- •Курс лекцый “бібліятэказнаўства. Гісторыя” лекцыя 1. Уводзіны. Прадмет і задачы курса, асноўныя падыходы і паняцці
- •Лекцыя 2. Бібліятэкі Старажытнага Свету
- •2.1. Зараджэнне бібліятэк у дзяржавах старажытных цывілізацый
- •2.2. Шумер і Акад
- •2.3. Дзяржава Хетаў
- •Літаратура:
- •Пытанні для самакантролю:
- •Лекцыя 3. Бібліятэкі Антычнай эпохі ў Грэцыі і Рыме
- •Літаратура
- •Пытанні для самакантролю
- •Лекцыя 4. Бібліятэкі ў эпоху ранняга сярэднявечча
- •4.1. Бібліятэчная справа ў Візантыі, Еўропе, Беларусі і Русі
- •Літаратура
- •Пытанні для самакантролю
- •4.3. Бібліятэчная справа феадальнага Усходу
- •Літаратура
- •Пытанні для самакантролю
- •Лекцыя 5. Бібліятэкі эпохі Адраджэння (хііі – 1640 г.)
- •5.1. Бібліятэчная справа і еўрапейскі Рэнесанс
- •Літаратура
- •Пытанні для самакантролю
- •Лекцыя 6. Бібліятэкі Беларусі (хiv – xvііі cтст.)
- •6.1. Манастырскія і царкоўныя бібліятэкі
- •Літаратура:
- •Пытанні для самакантролю
- •6.2. Навуковыя, вучэбныя і прыватныя бібліятэкі Беларусі ў XVI – XVIII стст.
- •Літаратура
- •Пытанні для самакантролю
- •Лекцыя 7. Бібліятэкі Расіі (хiv – xvііі cтст.)
- •7.1. Бібліятэкі Расіі (хiv – xvіі стст.)
- •7.2. Пераўтварэнні ў галіне бібліятэчнай справы ў пачатку XVIII ст.
- •Літаратура:
- •Пытанні для самакантролю
- •(Другая палова хvіі – пачатак xіх ст.)
- •8.1. Новы бібліятэчны светапогляд
- •8.2. Гётэ і змены ўзаемаадносін бібліятэкі, грамадства і дзяржавы.
- •8.3. Узнікненне нацыянальных бібліятэк.
- •Літаратура
- •Пытанні для самакантролю
- •Лекцыя 9. Бібліятэчная справа ў XIX – пачатку XX стст. Навуковыя і нацыянальныя бібліятэкі
- •Літаратура
- •Пытанні для самакнтролю
- •Лекцыя 10. Бібліятэчная справа ў XIX – пачатку XX стст. Агульнадаступныя бібліятэкі
- •10. 3. Уплыў дзвюх канцэпцый на развіццё бібліятэчнай справы
- •Літаратура
- •Пытанні для самакатролю
- •Лекцыя 11. Бібліятэчная справа ў Беларусі (хіх – пач. Хх ст.)
- •Лекцыя 12. Прыватныя кнігазборы Беларусі (хіх – пач. Хх ст.)
- •Літаратура:
- •Пытанні для самакантролю
- •Лекцыя 13. Асноўныя кірункі развіцця бібліятэчнай справы і міжнароднае бібліятэчна-бібліяграфічнае супрацоўніцтва ў XX – пачатку ххі стст.
- •Літаратура
- •Пытанні для самакантролю
- •Лекцыя 14. Бібліятэчная справа ў бсср
- •Літаратура
- •Публічныя бібліятэкі
- •Спецыяльныя бібліятэкі
- •Літаратура
Пытанні для самакантролю
-
Якія навуковыя бібліятэкі Вялікага княства Літоўскага вы ведаеце?
-
Калі была заснавана бібліятэка Віленскага універсітэта і чые прыватныя кнігазборы склалі яе аснову?
-
Калі бібліятэка Віленскага універсітэта стала атрымліваць абавязковы экземпляр і як быў арганізаваны даведачны апарат бібліятэкі?
-
Які склад фондаў мела бібліятэка Полацкай езуіцкай акадэміі (калегіума)?
-
Назавіце час дзейнасці першай навуковай спецыяльнай бібліятэкі на тэрыторыі Беларусі?
-
Якія каталіцкія і уніяцкія ордэны мелі свае бібліятэкі вучэбнага характара?
