1 – Паняцце пра сучасную бел літаратурную мову. Паняцце нацыянальнай совы. Асноўныя адзнакі літаратурнай мовы. Форма існавання.

Бел. нац. мова – сродак зносін бел. нацыі. Склалася ў перыяд фарміравання нацыі.

Нац. мова – адметная рыса люб нацыі, без яе нац не існу.

Бел. нац. мова – мова беларускага народа, які непадзельна звязаны з духам сучаснага народа.

Асаблівасці жыцця, менталітэт, гіст і грам вопыт, інтэлект, маральны і эстэтычны кошт. Гэта ўсё адлюстроўваецца ў нац мове.

Формы існавання: Нац мова: - літ і дыялектная (мовы.)

Літаратурная мова – унармована, апрацоўвана майстрамі слова і дзеячамі культуры мовы, абавязкова для усіх членаў грамадства.

Літ. мова гэта не мова мастацкай літаратуры. Яна ужываецца ў розных сферах.

• існуе ў 2-х формах: вусная і пісьмовая

Стылі: кніжны і гутарковы. кніжны: 1) арфаграфічн- дзел 2) навук, 3) публіц, 4) стыль маст літ.

Унармаванасць. Норма – выпрацаваны грамадствам прынцып і замацаваныя правілы вымаўлення і напіс, ужав., грам. форм, пабудова словазлучэнняў і складаў.

Кадыфікацыя – афіцпрызнанне мовы і яе пісмовае замацаванне.

Нормы бел літ мовы: 1) арфаэпічная – прав вымаўлення гукаў і паст націску. 2) арфаграфічная – перадача вусн мовы на пісьме па правілах. 3) лексічныя – ужыванне слоў ва ўласным значэнні і прав спалучэнняў слоў. 4) граматычнае – прав. ужыв. форм слоў і пабудова сказа. 5) стылістычны – выкарыстанне моўнага сродка ў адпаведнасці са стылем. 6) пунктынацый – прав пост знакаў прыпынку.

Дыялектная мова – мова народа, выступае ў выглядзе мясцовых гаворак.

Гаворка – мова пэўнай мясцовасць, насельніцтва, пунктаў з аднатыпнымі моўнымі рысамі.

Дыялекты: 1) паўдн- усходні 2) паўднёва-заходні 3) сэрэднебеларуская гаворка.

• заходнепольская або брэстская гаворка.

(упамянуть!) Трасянка “некультурная”, безумоўна уплыў на суч бел. літ. мову.

2 – Беларуская мова ў сям’і індаеўрапейскіх моў. Беларуская мова адна са славянскіх моў. Усходнеславянскія, заходнеславянскія і паўднёва славянскія мовы.

Моўныя сем’і: 1) індаеўрапейская, 2) кітайска-тыбетская, 3) тюркская, 4) уральская, 5)селіта – халічкая 6) травідыйская.

Моная сем’ягэта группа роднасных моў залежных ад іх геагр. размяшчэння, паходжання з агульнай крыніцы.

Індаеўрапейская сям’я (16 груп) 1 – славянская, 2- германская, 3 – раманская, 4 - балтыйская, 5 - індыйская, 6 – іранская і інш.

Славянская группа 1) усходнеславянская (руская, беларуская, украінская) 2) заходнеславянская (польская, чэская, славацкая, латыская(?)) 3) паўдневаславянская (славенская, балгарская, македонская, сербска – харватская.)

Класіфікацыя моў – падзел моў свету па іх уласцівых рынадлежнасці мовы.

Класіфікуюцца:

• Генеалагічнае

• Марфалагічнае, або тыпалагічнае.

Мовы: 1) фіктыўная 2) аглюнатыўная 3) аморфрная.

3 – Гістарычныя этапы развіцця бел мовы.

Уласна- бел словы: бусел, будаваць, гаспадар, хутка, гаворка, волат, лазня, вясёлка, змрок, дрэнны, адмысловы, сяліба і інш.

