6.6. Ваганні ўзроўня вады

Асноўнымі прычынамі, якія вызываюць ваганні ўзроўня вадаёмаў, з’яўляюцца змяненні іх аб’ёма ў сувязі са змяненнямі воднага балансу і руху вады (цяэнні, згоны і нагоны, ветравыя хвалі, сейшы). Апошнія вызываюць перакосы воднай паверхні, ці дэнівіляцыі. У рэжыме ўзроўняў вады азёр выдзяляюцца ўнутрыгадавыя ваганні, шматгадавыя і векавыя.

Унутрыгадавы ход узроўня вады возера залежыць ад кліматычных умоў, якія вызначаюцца шыротнайзанальнасцю і вертыкальнай пояснасцю. Залежнасць унутрыгадавых ваганняў узроўня вады азёр можна назіраць на прыкладзе краін СНД, дзе добра выражана геаграфічная занальнасць. На добра і з лішкава ўвільгатненнай тэрыторыі тундры і лясной зоны гадавы ход узроўня азёр характэрызуецца добра выражаным веснавым пад’ёмам, павольным спадам на працягу лета і восені, які часта парушаецца дажджавымі паводкамі, інайменшымі ўзроўнямі зімой. У засушлівых раёнах перавагаюць бязсцёкавыя азёры. Яны адрозніваюцца рэзкім веснавым пад’ёмам узроўня вады з наступным спадам аж да поўнага летняга перасыхання (Сарпінскіе азёры ў Прыкаспіі і інш.). У глыбокіх азёр, якія жывяцца грунтовымі водамі, маюць устойлівае падземнае жыўленне, а ўзроўні вагаюцца нязначна. Для азёр, якія жывяцца талымі водамі ледавікоў і горных снягоў, характэрны летні максімум узроўня вады. Да такіх вадаёмаў адносяцца буйныя азёры засушлівых раўнін, якія атрымліваюць жыўленне з горных басейнаў (Аральскае, Балхаш), горны азёры (Ісык-Куль, Цялецкае, некаторыя азёры Кавказа). На рэжым узроўня вады азёр Далёкага усходу, Забайкалля, Камчаткі, дзе дзейнічаюць мусонныя дажджы, дажджавое жыўленне ўскладняецца снегавым і ледавіковым. Найбольшыя ўзроўні вады тут назіраюцца летам. На азёрах Камчаткі дажджавыя і талыя воды вызываюць пад’ёмы ўзроўняў з вясны да канца лета. З перавагай дажджавога жыўлення адносіцца і возера Ханка, у якога павадкавыя ваганні ўзроўня вады назіраюцца на працягу ўсяго лета.

Акрамя геаграфічнай занальнасці, ваганні ўзроўня вады залежаць і ад марфаметрычных паказчыкаў азёр і іх вадазбораў і, у першую чаргу, ад плошчы, аб’ёма і удзельнага вадазбору (∆ F). Амплітуда ваганняў узроўня вады азёр узрастае з павялічэннем удзельнага вадазбору (А = f (∆ F). Так, напрыклад, сярэдняя гадавая амплітуда вагання ўзроўня Анежскага возера (∆ F = 6) не болей 1 м, а возера Кубенскае (∆ F = 40) дасягае 3,5 м. Пры аднолькавых значэннях удзельнага вадазбору гадавы ход ўзроўняў вады больш плаўны азёр з большай плошчай воднай паверхні.

У шматгадавым разрэзе ваганняў узроўня вады назіраецца цыклічнасць, якая абумоўлена сонечнай актыўнасцю і зменамі эпох атмасфернай цыркуляцыі, увільгатнення тэрыторыі. Змена макрацыркуляцыйных атмасферных працэсаў і розніца ў ва ўзаемадзеянні паветраных мас з зямной паверхнасцю прыводзяць да асінхроннасці ваганняў гідраметэаралагічных элементаў у розных частках Зямлі. Так, напрыклад, асінхроннасць у ваганнях увільгатнення на Еўрапейскай і Азіяцкай частках СНД абумоўлена аслабленнем заходняй (W) і мерыдыянальнай (С) і ўзрастаннем уплыву ўсходняй (Е) цыркуляцый з захаду на ўсход. Сінхронныя ваганні ўзроўня вады азёр ахопліваюць амаль усю Еўрапейскую частку СНД. У горных раёнах асінхроннасць узроўня азёр звязана з рэльефам. Так, на заходніх схілах Урала пад’ём узроўня вады вызвана заходняй цыркуляцыяй, а ў Заураллі – мерыдыянальнай. У сувязі са значнай плошчай і аб’ёмам азёр змяненні іх памераў і ваганняў узроўняў адрозніваюцца інэрцыяй, і тым больш, чым буйней вадаём.

Як паказваюць разлікі, найбольшую забяспечанасць (90 %) маюць доўгаперыядычныя цыклы (22 гады і больш), асабліва ў бязсцёкавых азёрах. У гумідных раёнах з павялічэннем увільгатнення, больш значнымі з’яўляюцца кароткаперыядычныя цыклы (ад 5-6 да 26-29).