-
Якая літаратура складала аснову бібліятэк праваслаўных брацтваў?
-
Дзе ўзнікаюць першыя бібліятэкі народных вучылішч, які склад фондаў яны мелі?
-
Назавіце асноўныя тыпы прыватных бібліятэк Беларусі?
-
Бібліятэка якога вялікага князя захавалася да нашага часу?
-
Якая роля ў гісторыі культуры Беларусі належыць бібліятэкам Радзівілаў?
-
Хто з прадстаўнікоў гуманізму на Беларусі валодаў уласнымі бібліятэкамі? Асаблівасці фармавання і характар іх фондаў?
-
Як вы разумееце праблемы рэстытуцыі гістарычных кнігазбораў Беларусі?
Лекцыя 7. Бібліятэкі Расіі (хiv – xvііі cтст.)
7.1. Бібліятэкі Расіі (хiv – xvіі стст.)
У ХIV – XV стст. адбываецца рост палітычнага, эканамічнага і культурнага значэння Вялікага Маскоўскага княства, вакол якога аб’ядноўваліся іншыя рускія княствы. Галоўным носьбітам кніжна-бібліятэчнай культуры застаецца царква.
З ростам манастыроў павялічваюцца і іх кніжныя фонды, бо для распаўсюджання праваслаўнай рэлігіі пры манастырах адкрываліся школы, перапісваліся і перакладаліся кнігі, арганізоўвалася іх захоўванне ў спецыяльных памяшканнях, якія называліся “кніжніцамі”, “кніжнымі палатамі” і інш. Назначаліся кнігазахавальнікі. Манастырскія кніжныя зборы або бібліятэкі з’яўляюцца асноўным тыпам бібліятэк дадзенага часу. Найбольш значнымі зборамі валодалі бібліятэкі Салавецкага манастыра (1478 кніг у 1676 г.), Кірыла-Белазёрскага (каля 1920 у 1664 г.), Іосіфа-Валакаламскага (1150 у 1573 г.), Троіца-Сергіева пад Масквой (623 кнігі ў 1642 г.).
Старажытнейшы кірыла-белазёрскі вопіс, які мае бібліяграфічны характар, адносіцца да канца 15 ст. У другой частцы вопіса распісаны больш за 950 артыкулаў з 24 зборнікаў. Кнігі расстаўляліся у бібліятэцы па прымеце зместу, аўтарства і мэтавага прызначэння. У вопісе 1664 г. 120 рубрык, кожная з якіх мела адпаведнае літарнае ці лічбавае абазначэнне і, часцей, загаловак. Напрыклад, “Глава а. Кнігі цудатворцы Кірыла і вучняў яго...” У кожнай рубрыцы кнігі падзяляліся на друкаваныя і рукапісныя. Ранні і Салавецкі вопіс, які адлюстроўвае 126 кніг на 1514 г. Вопіс 1676 г. гэтага ж манастыра і сведчыць, што кнігі у бібліятэцы расстаўляліся ў алфавітным парадку з наступным падзелам па фармату, а таксама на друкаваныя і рукапісныя Бібліяграфічны характар меў “Каталог павучальным чытанням у царкве на кожны дзень усяго года”, складзены ў 16 ст. у бібліятэцы Іосіфа-Валакаламскага манастыра і інш. Вялікую ролю адыграла царкоўная справаздачнасць, зацверджаная Стаглавым саборам 1551 г., а таксама податныя перапісы. У другой палове 16 ст. кніжныя вопісы ўносіліся ўжо, праўда, не ў абавязковым парадку, у пісцовыя кнігі горада ці павета. За часы праўлення Івана Жахлівага захаваліся ўказанні 40 такіх вопісаў, якія былі ўключаны ў зводны вопіс, складзены ў 17 ст. У ім выбарачна ўключаны 2 672 кнігі, якія знаходзіліся ў маскоўскіх, цвярскіх, яраслаўскіх, разанскіх, валагодскіх, растоўскіх і іншых манастырах.