Этапы развіцця:

Старарусская літ мова як зыхад этап у гіст. усходне-слав моў 11-14 стст. – выпромоўка ўласных сродкаў выражэння – аддаменне ад сістэмы пародн гаспадаркі – развіцце літ. моў 2-х моўе і 3-х моўе – поўнагалосныя і непоўнагалосныя словы – узаемаадносіны бел і зкраінтскай моў, гаворкі крывічаў, дрэгавічаў, радзімічаў. помнікі  “Слова аб полку Ігаравым” Гняздоўскі надпіс на глін посудзе 10 ст. “Руская праўда””Слуцкія лісты і тураўская Евангеля”

Літ мова эпохі бел народнасці 15-18 стст – дзяржаўная мова ВКЛ – панаванне дзелав. пісьменнасці – пісьмо у царквы да 16 ст – замацаванне традыцый этымалагічныя – марфозныя прынцыпы – страчванне ўлады царквы бліжэй к 18 стст. помнікі  Актавыя кнігі, Літоўская метрыка, кнігі Скарыны, кнігі Віцебскага замкавага суда 1533-1540гг, Евангеле Цяпінскага.

Новая бел літаратурная мова 19 – 20 стст – кан 18 стст – бел мова заходзіць як дыялект сярод сялянства – творчая манера паасобнасці пісьменнікаў – сістэма грацічных сродкаў – унармаваная сістэма арфаграфіі і граматыкі. лексікі і сінтаксіса – устойлівыя сістэмы жанраў поэзіі і публіцыстыкі помнікі  “Сялянка” Д-Марцінкевіч “Энеіда на вывараце” “Тарас на парнасе” “Бел граматыка для школ” “Наша ніва, доля, хата”

4 – Дыялекты на тэррыторыі Беларусі. Формы існавання дыялектнай мовы.

Дыялекты – словы, уласцівыя адной тэрыт-на абмежаванай гаворцы ціх дыялектаў і не пашыраныя ў літ мове.

“Дыялектыны атлас бел мовы”

Паўднёва- усходні дыялект:

полацкая (Віцебская, Магілёўская, пэўн раёны Мінскай вобласці.) – цвёрдае р – дысемелетаўная аканне, яканне – форма на ць дзеяслоў 3 ас 1 спр – склад будуч час.

Магілёўска-віцебская (Свір, Бягомль, Магілёў, Кастюковічы) – мяккае р – дысіміляцыя аканне яканне – скараг: фора інфінітыва – j ў канч. Н скл. адз л. прыкметы: м р.

Гродзенска- баранавіцкая (паўночныя раёны Мінскай вобласці, Гомель, Гродзен, Брэстская) – недысімілят аканне, яканне – наяўнасць j – наяўнасць г – цвёрды р – адсутнасць падаўжэння – кліч форма назоўн.

Мазырская (Ліда, Мінск, Бабруйск, Рэчыца, Лоеў) – дыфтангізацыя галосных – замест мы, вы – інфініт на ці – сістэтычны формы буд часу з іму

Палеская (брэстска-пінская) (-\\-\\-\\-) – аканне, еканне – і на месце е – мн перал а – адсутнасць дзекання і цекання – Д скл. на авг – інфініныт на ты.

Сэрэдне – беларуская (Ашмяны, Мінск, Бабруйск, Гомель) – о на месцы а, перад ў – адсутнасць ц’. Засобы 2 спр.

5 – Функцыі мовы6 камунікатыўная, пазнавальная (кагнітыўная), акумулятыўная, уплывова эмацыянальна-эстэтычная.

Мова – сац. з’ява, не мова існаваць без грамадства і па-за грамадствам. Мова узнікае з вельмі вялікай патрэбы не выказаць сябе, а перадаць інфа іншаму.

Мова: - план выражэння – перадае паняцце па канк. працэссы, з’явы, фіксацыі, напіс. – план зместу – ідэальная, тое, што адлюстроўваецца у свядомасці і захоўваецца у ей.

Фун. мовы – яе прызначэнне, роля, як яна выкр у грамадстве.

