55.Водный режим болот.Движение воды в торфяном грунте.

ЖЫУЛЕННЕ I ВОДНЫ БАЛАНС

Балоты могуць мець некалью крынщ жыулення: атмасферныя ападк1 (снег, дождж), што выпадаюць непасрэдна на паверхню балот; грунтавыя воды; паверхневыя воды, яюя сцякаюць з навакольных узвышаных участ-кау; рачныя i азёрныя воды, як1я паступаюць у балота у час разл1вау. Пе-равага таго ui шшага вида жыулення залежыць ад кл1матычных умоу, рэльефу паверхш i формы балота.

Выпуклыя балоты на водападзелах ва умераным кл1маце жывяцца вы-ключна атмасферным1 anaflKaMi. Для водападзельна-схилавых балот нека­торае значэнне набывае сцёк паверхневых вод, як1я паступаюць з больш BbicoKix участкау сухадолау. Кал1 балота знаходз1цца у катлав1не ui запа-дз1не, то дадатковай крышцай жыулення становяцца грунтавыя воды. Але пры выпуклай форме балота яны жывяць тольк4 яго Kpai.

У зонах няустойл1вага ui недастатковага увшьгатнення значную ролю у жыуленн1 балот, якия иснуюць тольк1 у катлавшах, адыгрываюць грун­тавыя воды. Для пойменных i прытэрасных балот вялщае значэнне мае жыуленне a3epHbiMi i рачным1 водам1.

У расходнай частцы воднага балансу балот пераважае сумарнае выпарэн-не, найменшая доля прыпадае на сцёк з балот. У вышку шматгадовых экс-перыментальных даследаванняу было устаноулена, што у цёплую пару года (май - кастрычнж) у расходнай частцы воднага балансу на долю сцёку пры-ходзщца каля 20 %, на выпарэнне - каля 80 %. Асноуная частка вьшарэння прыходзщца на май - лшень. У гэты час расход вады на выпарэнне часцей за усё перавышае колькасць атмасферных ападкау. Сцёк з балот у летнi час (чэрвень - жшвень) малы, i складае прыбл1зна 5 % ад вел1чыш вьшарэння.

Сцёк з балот пераважае у 31мова-веснавы перыяд, Kani ён складае 75 % агульнай сумы. Папауненне запасау вады адбываецца са жн1уня да за-мярзання балота. 31мой наз1раецца расходванне вады за кошт працяглага сцёку з балота.

Разлж вьшарэння з балот вядзецца па формуле Расийскага гщралагичнага инстытута (РП):

Z = aR₆,

дзе Z- выпарэнне (мм/месяц); R₆-радыяцыйны баланс (кал/см²); а - каэфь цыент, яю залежыць ад тыпу балота, м1краландшафту i перыяду вегетацьп.

У параунанн1 з азёрам1 вел1чыня вьшарэння з вярховых i шзшных ба­лот лясной зоны менш на 35-50 % для вярховых балот, на 30-40 % - для шзшных. Гэтыя суадносшы мяняюцца на працягу лета: у першую палову выпарэнне як з вярховых, так i з н1з1нных балот значна больш, чым з азёр. Пачынаючы са жн1уня, выпарэнне з балот памяншаецца, што тлумачыц-ца розным1 цеплавым1 уласц1васцям1 торфу i вады, розным цеплаабменам балота i возера, павышанай трансп1рацыяй балотнай раслшнасщ у пер-шай палове лета. Рэзкае змяншэнне вьшарэння з балот у другой палове лета звязана таксама з пашжэннем узроуню грунтавых вод.

Колькасць вады, якая утрымл1ваецца у натуральных балотах, вагаецца ад 87 да 97 % адносна вап усёй тарфяной масы. Большая частка гэтай вады знаходзщца у звязаным стане. Свабодная вада заключана у буйных кап1лярах, порах i пустотах торфу. Акрамя таго, яна сканцэнтравана у ручаях, рэчках, азярцах, дрыгве, вадзяных лшзах i водных праслойках у торфе.

Рух вады у асноуным адбываецца шляхам фшьтрацьп праз слой рас-лш 1 торфу у напрамку градыента напору у выглядзе свабодных патокау на паверхш балота, а таксама унутры залежы па ваданосных жылах. Балотны Maciy адносна водапрашкальнасш - неаднароднае асяроддзе. Установлена, што пры таушчыне слоя 1-1,2 м каэфщыент фшьтрацьп па-мяншаецца з глыбшёи у тысячы i дзесятю тысяч разоу. Асабл1ва рэзка мяняецца каэфщыент фшьтрацьп на глыбш1 40 см. У добра раскладзе-ным торфе (55-65 %) каэфщыент фшьтрацьп падае да мшьённых долей сантыметра у секунду. Таюм чынам, торф з высокай ступенню раскла-дання па умовах водаправоднасщ набл1жаецца да цшы. Водаправоднасць торфу залежыць i ад яго баташчнага складу.