Па гэтых вопісах можна скласці пэўнае ўяўленне аб складзе фондаў манастырскіх бібліятэк – гэта пераважна творы дзеячаў царквы, павучанні святых айцоў, богаслужбовая літаратура: псалтыры, служэбнікі, малітоўнікі і г.д. Пэўнае месца ў фондах займала арыгінальная і перакладная жыційная літаратура, царкоўна-палемічныя творы, гістарычныя творы (асабліва старажытнарускія летапісы), а таксама творы філасофскага, прыродазнаўчага і прыкладнога характару. Захоўвалася таксама і іншая свецкая літаратура – судзебнікі, кнігі па паляводству, лячэбнікі, творы старажытнарускай мастацкай літаратуры.
Асноўнымі крыніцамі папаўнення манастырскіх бібліятэк былі перапіска, перамяшчэнне з іншых манастыроў, дары прыватных асоб, асабліва ахвяраванні князёў, баяр і духавенства. Кнігі прывозіліся і з-за мяжы.
Абслугоўвалі манастырскія бібліятэкі пераважна манахаў і святароў свайго манастыра, а таксама маглі выдавацца і ў карыстанне іншым манастырам. Можна сказаць, што існаваў своеасаблівы кнігаабмен для чытання ці перапісвання паміж рознымі манастырскімі бібліятэкамі (Троіца-Сергіеў манастыр – 100 тамоў раздадзены ў іншыя манастыры і вёскі і 19 адпраўлены ў Маскву).
Кніжны склад манастырскіх бібліятэк кантраляваўся духавенствам. Складаліся спісы “ерэтычны” кніг, якія прымяняліся ўжо ў XI-XII стст. Вядомы прыклад Ізборнік Святаслава (1073 г.), у якім пералічваюцца “сапраўдныя” і “ложныя”. У “Кірылаўскай кнізе” (1644) прыводзіцца падрабязны пералік кніг “сапраўдных” і “ложных”, якія неабходна спальваць, а на тых, хто іх чытае – накладваўся царкоўны праклён. Што, зразумела, не спрыяла і адмоўна ўплывала на змест кніжных фондаў манастырскіх бібліятэк, збядняючы іх. Іван Жахлівы на Стоглавым саборы 1551 г. публічна ўключыў “астраломію” ў склад ерэтычных. Гэта было справай сур’ёзнай, бо ерась, па норавах рускага і не толькі рускага сярэднявечча жорстка праследавалася.
Яшчэ і пасля з’яўлення першых друкаваных на Русі ў сярэдзіне XVI ст. (1564 г.), калі яны таксама папаўняць фонды бібліятэк, манастырская бібліятэка застаецца асноўным тыпам бібліятэк. Тое, што захавалася, з’яўляецца каштоўнымі помнікамі старажытнарускага пісьменства і друку, якія захаваліся дзякуючы манастырскім бібліятэкам.
Пэўную цікавасць уяўляе Патрыяршая бібліятэка – цэнтральная бібліятэка Рускай праваслаўнай царквы, створаная ў сярэдзіне XVI ст. Размяшчалася ў патрыяршай рызніцы, што была над царквой Дванаццаці апосталаў. У 1654 г. інак Арсеній Суханаў быў пасланы патрыярхам Ніканам у Грэцыю, адкуль прывёз 498 рукапісаў з афонскіх манастыроў. Па вопісе кніг Нікана ў 1658 г. у фондзе было 1300 рукапісаў, у тым ліку творы Гамера, Сафокла, Эўрыпіда і іншых антычных аўтараў.
Разам з тым з’яўляюцца значныя зборы свецкай кнігі ў прыватных асоб. Найбольш вядомай з’яўляецца бібліятэка ваяводы, князя Андрэя Міхайлавіча Курбскага (1528-1583). Пасля ўцёку ў 1564 г. з Юр’ева, дзе засталася бібліятэка, А.Курбскі трапіў у лівонскі горад Вольмар, аднак Жыгімонт ІІ Аўгуст прымусіў яго расстацца з кнігамі. Новую бібліятэку ён сфарміраваў у Ковелі, у якой былі галоўным чынам творы “айцоў царквы” і царкоўных гісторыкаў. Захавалася перапіска Курбскага і князя Канстанціна Астрожскага аб набыцці ім кніг Іаана Златавуснага, Грыгорыя Багаслова, Кірылы Александрыйскага, Іаана Дамаскіна і інш.