1. камунікатыўная – здольнасць мовы быць сродкам зносін паміж людзьмі.

2. пазнавальная – сродак атрымання ведаў (кагнетыў).

3. акумулятыўная – не толькі веды, але і набыткі культуры (можа маст творы.)

4. уплывовая – (або апелятыўная) функцыя ўздзеяння.

5. эмацыянальная – эстэтычная – эмацыя мова. выр думкі і пачуцці, эстэтычныя задаволенні, эстэтычня патрэбы

Фактычкая (кантакт з чалавекам) намінат, або пазыўн (назвы прадметаў) інфарматыўная.

Камунікатыўная дзейнасць чалавека наз маўленне- моўн дзейнасць чалавека.

Маўленне – літаратурнае і гутарковае – вуснае і пісімовае (форма маўлення)

Віды моўн дзейнасці : слуханне, гаварэнне, чытанне, пісьмо.

6 – Фанетыка. Сувязь з іншымі раздзеламі мовазнаўства. Прадмет і задачы вывучэння. Фанетычныя адзінкі.

Фанетыка – навука аб гук. ладзе мовы, раздел мовазнаўства, у якім вывуч. спосабы утрарыння гукаў мовы, іх акустычныя ўласцівасць, пазіц і камбінатыўныя змены, спалучэнні, а таксама склад, складападзел, націск, інтанацыя, асаблівасці членення гук плыні на моўныя адзінкі.

Фанетыка:

• апісальная – даследванне гук. ладу на адпаведным этапе развіцця.

• гістарычная – працэсы відазмяненняў гукаў мовы, замены адных з іншымі гукамі, асаблівасці.

• параўнальная – супастаўленне і выяленне спецыфічных адрорзненняў у працессе параўнання гукаў розных моў.

Фанетыка цесна звязана з іншымі мовазн.:

1)з арфаэпіяй – пра, выяленне, калі ведаешь асаблівасці гукаў. 2) арфаграфіяй – будзе эфект. калі зразумець сутнасць і ролю фан прынцыпаў,правапісу. 3) лексікалогіяй і марфалогіяй – адрозніць значэнне слова і разабрацца ў яго марфемным саставе.

Без фанеты нельга абысціся пры вывучэнні літ-ры і літаратуразнаўства.

Фанетычныя адзінкі.

1. тэкст – вусна аформленая думка, пэнага інфа, якая характэрызуе завершанасцю. вял паузы на пач і на прыканцы, умер. уступ, кулім, заключэнне.

2. фраза – інт і сістэматычна закончаная адзінка маўлення, абмежаваная 2-ма зацяглымі паўхамі, склад з некалькі моў, складаў.

3. Мойны такт – частка фразы, з незов і кароткай паўзамі

4. Фан. слова – гук, адзінка, аб’яднаная адным націскам.

5. склад – гук ці комплекс гукаў, вымаўл. 1-ым верт. шутурм.

6. гук – элемент фан. адзінка, у сук слад. гук матэралізуе слова.

7 – Аспекты вывучэння гука, іх сутнасць. Азначэнне гука. Утварэнне гукаў. Моўны апарат. Актыўныя і пасіўныя органы маўлення.

Аспекты вывучэння гукаў:

1. акустычны – фіз. якасці гукаў даслед. фізіка – акустыка + хар = вышыня, працягласць, тэмбр, сіла гука.

2. артыкуляцыйны (фіялагічны) – апісанне гукаў мовы з пункту гледжання іх утварэння. + хар = дзе і як утвараецца кожны гук.

3. функцыянальны (лінгвістычны) – розглад гукаў з боку іх функцый + хар = якую ролю выконвуюць гукі ў моўнай плыні. (словаўтварэнне, словаадрозневанне функцый гукаў)

Гук – гэта найменшы членараздельны элемент вуснай мовы, утвораны органамі маўлення за адну артыкуляцыю.

Гукі утвараюцца ў выніку складанай работы моўнага апарата: лёгкія, гартань, глотка, голас, звязкі, цв і мяккое паднябенне губы, поласць носа і рота, язык, язычок, губы.

