- •Назоўнік
- •Назоўнік
- •Прыметнік
- •Прыметнік. Лічэбнік. Займеннік
- •Займеннік
- •Дзеяслоў
- •Спражэнне
- •Трыванне
- •Пераходнасць
- •Зваротныя дзеясловы
- •Дзеепрыметнік
- •Дзеепрыслоўе
- •Чацверты семестр Марфалогія
- •Злучнікі
- •Часціцы
- •Выклічнікі
- •Мадальныя словы
- •Гукаперайманні
- •Сінтаксіс
- •Словазлучэнне
- •Дапасаванне
- •Кіраванне
- •Прымыканне
- •Парадак размяшчэння і інтанацыя
- •Галоўныя і даданыя члены сказа
- •Дзейнік
- •Выказнік
- •Даданыя члены сказа
- •Размежаванне прыдатка і паясненага слова
- •Дапаўненне
- •Акалічнасць
- •Аднасастаўныя сказы Няпоўныя сказы
- •Намінатыўныя сказы
- •Назыўныя
- •Канструкцыі з “назоўным уяўлення”
- •Няпоўныя сказы
- •Эліптычныя сказы
- •Нячленныя сказы
Вольга Міхайлаўна Самусевіч
Граматыка сучаснай беларускай мовы
Граматыка:
Лад мовы
Раздзел мовазнаўства, у якім вывучаюцца сістэма форм слова (марфалогія) і правілы іх спалучэння (сінтаксіс)
Сукупнасць прынятых для мовы правілаў змянення слоў і пабудовы словазлучэнняў і сказаў
Падручнікі, дапаможнікі, у якіх разглядаюцца гэтыя правілы.
Тыпы граматык:
Навуковая апісальная
Нарматыўная
Гістарычная
Параўнальная (параллелі паміж рускай і беларускай мовай)
Тыпалагічная (схожы тып за рускай і ўкраінскай мовай)
Структурная
Трансфармацыйная (есць мовы, створаныя самім чалавекам)
Значэнні слова:
Лексічнае:
Індывідуальная ўласцівасць слова
Канкрэтная ці абстрактнае
Неабавязковае
Утвараюць адкрытае мноства
Граматычнае:
Надіндывідуальнае
Матэрыяльны падмурак – фармальныя паказчыкі
Абавязковае
Толькі абстрактнае
Уяўляюць сабой закрыты клас
Граматычнае значэнне – агульнае, уласцівае цэламу класу слоў значэнне, непасрэдна не звязанае с зексічным значэнем, але! абавязкова спадарожнічае яму.
На аснове разгляду 2 ці больш супрацьпастаўленых форм: бінарныя, небінарныя, эквіпалентныя, прыватыўныя.
Слова разам з паказчыкам яго граматычнага значэння ўтварае граматычную форму.
Адзінства граматычнага значэння і граматычнай формы ўтварае граматычную катэгорыю, якая з’яўляецца двухбаковай: план зместу і план выражэння.
Стол – сталы: граматычная катэгорыя ліку.
Граматычная форма
Граматычнае значэнне
Граматычны спосаб: афіксацыя, суплетывізм, службовыя словы, рэдуплікацыя (падваенне: снег белы-белы), асноваскладанне, парадак слоў, інтанацыя.
Тыпы: Сінтэтычны і аналітычны
Моўныя сродкі: флексія (канчатак), суфіксы, прэфіксы, націск.
Словаформа і форма слова
Слова ў тэксце выкарыстоўваецца ў поўнай форме – у адной са сваіх словаформ – марфалагічная адзінка, якая ўяўляе сабой адну з магчымых форм канкрэтнай лексемы.
Марфалогія, падручнікі: Шуба, Янковіч.
Марфалагічная парадыгма – строга арганізаваная сістэма ўсіх словаформ слова: поўная, няпоўная, збыткоўная. Поўная – дванаццаць словаформ (6 адз. Л. і 6 мн. Л.); няпоўная – займеннік сябе, назоўнік нажніцы; збытковая – імя (даць імю, даць імені, - можна скланяць як “ім”, так і з суфіксам “ен”).
Граматыкалізацыя – функцыянальны пераход лексічнай адзінкі ў граматычную. Праз пераход адной часціны мовы у іншую: марожанае (назоўнік), марожанае мяса (прыметнік).
Найпрыгажэйшая найразумнейшая: прыметнік у найвышэйшая ступені параўнання, але дзве словаформы.
Два, тры, чатыры – пасля іх назоўнікі ідуць у назоўным склоне: два месяца (рус.) – два месяцы (бел.).
Словаформа больш канкрэтная, а форма слова – масштабная.
Граматычныя пытанні – марфалагічныя і сінтаксічныя
Граматыка = марфалогія+сінтаксіс
Марфалогія – граматычнае вучэнне аб слове: слова як часціна мовы
Аб’ект – асобнае слова і яго граматычныя формы.