Былі кніжныя зборы і ў іншых феадалаў: князя Дзмітрыя Іванавіча Абаленскага-Нямога (шэраг рукапісаў у 1566 г. трапіў у збор Іосіфа-Валакаламскага манастыра); баярына Івана Іванавіча Хабарава. Вучоныя, пісьменнікі і асветнікі таксама мелі бібліятэкі – саветнік цара Аляксей Фёдаравіч Адашаў, дваранскі публіцыст Іван Сямёнавіч Перасветаў, дыпламат Фёдар Іванавіч Карпаў, пісьменнік і выхавацель царскіх дзяцей Сімяон Полацкі (з 1667 г. у Маскве). Менавіта С.Полацкі раіў адкрываць на Русі школы і бібліятэкі. Пры царскім двары ён заснаваў т.зв. “Верхнюю друкарню”, незалежную ад патрыяршай цэнзуры. Адной з першых кніг быў падручнік для дзяцей “Буквар мовы славенскай”. З драматургічных твораў С.Полацкага пачаўся ў Расіі прафесійны тэатр. За год да смерці працаваў над праектам рускай вышэйшай школы на ўзор Кіева-Магілянскай акадэміі. Яго бібліятэка змяшчала ў вялікай колькасці кнігі на латыні і польскай мовах: царкоўнаславянскую літаратуру, гістарычныя творы, творы рымскіх класікаў, прапаведнікаў, энцыклапедыі і інш. Многія кнігі з яго бібліятэкі дайшлі да нашага часу. На іх захаваліся паметы, зробленыя ўладальнікам пры чытанні. Памёр у 1675 г. на 51 годзе. Пасля бібліятэка перайшла да яго вучня Сільвестра Мядзведзева. Налічвала больш за 600 назваў: на латыні, грэчаскай, нямецкай, польскай, 18 грэка-славянскіх граматык, шмат лексіконаў. Ёсць звесткі аб бібліятэках у купецкім асяроддзі: багацейшага рода Строганавых. Аніка Фёдаравіч Строганаў паклаў пачатак сямейнай бібліятэцы ў Солі Вычагадскай. “Часоўнік” 1565 г. (Масква) выдання меўся ў 48 экз. Былі творы не толькі рэлігійнай тэматыкі, але і гістарычнай (летапісы, хранографы), забаўляльнай (“Троя”). Налічвалася 208 тамоў (84 назвы). Для прыватнай бібліятэкі значная лічба (у мясцовых царквах – 130).
Бібліятэка маскоўскіх цароў была дынастычнай і ўрадавай адначасова. Фарміраванне яе фонду адносяць не пазней, чым да XVI ст. Існуе версія аб багацейшым складзе яе кніжнага фонду, уключаючы кнігі антычных аўтараў на грэчаскай і лацінскай мовах. У некаторых крыніцах сцвярджаецца, што для разбору багацейшай бібліятэкі і складання яе каталога быў прызваны Максім Грэк. Загадкавы лёс гэтай бібліятэкі: некаторыя сцвярджаюць, што антычная бібліятэка вялікіх рускіх князёў, існаваўшая паўтысячы гадоў назад, да гэтага часу захоўваецца дзесьці ў крамлёўскі падзямеллі. Бібліятэку не адзін раз шукалі розныя рускія і замежныя спецыялісты, але беспаспяхова. Пытанне застаецца спрэчным і да гэтага часу. Наяўнасць у бібліятэцы кніг XV–XVI стст., пераважна рускіх, больш рэальна, але і яны ў большасці не захаваліся. Асабліва вылучаецца бібліятэка цара Івана 4 Жахлівага. Раманаўская ж дынастыя дала для царскай бібліятэкі склад фонду сапраўдны, хаця і вельмі звычайны. У цароў Міхаіла, Аляксея і іншых былі значныя асабістыя бібліятэкі. Аляксей, акрамя таго, сам займаўся “сачыніцельствам”, складаў “віршы”. З царскай бібліятэкі выдаваліся нават кнігі радавітай знаці, прыдворнаму акружэнню. Ёй была больш даступна грамадзянская, свецкая літаратура. Былі паднасныя экземпляры кніг еўрапейскага паходжання. Аднак бібліятэка нават царская не магла раўняцца з бібліятэкай Друкарскага двара, Партыяршай. Але яе прывелігіраванае становішча давала ёй карыстацца ў кіруючых колах асаблівай вядомасцю і нават за межамі Расіі.