Актыўныя органы – рухомыя. Сярод іх большая нагрузка выпадае на губы, язык і газ звукі, ніжняя сківіца, мяккае паднябенне.

Пасіўныя органы – нерухомыя: зубы, паднябенне, поласць носа. Да іх толькі набліжаюцца або з імі змыкаюцца пры ўтварэнні гукаў актыныя органы маўлення.

Ахарактыразаваць артыкуляцыйна асобны гук – апісаць становішча актыўн. органаў маўлення або вызначыць, якія часткі пасіўных органаў сутыкаюцца з актыўнымі у момант утварэння.

8 – Артыкуляцыйная характырыстыка зычных гукаў паводле: удзелу голасу і шуму, спосаб ўтварэння, месца ўтварэння, палатальнасць.

39 зысных гукаў. Пры класіфікацыі улічваюцца 4 прыметы:

1) удзел голасу і шуму (удзел гал звязак.)

2) месца утвар (перашкоды па шляху выраж паветра)

3) спосаб утварэння (спосаб пераадольвання гэтых перашкод)

4) наяўн. або адсутн змягчэння (наяўны дадатак рух языка ў напрамку да цв паднябеннага.)

1 – удзел голасу і шуму: шумныя – гл і шум, сонорныя (больш голасу, а не шуму.)

непарныя цв [дж], [ж], [ш], [ч], [р], [ў]

непарныя мяк [j’]

зацвярдзелыя [ж], [ш], [дж], [ч], [р]

санорныя (л, л’, м, м’, н, н’,р,в, в’. ў, й)

9 – Артыкуляцыйная характарыстыка галосных гукаў (рад, пад’ём, лабілізаванасць, нелабілязаванасць)

Галосныя гукі – гукі, якія вымаўляюцца толькі пры ўзеле голасу.

Класіфікацыя заснавана на іх артыкуляцыі, паводля удзелу губ і языка.

Паводле губ: - лабілізаваныя (о, у), або губныя – нелабілізаваныя (а,э,і,ы)

Паводле ступені под’ёму языка – верхні – сярэдні – ніжні (пад’ём)

Паводле перамяшчэння языка па гарызанталі – пярэдні – сярэдні – задні (рад)

рад пад’ём	пярэдні	сярэдні	задні
Верхні	[і]	[ы]	[у]
Сярэдні	[э]		[о]
Ніжні		[а]

10 – Фанетычныя законы (закон недысімілятыўнага акання, асіміліяцыя, дысімілыцыя)

Асіміляцыя – фон. працесс прыпадаблення аднаго гука да другога.

– рэгрэсіўная – памер гукаў, прагрэсіўная - падаўжэнне

1) па гляхасці - даро[ш]ка, сту[ш]ка, але: канцы не, а зуб, дуб, нож, грыб, дождж, як шыпячыя.

2) па звонкасці - про[з’]ба, но[з’]біт

3) па мяккасці [з] [с] [ч] [ц] - [з’]мена, [с’]вята.

4) [з], [с] – свіст перад шып [ж] [ш]: пераво[ж]чык, [ж]жаць, ра[ш]чоска.

Дысіміляцыя – 1) замена аднаго з 2-х аднолькавых або падобных гукаў іншымі, менш падобнымі па вымаўленні. 2) замена 1 ці нек гукаў іншымі па артыкуляцыі

ъ къто – кт – хто

ь кьто – кч – што

распадабн [дт] [тт] – ведті – весці, кладті-класці, - плетті-плесці, метті-месці

Недысемелятыўная аканне [о] пасля цв зычных, [э] ненаскны  а у вуснай і пісмовай мове

[о]націскное гучыць як [а] Напр: воўк- ваўкі, год-гады, сорак – саракавы, рэчка – рачны, дрэва – драўляны.

11.- Фанетычныя працэсы (Бута)

Фанетычныя працэсы характэрны для усiх моу.

