тергендiк ¾шiн жауапкершiлiк не¹½рлым айºын, берiлетiн жаза не¹½рлым ºата» болды. С½лтан мен ºожаны ¼лтiргенi ¾шiн т¼ленетiн º½н жай адамды ¼лтiргенде алынатын º½ннан жетi есе к¼п болып белгiлендi. ²½ныкердi» ¼зi ¹ана емес, оны» руы б¼лiп т¼лейдi. Ал алын¹ан º½нды да ¼лген кiсiнi» туыстары мен руластары б¼лiп алатын болды.
Бiреудi» ¸йелiн зорлау, алып ºашып кету отбасы мен б¾кiл руды» намысына тиетiн ауыр ºылмыс деп есептелдi. М½ндай ºылмыстары ¾шiн айыптылар ¼лiм жазасына тартылу¹а тиiс бол¹ан. Алайда т¼лем (айып) т¼леумен ауыстыру¹а да болатын бол¹ан. Мал мен м¾лiктi ½рлау да аса елеулi ºылмыс болып есептелген. Егер ½рыны ½рлыº ¾стiнде ¼лтiрсе, онда º½н т¼ленбейтiн бол¹ан. µстап ал¹ан ½рыны 25-тен 60-ºа дейiн ºамшымен д¾ре со¹ып жазалау¹а сотсыз-аº р½ºсат етiлген. “Егер осы д¾реден ¼лiп кетсе, онда б½¹ан да º½н т¼ленбейдi” дейдi. µры ºата» ºылмыс жазасына тартылды, ½рлап алын¹анын ºайтару¹а ж¸не “òî¹ûç” айыбын тарту¹а мiндеттi болды. “Òî¹ûç” айыбы мына т¾рде белгiленген: áàñ òî¹ûç немесе т¾йе бастатºан то¹ыз: бiр т¾йе, º½лынымен екi бие, º½нан-д¼нен, т¼рт жылºы; îðòà òî¹ûç немесе ат бастатºан то¹ыз: бестi ат, екi º½нан, екi тайынша, т¼рт ºой; àÿº òî¹ûç немесе ¼гiз бастатºан то¹ыз: бестi ¼гiз, екi тайынша, ¾ш ºой, ¾ш ºозы. “Æåòi æàð¹ûäà” º½дай¹а тiл тигiзгендiгi жетi адамны» ку¸лiгi арºылы аныºтал¹андар таспен атып ¼лтiрiлсiн, христиан дiнiне кiргендердi» барлыº мал-м¾лкi тартып алынсын деп белгiленген.
“Жетi жар¹ы” ж¸не ºазаºты» ¸деттiк-ºылмыстыº º½ºы¹ы. ²азаºты» ºылмыстыº º½ºы¹ы “Жетi жар¹ы” талаптарына сай “²асым ханны» ºасºа жолы”, “Есiм ханны» ескi жолы” сияºты за» жинаºтарыны» негiзiнде айºындал¹ан. ²азаº ºо¹амыны» к¼шпелi ¼мiрi, патриалдыº-ºауымдыº º½рылысты» ыºпалы жалпы ºылмыстыº º½ºыººа, оны» жеке институттарына ¼те зор бол¹аны аныº. Сондыºтан ºазаºты» ¸деттiк-ºылмыстыº º½ºы¹ыны» талаптары елiмiздi» шаруашылыº ½йымдастыру болмысыны», тыныс-тiршiлiгiнi» к¼рiнiсi ретiнде танылады.
“Жетi жар¹ы” ¼зiнi» баптарында “ºылмыс” деген ½¹ымды ешºандай мазм½нда т¾сiндiрiп, м¸нiн ашып к¼рсетпейдi. Негiзiнде б½л за»да мынандай ºылмыстарды» º½рамдары берiледi: кiсi ¼лтiру, ½рлыº, тонау, б¾лiк шы¹ару, ¸йелдi» ерiнi» к¼зiне ш¼п салу, денеге, м¾шеге заºым келтiру, ¸йелдi зорлау, ¸йелдi алып ºашу, экзогамиялыº табу, к¾йеуi бар ¸йелмен к¼»iлдес болу, т¸»iрге тiл тигiзу, христиан дiнiне ¼ту сияºты ¸рекеттердi жауапºа тартуды к¼здейдi. ²ылмыс iстеген адамдарды ºылмыскер деп танымайды, керiсiнше оларды “жын соººан”, “перi соººан”, “º½дай атºан” деген ма¹ынада ба¹алайды, ºылмыскердi “к¾н¸¿ар” деген ½¹ыммен алмастырып ºарайды.