Вшьготнасць торфу на глыбш1 0,8-1,0 м перыядычна змяняецца у су-вяз! з ваганням1 узроуню грунтавых вод. Гэта абумовша высокую актыу-насць б1ялапчных працэсау, што дазваляе выдзялщь верхш слой балота у асобны актыуны, щ дзейны слой. Н1жэй размешчаны шертны слой. Ён адрозн1ваецца меншай водапрашкальнасцю, пастаяннай колькасцю вады, адсутнасцю паветра i дробных м1краарган1змау, як1я спрыяюць утварэн-ню торфу. Мяжой актыунага i инетрнага слаёу служыць еярэдняе стано-в1шча м1н1мальнага узроуню грунтавых вод у балотным мааве. Напрамю гарызантальных патокау вады у тарфяной залежы супадаюць з ух1лам naeepxHi балотнага мас1ву. Пры катлав1нным заляганш i выпуклай форме паверхн1 балота гарызантальная фшьтрацыя нак1рава-на ад цэнтра балота да перыферьй. Гэтыя воды, сумесна з па-верхневым1 i грунтавым1, што сцякаюць з сухадолау у катлавшу, утва-раюць уздоуж мяжы балота дрыгву i ручай. Вада з ix адводз1цца у py4ai -водапрыёмнЫ, як1я выцякаюць з балота. Kani паверхня балота увагнутая, рух вады наюраваны да цэнтра тарфяной залежы.

56. Термический режим болот. Движение воды в болотах. Колькасць вады, якая утрымл1ваецца у натуральных балотах, вагаецца ад 87 да 97 % адносна ваги усёй тарфяной масы. Большая частка гэтай вады знаходзщца у звязаным стане. Свабодная вада заключана у буйных кап1лярах, порах i пустотах торфу. Акрамя таго, яна сканцэнтравана у ручаях, рэчках, азярцах, дрыгве, вадзяных лшзах i водных праслойках у торфе.

Рух вады у асноуным адбываецца шляхам фшьтрацьп праз слой рас-лш 1 торфу у напрамку градыента напору у выглядзе свабодных патокау на паверхш балота, а таксама унутры залежы па ваданосных жылах. Балотны Maciy адносна водапрашкальнасш - неаднароднае асяроддзе. Установлена, што пры таушчыне слоя 1-1,2 м каэфщыент фшьтрацьп па-мяншаецца з глыбшёи у тысячы i дзесятю тысяч разоу. Асабл1ва рэзка мяняецца каэфщыент фшьтрацьп на глыбш1 40 см. У добра раскладзе-ным торфе (55-65 %) каэфщыент фшьтрацьп падае да мшьённых долей сантыметра у секунду. Таюм чынам, торф з высокай ступенню раскла-дання па умовах водаправоднасщ набл1жаецца да цшы. Водаправоднасць торфу залежыць i ад яго баташчнага складу.

Вшьготнасць торфу на глыбш1 0,8-1,0 м перыядычна змяняецца у су-вяз! з ваганням1 узроуню грунтавых вод. Гэта абумовша высокую актыу-насць б1ялапчных працэсау, што дазваляе выдзялщь верхш слой балота у асобны актыуны, щ дзейны слой. Н1жэй размешчаны шертны слой. Ён адрозн1ваецца меншай водапрашкальнасцю, пастаяннай колькасцю вады, адсутнасцю паветра i дробных м1краарган1змау, як1я спрыяюць утварэн-ню торфу. Мяжой актыунага i iнертнага слаёу служыць еярэдняе стано-в1шча м1н1мальнага узроуню грунтавых вод у балотным мааве. Напрамю гарызантальных патокау вады у тарфяной залежы супадаюць з ух1лам naeepxHi балотнага мас1ву. Пры катлав1нным заляганш i выпуклай форме паверхн1 балота гарызантальная фшьтрацыя нак1рава-на ад цэнтра балота да перыферьй. Гэтыя воды, сумесна з па-верхневым1 i грунтавым1, што сцякаюць з сухадолау у катлавшу, утва-раюць уздоуж мяжы балота дрыгву i ручай. Вада з ix адводз1цца у py4ai -водапрыёмнЫ, як1я выцякаюць з балота. Kani паверхня балота увагнутая, рух вады наюраваны да цэнтра тарфяной залежы. Тэрм1чны рэжым балот вызначаецца мппмальнай цеплаправоднасцю торфу. Таму сухое балота восенню прамярзае на меншую глыбшю у па-раунанн1 з мшеральным1 грунтам!, а адтайванне балота адбываецца знач-на павольней. Насычэнне торфу вадой павял1чвае яго цеплаправоднасць, гаму насычанае вадой балота прамярзае глыбей, але не так глыбока, як мшеральны грунт. Прамярзанне тарфянога i гл1н1стага грунтоу пачына-ецца адначасова, але адтайванне торфу наз1раецца значна пазней. Най-большая глыб1ня прамярзання тарфянога грунту зафксавана у Наугарод-скай вобласщ i складае 42 см. Працягласць i глыбшя прамярзання торфу, як i шшых грунтоу, залежыць ад часу выпадзення i магутнасщ снежнага покрыва, а таксама ад сумы адмоуных тэмператур. Кал1 маразы пачынаюцца раней, чым выпау снег, то i балота замярзае раней. Kani снег выпадае на талую зямлю, замярзанне нязначнае ui увогуле адсутшчае. На павышаных формах м1крарэльефу балот (купшы, бугры) адбываецца больш глыбокае прамярзанне, чым у лагчынах, дзе назапашваецца больш снегу.