1. Дыярэза – выпадзенне асобнага гука са спалучэння зычных

Напрыклад: здн-позна, рдц- сэрца, рдн-мiласэрны, лнц-сонца, стл-засланы

Вынiкам з`яуляецца сцяжэнне гукау ( беларус + ок +i)

У iншых спалучэннях на месцы кораня I суфiкса адразу адбылося прыпадабненне гукау, а потым сцяжэнне. (хара(ш)ство, каза(к+с)цкi).

2. Гаплалогiя – выпадзенне аднолькавых складоу

Напрыклад: мiнера(ла)логiя

3. Эпентэза – з`яуленне новага гука у становiшчы памiж галоснымi.

Напрыклад: павук, кi(j)яскер

4. Пратэза – з`яуленне дадатковага гука на пачатку слова

Напрыклад: iмгла, iмкненне, вокны

5. Метатэза – перастаноука складоу у слове.

Напрыклад: сыроватка – сываратка, нагбом - набгом

12 – Гукапіс. Асананс і алітэрацыя.

Гукапіс – паўторы ў мастаццкай мове ўзмацняюць яе мелагучнасць і сэнсавую выразнасць.

Тыпы гукапісавых паўтораў:

• алітэрацыя (самы пашыраны тып) – паўтарэнне аднолькавых або падобных зычных.

• асананс – паўтарэнне аднолькавых або падобных галосных, гармонія галосных.

Лілею млявы плёс лялюе, з под змежаных аблок здалёк. Ляціць віхласты і белявы. Пялёсткі лёгкі - [л] [л’] – лянота летняга дня, павольны рух вады лёгкасць і спакой.	Здароў марозны звонкі вечер! Здароў, скрыпучы, лёгкі снег! Мяцель не вее, сціхнуў вецер, І волен лёгкіх санак бег… [з] [р] [с] – скрып снегу, але не парушае, вечнай тішыні. Глыбок спакою ў прыродзе (3 радкі)
Шпарка коні бягуць чытым полем, Шпарка коні імчаць ў полі… “Зім дарога” А-а-о-і-а-у Рэка ў марозн паветры Свіст ветру у вушах.	Вынік: пісьменнік надае ўвагу гук арганізацыі твора гукі адлюстроўваюць тое, пра што пішуць.

13 – Фаналогія. Паняцце пра фанему. Фаналагічныя школы. Варыянты і варыяцыі фанем

Фаналогія – раздзел мовазнаўства, які вывучае сіст. фанем.

Фанема – мін фанетычная адзінка, якая служыць для адрознення або, атоясамілів. знач адзінак мовы (марфемы моў) і вылуч. на аснове параўнання гукаў ш аднолькавх пазіцыях у слове.

фанема не равно гук.

Варыянт – супадзенне з інш. фанемай бяроза [з] - [с] бярозка[з] - [з’]

Варыяцыя – мупадзенне невялікае. Гук якасць якога ў выніку бяроза і бярознік змягчэнне змянілася нязначна.

Заснавальнік фаналогіі – Бардэн дэ Куртэнэ (паляк) у 70-я гг 19 ст абгрунтаваў адрознне паміж гукам і фанемай.

Фанема – гук мовы, які служыць сродкам адрознення слоў. <д>ом - <т>ом <з>ара - <к>ара, ра<н>а - ра<м>а.

у моўнай пазіцыі гукі адпавяд фанемам.

З фаналагічнай школы: з\с-тол гіперфанемы хле[п] – архіфанема.

1) маскоўская 2) пецярбургская 3) пражская – яны усе па рознаму падыходзілі да вывучэння фанем.

Паняцце архіфанема – моўная адзінка. гіперфанема – прадстаўнік марфем.

14 – Фанетычныя пазіцыя гукаў у моўнай плыні. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў.

Фанемы выконваюць 2-ве функцыі:

1 – перцыптыўная (атаясамлення моў і марфем)

перцыптыўныя моўныя пазіцыі – гук менш за ўсё залежыць ад суседства.

перцыптыўная слабая пазіцыя.