Лекція №2
Кароткія прыметнікі і дзеепрыметнікі змяняліся як і назоўнікі. Быў парны лік. Пасля катэгорыя парнасці знікла, але засталіся адгалоскі такога ліку ў “вочы” і некаторых іншых. Ніякі род у лічэбніка “два” быў “дзве”: дзве акне, дзве вядрэ (жаночы род). Інфінітыў і супін (згубіўся). Назоўнікі у множным ліку пры выкарыстанні з займеннікам “мой” быў свій род – множнага ліку.
Лічэбнікі ўзніклі толькі з з’яўленнем пісьменнасці – адна з самых старажытных часцей мовы.
Часціны мовы – асноўныя паняцці марфалогіі:
Лексіка-граматычныя класы слоў, якія характарызуюцца:
Адзінствам абагульненага значэння
Агульнасцю граматычных катэгорый
Характарам словазмянення
Пэўнай марфалагічнай структурай
Тоеснасцю сінтаксічных функцый
Спосабамі словаўтварэння.
Падзел на часціны мовы на аснове:
Катэгарыяльнага лексічнага значэння
Марфалагічных прыкмет
Сінтаксічных уласцівасцей
Спосабаў словаўтварэння
Паўназначныя і непаўназначныя
Знамянальныя і ўказальныя
Імены і дзеяслоў.
Дзесяць часцін мовы: 6 паўназначных (назоўнік, прыметнік, дзеяслоў, займенік, лічэбнік, прыслоўе) і 4 непаўназначных (злучнік, прыназоўнік, клічнік, часціца).
Часціны мовы: паўназначныя і непаўназначныя
Паўназначныя:
Выконваюць намінатыўную функцыю
Перадаюць паняцці
Маюць фанетычны і лагічны націск
Складаюцца з марфем
Маюць граматычныя катэгорыі
У сказе члены сказа
Можна задаць пытанне
Непаўназначныя:
Не выконваюць намінатыўную функцыю
Не выражаюць паняцці
Не падае галічны націск
Няма марфалагічнай стркутуры
Няма граматычных катэгорый
Нязменны
Не з’яўляецца членам сказа
Нельга задаць пытанне.
Пераходнасць у сістэме часцін мовы і з’ява сінкрэтызму:
Субстанцывацыя S
Ад’ектывацыя Adj
Нумералізацыя Num
Пранаманілізацыя Pron
Вербалізацыя V
Адвербіялізацыя Adv
Мадаляцыя Mod
Прэпазіцыяналізацыя (прыназоўнік)
Кан’юкцыяналізацыя (злучнікі)
Інтэр’ектывацыя (выклічнік)
Назоўнікаў больш, чым дзеяслоў у 4,5 разы, прыслоўяў у 20 разоў. Назоўнік – самая распаўсюджаная часціна мовы.
Назоўнік
Назоўнік – часціна мовы з агульным значэннем прадметрасці, якое выражаецца ў марфалагічных катэгорыях роду, ліку і склону.
Прадметнасць – логіка-граматычнае паняцце.
Толькі назоўнікі могуць:
Мець азначэнне
Нулевая суфіксацыя
Абрэвіяцыя
Пераноснае значэнне
Лексіка-граматычныя разрады назоўнікаў:
Агульныя ці ўласныя
Канкрэтныя ці абстрактныя (!)
Адушаўленыя ці неадушаўленыя
Асабовыя ці неасабовыя
Зборныя
Рэчыўныя
Агульныя – назва классу аднародных прадметаў; уласныя індывідуальныя назвы асобных прадметаў.
Вялікія назвы кніг не адносяцца да назоўнікаў.
Асаблівасці:
Муж і жонка Сцяпанавы
Сям’я Жалцяковых
Браты Кавалеўскія
Адушаўленыя і неадушаўленыя:
У кантэкцсце ці сітуацыі
Ізаляцыя (семантыка)
У сказе.
Жывы ці нежывы
Пытанне
Граматычныя паказчыкі
Мысленне
Прадметы, якія мы можам называць некім іменем, назвы традыцыйных гульняў, назвы літаратурных і музычных твораў, калі яны суадносяцца з нечым жывым.
Зборныя назоўнікі:
Абазначаюць сукупнасць людзей, жывых істот, аднародных прадметаў як адно непадзельнае цэлае
Назоўнікі, якія абазначаюць зборнасць лексічна няма множнага ліку
Рэчыўныя: хімічныя рэчывы, выпапні, прадметы харчавання, сельска-гаспадарчыя культуры, тканіны, розныя матэрыялы, лякарствы – могуць быть ці адзіночнага ліку, ці множнага ліку.
Канкрэтныя і некантрэтныя (абстрактныя, рэчыўныя, зборныя)
Граматыка! Калі могуць ужывацца з колькаснымі лічэбнікамі!
Лексіка! Пераноснае значэнне, Сінкрэтызм!