У XVI–XVII стст. у Расійскай дзяржаве складваецца сістэма урадавых устаноў – прыказаў, пры цары Аляксеі Міхайлавічы (1645–1676) колькасць такіх прыказаў дасягае паўсотні. Пры іх арганізуюцца спецыяльныя бібліятэкі. Першая з іх – Прыказа кнігадрукарскага двара (Тыпаграфская бібліятэка), узнікла ў пачатку XVII ст. У 1649 г. у ёй было 148 кніг, а ў 1679 – 637 на рускай і замежных мовах. Пад канец XVII ст. Тыпаграфская бібліятэка пераўтварылася ў буйнейшае кнігасховішча Расіі, у фондзе якога былі як рэлігійныя, так і свецкія кнігі. Яе карыстальнікамі былі не толькі спраўшчыкі друкарскага двара, але і выкладчыкі Славяна-грэка-лацінскай акадэміі і іншыя асобы.
Адной са значных была і бібліятэка Пасольскага прыказа, у якой захоўваліся кнігі, прывезеныя з-за мяжы. Па вопісах 1673 г. налічвалася 112 кніг і 6 рукапісаў, у 1696 – 333 кнігі, у асноўным на замежных мовах. Тэматыка – палітыка, права, гісторыя, філасофія, прыродазнаўства, рэлігія. Былі слоўнікі, карты, планы гарадоў і перыядычныя выданні.
Свае бібліятэкі мелі ў XVII ст. Пушкарскі і Аптэкарскі прыказы. Першы прыказ Пушкарскі загадваў вырабам артылерыйскага ўзбраення і будаўніцтвам фартыфікацыйных збудаванняў, у яго бібліятэцы збіраліся рускія і замежныя кнігі па тэхніцы, ваеннай спрвае, архітэктуры, астраноміі, матэматыцы, геаметрыі, геаграфіі і інш. У 1637 г. баярын Б.І.Марозаў, які ў той час кіраваў адукацыяй царэвіча Аляксея Міхайлавіча, распарадзіўся прыняць у царскія харомы з Пушкарскага прыказа 29 замежных кніг. Захаваліся звесткі аб выдачы кніг у 1667 г. майстрам, ліцейшчыкам і іншым асобам, а таксама для навучання царскіх дзяцей. У бібліятэцы Аптэкарскага прыказа захоўваліся медыцынскія кнігі – лячэбнікі, траўнікі, творы па анатоміі, фармакалогіі, біялогіі, батаніцы. Медыцынская літаратура набывалася нярэдка за мяжой. Лёс бібліятэкі невядомы. У 1812 г. быў узарваны Арсенал, дзе знаходзіўся і Пушкарскі прыказ. Такім чынам і старыя кнігі былі большай часткай страчаны.
Бібліятэкі спецыяльнага назначэння існавалі ў XVII ст і пры іншых прыказах. Па характару асноўнай дзейнасці яны могуць быць прызнанымі першымі спецыяльнымі бібліятэкамі Расіі. Пушкарская – першая тэхнічная, Аптэкарскага – медыцынскай.
Бібліятэкі вучэбнага характару. У XVII ст. разам з духоўнымі школамі адкрываюцца першыя вучылішчы свецкага характару. У 1665 г. у Маскве засноўваецца дзяржаўная школа для падрыхтоўкі служачых дзяржаўных устаноў. У канцы 17 ст. па хадатайніцтву жыхароў Масквы адкрываюцца “гімнасіёны”.
У 1687 г. у Маскве адкрываецца Славяна-грэка-лацінская акадэмія. Пры ёй ствараецца бібліятэка з фондам рэлігійнай, філасофскай і філалагічнай літаратуры. У 1689 г. у бібліятэцы захоўвалася больш за 600 рукапісных і друкаваных кніг на рускай, грэчаскай, лацінскай, нямецкай і іншых мовах, у іх ліку – творы свецкага характару. У пачатку XVII ст. адкрываюцца першыя кніжныя лаўкі, дзе прадаваліся кнігі ў тым ліку і на беларускай і украінскай мовах.
Аднак у адрозненні ад Заходняй Еўропы бібліятэкі на Русі не маглі іграць адметнай ролі ў грамадскім жыцці. Праўда, у Расіі пачаўся працэс актыўнага фарміравання фондаў бібліятэк цэнтральных устаноў і інстытутаў Рускай дзяржавы.