2 – сігніфікатыўная (адрозненне слова і марфемы)

Сігніфікатыўная моцная – мякк- цв на канцы слоў (быт - быць)

сігніфікатыўная слабая (плод – плот)

Галосныя пеерадаюцца на пісьме згодна з фанетычнмі прынцыпам (гуковы)

Зычн – фанеталагічны (марфемны, у нязменным выглядзе)

Слабыя пазіцыя галосн:

1. аканне, яканне а  о, э

2. о, пасля цв зыч  а дом – дамавы.

3. о расля цв зычныз, толькі ў першым переднаціскным, пасля мяккіх. Вёсны – вясна.

4. у нек словах: о, э  ы,і пасля р, л

Зычныя.

Парны зв-глухі 2 моцныя пазіцыі.

1. перад галоснымі (дом том)

2. перад санорнымі (двор-твор)

+ 1) канец слоў

2) перад глухімі

3) перад звонкімі

Моцныя пазіцыі: цв- мяк.

1. перад галосн

2. канец слова для папярэднязычных.

3. л-л’ на канцы і перад любым зычным.

4. не памяшч перад. [г’], [к’], [х’] – згінуць

Выбухны і афрыкоты: 1) слаб пазіцыі – іх сусседах ле(г)чык

то еж сама і для свіст і шып.

Гістарычнае чаргаванне.

г – ж, з’ (бераг, беражок на беразе.)

к – г,ц (рука, ручны, руцэ)

х – ш, с’ (муха, мушка, мусе)

д, дз, дж: хаджу\ т,ц’ – г плачу, раблю куплю.

л – ў (чытаў)

Галочныя.

э – а,о (лезці – лазіць, весці -воз)

у – ы,о (духі – высыхаць, сохнуць)

а – а, і (?) бяру- збіраць – збор –сабраць

а – ц, ш, н (вязаць, узыць - вазьму)(мець - мну)

а – он – іш (імя – імёны, зняць – зніму.)

15 – Складападзел у сучаснай бел мове. Закон узрастаючай гучнасці. Характырыстыка складоў.

Склад – найкарацейшая адзінка моўнай плыні, якая утвараецца галоснымігукамі або спалучэннямі галосных з зычнымі гукамі.

Склады: 1) адкрытыя (склад закончаны галоснай) 2) закрытыя (зычныя) – прыкрыты (склад пачынаецца з зычнай) – непрыкрыты (з галоснай)

Складападзел – вызначэнне межаў паміж складамі ў мове і на стыках слоў.

Складанападзел вызначаецца з улікам ўзрастаючай гучнасці: найбольш гучныя – галосныя, пасля іх санорныя. за імі – звонкія зычныя, затым – глухія зычныя.

Падзяляючы словы на склады трэба кіравацца правіламі: правілы пераносу, падзл на склады і марфемы, падзелы могуць не супадаць.

1. зычныя паміж галоснымі адыходзяць да наступнага галоснага : бя-ро-за, зо-ла-та

2. паміж галоснымі спалучэннямі шумных або санорных, усё спалучэнні адэходзяць да наступнага склада: до-шка, до-бра, ле-сві-ла

3. паміж галоснымі санорнымі і шумнымі, то сан да аднаго, а шумны да другога: мар-скі.

4. спалучэнні 2-х санорных могуць раздяляцца, або адносіцца да наступнага склада: зер-не і зе-рне.

5. [й] [ў] заўсёды да папярэдняша склада: вай-скоў-цы.

16 – Прасадачныя сродкі мовы6 націск і інтанацыя ў бел мове. Клітыкі: праклітыкі і энклітыкі

Націск – больш гучнае і працяжнае вымаўленне аднаго са складоў.

У бел мове націск – дынамічны, або сілавы, бо пры вымаўленні нац. складоў апарат знаходзіцца ў большым муск. напруджанні, чым пры вымаўленні ненаціскных сладоў. Націскны склад больш працяглы. – разнамесны, обо свабодны, бо нац не фіксуецца, можа падаць на любы склад. – рухомы і нерухомы.