Сінгулятывы – адно з мноства
1-2-3 няшчасці, але шчасце толькі канкрэтнае.
Лекцыя №3
Назоўнік
Катэгорыя роду дае магчымасць дыктаваць форму.
Кваліфікуючая катэгорыя: парны род, агульны род.
Род складаных слоў
Род нескланяльных назоўнікаў
Род абрэвіятур
Спосабы вызначэння:
Семантычны (біялагічны пол)
Марфалагічны (граматычныя паказчыкі)
Сінтаксічны (азначэнне).
Професіі: апсальны спосаб, рэдэрывацыя.
Апісальны спосаб: манікюрша – майстар па манікюру (мужчына); скотніца – даглядчык скаціны.
Даярка – даяр – рэдэрвацыя.
Агульны род – назоўнікі, якія з’яўляюцца характарыстыкай, часта негатыўнай, але не заўседы: плакса, забіяка, малайчына. Таксама сюды адносяцца: зомбі, хіппі, неафіцыйныя імены асоб на “а, я” – Валя, Саша.
Словы-характарыстыкі: хітрая ты ліса, ах ты мядзведзь.
Катэгорыя ліку існуе для:
Выражэння колькасных характарыстык прадметаў аб’ектыўнай рэчаіснасці (4 тыпы)
Патэнцыяльна множналікавыя утвараюць сукупнасць: блізняты, бацькі:
Выкарыстанне (стылістыка):
Абагульненае значэнне – калі гаворыцца аб тым, што можна абагуліць, гаворым у адзіночным ліку, але маем на ўвазе сукупнасць: газета – маюцца на ўвазе усе газеты, а не адна.
Зборнае значэнне – “дзень настаўніка”: дзень не аднаго настаўніка, а усіх людзей такой прафессіі; “дарагі чытач” – звяртаюцца да ўсіх чытальнікаў, а не да некага аднаго.
Дыстрыбутыўнае значэнне – абазначае пэўны прадмет, які есць у шэрагу іншых: студэнты павярнулі галаву ў бок дзвярэй. Галава не адна на ўсіх.
Катэгорыя склону – катэгорыя, якая абазначае адносіны імя да другога слова: сінтэтычна, аналітычна, аналітычна-сінтэтычна. Цяжкасці:
Супадзенне пытанняў
Дзеясловы кіруюць 2 словам
Нельга задаць склонавае пытанне
Змяшэнне склонавых сінтаксічных пытанняў
Дыялектны ўплыў.
Метад замены і метад граматычных паказчыкаў
Скланенне назоўнікаў:
Субстантыўны тып:
1 скланенне – мужчынскі тып, ніякі тып
2 скланенне – жаночы тып, мужчынскі тып (а, я)
3 скланенне – жаночы тып за нулевым канчаткам (гусь – яна)
Ад’ектыўны тып (марожанае, бартавы, дзяжурны)
Змешаны тып (уласныя назоўнікі – прозвішчы)
Рознаскланяльные назоўнікі
Нулявое скланенне – нескланяльныя назоўнікі: геаграфічныя назвы, запазычаныя прозвішчы.
Рознаскланяльныя назоўнікі:
Тры назоўнікі на “мя”: імя, племя, стрэмя
Назвы маладых істот: ягня, дзіця
Назвы асоб паводле сацстановішча
Нацыянальнай прынадлежнасці і месца знаходжання: мінчанін, армянін
Сусед, калена, чорт
Неба
Вока, вуха, плячо
Маці
Розныя канчаткі у Р. с. залежаць ад розных лексіка-граматычных значэнняў: народ – шмат народу (пазначэнне зборнасці), подзвіг беларускага народа (канкрэтны народ). Каля пад’езда нумар пяць; няма пад’езду да нашага ўніверсітэта. Лісце падае з дуба, стол з дубу.
Месны склон: залежыць ад таго, на які зычны заканчваецца аснова. Андрэю (уласнае імя), трактар Рыгору. Аб пні, вучню. У малацэ (малако). Пайду гуляць (машыны стаяць) на двары, на дварэ сення хмура. На ляту, на хаду, на пасту – устойлівыя выразы з прыназоўнікам “на” маюць канчатак “у”. Астатнее – канчатак “це”.
Манюшка, стараста, Слава
Н. манюшка, Слава, стараста
Р. манюшкі, старасты, Славы
Д. Старасту, манюшку, Славу – м. род, жаночы род – старасце, манюшцы, Славе.
Т. Старастам, Манюшкам, Славам – м. род, жаночы – “ай”
В. Старасту, Манюшку, Славу
М. аб старасту, манюшку, Славу – м. род, жаночы – “е”.
Нескланяльныя назоўнікі: замежныя словы (назвы жывел, мужчынскага і жаночага роду, агульныя (метро)).
Для беларускай мовы зараз больш характэрны поўныя, а не кароткія формы. Раней з кароткай формай стаяў займеннік “я”.