6.2. Паходжанне азёрных катлавін

Азёрныя катлавіны,якія ўзнікаюць пад уздзеяннем розных прыродных фактараў, адрозніваюццасваімі памерамі і формай. Генетычныя класіфікацыі азёрных катлавін былі распрацаваны М.А.Пярвухіным (1937) і Хатчінсанам (1957). Для ўмоў Беларусі для зоны дзейнасці раўнінных ледавікоў была прапанавана тыпізацыя азёрных катлавін па генезісу О.Ф.Якушко (1967, 1972).

Тэктанічныя катлавіны прыстасаваны да абласцей буйных тэктанічных разломаў. Яны знаходзяцца ў трэшчынах, збросах, грабенах. Да гэтага тыпу адносяцца нйбольш буйныя і глыбокія азёры сусвету: Каспій, Ладажскае. Анежскае, Байкал, Іссык-Куль, Севан, азёры афрыканскага грабена – Вікторыя, Ньса, Танганьіка), вялікія амерыканскія азёры (Эры, Антарыа, Гурон, Мічыган і інш.).

Вулканічныя катлавіны прыстасаваны да буйных кратэраў патухшых вулканаў ці сярод лававых палёў. Яны знаходзяцца ў раёнах сучаснай ці старажытнай вулканічнай дзейнасці (Ісландыя, Італія, Камчатка, Закавказье і інш.).

Метэарытныя катлавіны прадстаўляюць сабой паглыбленні, ўтвораныя пры падзенні метэарытаў (возера Каллі, Эстонія).

Ледавіковыя катлавыіны звязаны з дзейнасцю сучасных ці саражытных ледавікоў і бываюць эразіоннымі і аккумулятыўнымі. Да першай групы адносяцца азёрныя катлавіны, ўзнікшыя пры экзарацыйнай дзейнасці ледавіка на буйных крышталічных масівах Кольскага паўвострава, Карэліі і Скандынавіі. На раўніннай мясцовасці гэта лагчынныя катлавіны, месцазнаходжанне якіх вызначана тэктанічнымі разломамі. Яны размеркаваны сярод марэнных адкладаў абласцей старажытных зледзяненняў. Каравыя (крэслападобныя) катлавіны горных сістэм (Альпы, Каўказ, інш.).

Гідрагенныя катлавіны звязаны рэчыўавмі працэсамі, эразіоннай і акумулятыўнай дзейнасцю рачных і радзей марскіх вод. Да іх адносяцца старычныя азёры (старыцы), плёсы перасыхаючых рэк, азёры рачных дэльтаў, марскіх узбярэжжаў. Так, анпыклад, лагуны – гэта аддзеленыя ад мора наносамі залівы, ліманы – устьявыя ўчасткі рэк, аддзеленыя ад мора акумулятыўнымі косамі, барамі.

Прасадкавыя катлавіны (карставыя, суфозіонныя, тэрмакарставыя) узнікаюць пад уздзеяннем падземных вод ці пры таянні лёду ў грунтах. Карставыя катлавіны ўтвараюцца ў раёнах залягання карстуючыхся пародаў (вапнякоў, даламітаў, гіпсоў), у якіх ў выніку хімічнага ўздзеяння падземных вод утвараюцца пустата і правалы. Яны звычайна конусападобны. Некаторыя з іх перыядычна знікаюць. Ёсць падземныя азёры ў карставых пячорах. Мноства азёр такога тыпу знаходзіцца на Урале, у Крыму, на Каўказе. Суфазіонныя катлавіны ўзнікаюць у раёнах, дзе падземныя воды вымываюць з грунтоў некаторыя цэменціруючыя солі і дробныячасцінкі і вызываюць прасадкі паверхні зямлі. Для іх характэрны палогія схілы і малыя глыбіні. Яны тыпічны для стэпах і лесастэпаў з недастатковым увільгатненнем (поўдзень Заходняй Сібіры, Паўночнага Казахстана. Тэрмакарставыя катлавіны ўтвараюцца ў раёнах шматгадовай мерзлаты на ўчастках пратайвання яе прасадкамі паверхні. Катлавіны часта плоскія, азёры мелкаводныя. Шырока распаўсюджаны ў тундры, тайзе Сібіры, Забайкаллі. Да гэтай групы адносяцца азёрныя катлавіны ўзнікшыя пры таянні пахаванага ледавіком і выкапнёвага лёду.

Рэдка сустракаюцца эолавыя катлавіны, якія ўзнікаюць сярод дюнаў.

Завальныя катлавіны ўзнікаюць звычайна ў гарах пры перагароджванні рачных далін абваламі, апоўзнямі. Так, напрыклад, узнікла Сарэзскае возера на Паміры. Да катэгорыі падпрудных адносяцца і азёры, якія ўзніклі пры падпруджванні марэнай ледавіка талых водаў у адмоўных формах рэльефу.

Другасныя катлавіны ўтвараюцца на месцы зарошшых буйных азёр ці балотаў. Да катэгорыі антрапагенных вадаёмаў адносяцца вадасховішчы, сажалкі, кар’рныя вадаемы, копанкі.

Мноства катлавін сфарміравалася пад уздзеяннем некалькіх фактараў, якія моцна пераўтварылі першасную катлавіну. Так утварыліся на тэрыторыі Беларусі лагчынныя, складаныя катлавіны, катлавіны полігенетычнага паходжання. Так, напрыклад, тэктанічныя катлавіны Анежскага і Ладажскага азёр пазней былі перапрацаваны мацерыковым зледзяненнем.

Мноства азёр рознага генезісу злучаны паміж сабой рэкамі, пратокамі і ўтвараюць азёрна-рачныя сістэмы. Гідралагічны рэжым азёр такіх сістэм цесна ўзаемазвязаны. Найбольш ярка выражаны такія сістэмы у раёнах старажытных зледзянення ў раёнах так званых паазер’яў (паночны захад еўрапейскай часткі Расіі, Заходняй Сібіры. Буйнейшыя ў Расіі азёрна-рачныя сістэмы ўключаюць Анежскае возера, р.Свір, Ладажскае возера і р.Неву. Мноства дрбных азёрна-рачных сістэм, вядомых як азёрныя групы, сустракаецца ў раёнах паазер’яў (Мазурскае у Польшчы, Беларускае на Беларусі і інш.).