Выряянты літ: абкусаны – абкусаны, дзяўчына – дзеўчына, дармавы – дармовы, католік – каталік.

Неліт. Выкарыстанне: дзіцятка – дзіцятка, спіна-спіна, стары – стары.

Нац дапамагае адрозніваць значэнні слоў (кара -кара) і грам формы (братам - братам)

Лагічны націск – інтанацыйна выдзяляецца ў сказе выжнага слова.

Праклітыкі – ненаціскны словы, якія прымыкаўць да наступнага слова: у школу.

Энклітыкі – ненаціскныя словы, якія прамыкаюць да наступнага слова : хацеў бы.

Складаныя словы – словы. якія маюць некалькі націскаў.: законапалаженне. Аснойны націск і пабочны.

Інтанацыя – сукупнасць фонавых сродкаў, якія служаць для афармлення фразы і яе частак як цэлага, забыспечваюць рытм – меладычнасць маўлення.

Кампаненты: 1) мелодыка – змяненне тону голасу. 2) інтэнсіўнасць – гучнасць гал 3) тэмбр –эмацыянальна экспрэсіўная афарбоўка 4) рытм – чаргаванне націскного і не націскного. 5) паўзы.

17 – Стылі бел.вымаўлення. Прычыны адхіленняў ад літаратурнага вымаўлення.

Сукупнасць сродкаў, прызначаных для маўлення ў пэўнай сферы зносін, утварае стыкі вымаўлення.

Літаратурнае вымаўленне – 2)поўны, афіцыйны, 1)непоўны, ці гутарковы.

1 – хуткі тэмп маўлення і ступень увагі з якой гаворачы адносіцца да свайго вымаўлення. Менш выразная артыкуляцыя гукаў годнось – замест годнасць.

2 – кожны гук вымаўляецца дакладна і выразна у афіцыйным абставінах вымушае больш уважліва захоўваць арфаэпічныя нормы.

Прычыны адхілення: 1) уплыў дыялектаў. 2) русская мова 3) уплыў арфаграфіі.

1 – рассказць трошкі аб дыялектах і прыклады.

2 - [г’] - выбухны на месцы [г] – фрыкатыўнага

[ч] як [ч’] , [л] [в] [ф] на месцы [ў] , асобна [д] [ж] на месцы [дж] , [шш] на месцы [шч]

3 – іх замест [jі]х , [э] у часціцах не і прыназоўніках без перад націскам н[э] буду

[з] [с] – перад мяккімі зычнымі трэба [з’] [с’] [с’] мех.

18 – Графіка. Фарміраванне бел графікі.

Аснова бел графікі – кірыліца (створана на аснове грэ візантыйскага пісьма) у др палове 9 ст.(24 літ)+ 19 (з яурэйскага)

Кірыліца больш простая, чым глаголіца.

Старабел гр прайшла 3 этапы: устаў(1), паўустаў(2), скорапіс(3).

1. строгая геаметрычная форма літар, асобна друг ад друга, перпенд. 14 ст.

2. спрошчаны напіс з нахілам, скарачэнні, але асобна 14-17 стст

3. адсутнасць строгіх форм, скарочана 15 ст, 16-17 ст – росквіт.

16-17 стст – шрыфт Скарыны

з 17 ст - націск гр (Муд праўда”, творы Д-Марцінкевіча, Багушевіча.)

16-17 стс - арабскі алфавіт (таторы) кібаты – кнігі, напіс на бел. мове арабскім алфавітам.

з канц 19 ст – рускі грамадзянскі шрыфт на аснове кірыліцы. Новы шрыфт быў прастое перадаванне фанет. асаблівасцей.

Бел мовы 1) дж, дз, ў, ё, і, шч-щ (‘) 2) выключая літары и,щ,ъ 3) удасканальванне гук. знакаў літар ц, д,т.

20я гг 20 ст замац алфавіт бел мовы.