²ылмыстыº жауапºа тарту 13 жасºа тол¹ан м¼лшерден бастал¹ан. ²ылмыс субъектiсiнi» аºыл-есi д½рыс, ¼з ¸рекеттерiне жауап бере алатын болуы шарт. “Он ¾ш жаста отау иесi” деген с¼з ¸р адамны» ¸рекетiне жауап бере алатыныны» нышаны болса керек. ²азаºты» º½ºы¹ы мылºау, есi д½рыс емес адамдарды жауапºа тартпа¹ан. Сонымен ºатар ºылмыс субъектiсi болып º½лдар саналмайды. Оларды» жаса¹ан ¸рекеттерi ¾шiн иелерi жауап бередi. Екi ºабат ¸йелдер кiсi ¼лтiргенi ¾шiн де жауапºа тартылмайды, бiраº олар елдi» ºар¹ысына ½шырайды.
Талдау жасап ºарасаº, “Жетi жар¹ыны»” бiрнеше баптары ºазаº мемлекеттiлiгiнi» негiзгi º½рылымын ºор¹ау¹а ж¸не оны» территориялыº т½тасты¹ын, ½лттыº бiрлiгiн саºтау¹а ба¹ыттал¹анын а»¹арамыз. Б½рын¹ы басылымдарда кездеспейтiн, жа»адан ¹ылыми айналым¹а т¾скен “Жетi жар¹ыны»” бiр бабы мына норманы бекiткен: “К¼терiлiс жасап, б¾лiк шы¹ар¹ан кiсiлерге ¼лiм жазасы б½йырылсын”. Б½л талапты» мазм½нына зер салатын болсаº, сол кезе»де ¸рбiр ру басшыларыны» сепаратистiк, алтыбаºан алауыз бол¹ан ºимыл-¸рекеттерiнен ту¹ан iрiткiге тежемелiк ¸сер еткенiн а»¹армасºа болмайды. Б½л бапты» м¸нi д¸л ºазiр де ¸лсiрген емес.
Т¸уке ханны» “Жетi жар¹ысында” некелiк ºатынастар да бiр ж¾йеге салынып, “²асым ханны» ºасºа жолы”, “Есiм ханны» ескi жолы” за»дарыны» негiзiн одан ары ºарай дамытты, ¸леуметтiк ¼мiрдi» жа»а талаптарында некеге т½руды» шарты ретiнде 13 жас белгiлендi. “Он ¾ште отау иесi” деген с¼з сол заманнан ºал¹ан к¼рiнедi. Екiншi шарты – болашаº ж½байларды» жетi ата¹а дейiнгi туыстыº ºатынаста болмауы. Жетi ата¹а дейiн ºыз алыспау туыстар арасында ºанны» араласуынан саºтап, денi сау ½рпаºты ºалыптастыр¹ан. “Жетi жар¹ы” за»дары ¾йленудi екi жолмен ж¾зге асыруды талап етедi: атастыру ж¸не айттыру. Екi жасты» бiр-бiрiн с¾йiп ºосылуы да ке» етек жай¹ан.
Т¸уке ханны» “Жетi жар¹ысында” ºалы»мал берудi» белгiленген т¸ртiбi бол¹ан. Б½л ¼лшем негiзiнде келiн т¾сетiн ¸улеттi», елдi», руды» д¸улетiне, т½рмысына байланысты берiлiп отыр¹ан.
“Жетi жар¹ы” ж¸не ºазаº билерi “Жетi жар¹ыны” халыº арасында ºолдану, оны iс ж¾зiне асыру ж¸н насихаттау м¸селелерi ºазаº билерiне ж¾ктелген.
Аºылы асºан ¸з Т¸уке хан б½л д¾ниеден ¼тер кезiнде “²азаºты» ½раны – бiрлiк” деп к¼зiн ж½м¹ан екен. И¸, содан берi екi жарым ¹асырдан астам уаºыт ¼тсе де б½л ¼сиет ºазаº халºына ¸лi де к¼кейкестi, саяси, экономикалыº, ¸леуметтiк, рухани м¸селелердi шешуде ²азаºстанны» к¾н т¸ртiбiнде т½р¹ан м¸селе.