Графіка – раздзел мовазнаўства, які вывуч !) суадносіны паміж літарамі і гукамі 2) сукупнасць усіх сродкаў фіксацыя вуснай мовы на пісьме. 3) граф. адлюстраванне літар і інш знакаў.

Сродкі бел графікі: літара, знак прыт, апостр, злучок, дэфіс (вял\мал), абзац, пропускі, скарач, мат і інш знакі.

Задача графікі: устанаўленне суадносін паміж літ і гукамі адлюстраванне малюнкаў тірамі.

Бел алфавіт – сукапнасць літар мовы, разлічаю ў адпаведным парадку, 32 літ (дж і дз лічацца літарамі.)

Бел фалфавіт – эканомны.

19 – Прынцыпы беларускай графікі. Піктаграфічнае, ідэаграфічнае, фанаграфічнае пісьмо.

Прынцыпы бел графікі: 1) гукавы – кожн. літара можа абазначаць асобы гук. 2) складовы – утвар з дапамогай спалучэння літар асобнага склада. лірата як знак можа абазначаць 2 гукі + змяшчаць папярэдні 1 дадат функ.

ты- гукавы , высновы – складовы.

Пісьмо – форма фіксацыі вусн мовы, што служыць для зносін паміж людзьмі на адлегласці і замацоўванне ў часе. ёсць пісьмо сілабічнае, або складовае.

піктаграфічнае – 1) 8-6 стстс да на эры, перадае выказванне цалкам не падзяляючы яго на словы, ні гук складу словав. 2) могуць быць зразумелы ў сукупнасці.

Разнавіднасці: - запісы ўмоў абмену, палявення , рыбалоўнай дзей. – паведамленне пра баявыя паходы, пісьмы – летапісы плямён, - надмогільныя надпісы – запісы фурмул і запаветаў.

- міжнародная пісьмо (дарожныя знакі, алімпійскі сімвал) – не падзяляенцца на слова, гук, абалочка, разначыт.

ідэаграфічнае – 4-3 тыс. Егіпет. Перадае сематыку (значэнне) цалкам, пры розным гучанні – сэнс аднолькавы.

Разнавіднасці : клінапіс у месапаміі, егіпет, статуі, роспіс саркафагаў, грабніц, помнікі, кітайскіе іерогліфы = 40 тыс (кайліц). Ва усіх краінах лічбы былі у матэматыкі, хімііі, картаграфіі.

фанаграфічнае – літарна-гукавое, кожная літ мае свій гук, простае. 3 бакі адрозніваюць гэта пісьмо: алфавіт, графіка, арфаграфія.

Найбольш пашыраные сістэмы пісьма: лац алфавіт, арабскі, кірыліца.

Пытанне 11. Фанетычныя працэсы

Фанетычныя працэсы характэрны для усiх моу.

1. Дыярэза – выпадзенне асобнага гука са спалучэння зычных

Напрыклад: здн-позна, рдц- сэрца, рдн-мiласэрны, лнц-сонца, стл-засланы

Вынiкам з`яуляецца сцяжэнне гукау ( беларус + ок +i)

У iншых спалучэннях на месцы кораня I суфiкса адразу адбылося прыпадабненне гукау, а потым сцяжэнне. (хара(ш)ство, каза(к+с)цкi).

2. Гаплалогiя – выпадзенне аднолькавых складоу

Напрыклад: мiнера(ла)логiя

3. Эпентэза – з`яуленне новага гука у становiшчы памiж галоснымi.

Напрыклад: павук, кi(j)яскер

4. Пратэза – з`яуленне дадатковага гука на пачатку слова

Напрыклад: iмгла, iмкненне, вокны

5. Метатэза – перастаноука складоу у слове.

Напрыклад: сыроватка – сываратка, нагбом - набгом

Пытанне 23: Прадмет I задачы вывучэння лексiкалогii. Навуковыя адгалiнаваннi лексiкалогii.

Лексiка – увесь слоунiк(слоунiкавы склад), сукупнасць слоу пэунай мовы.

Лексiкалогiя – раздзел мовазнауства, якi вывучае лексiку(грэч. Lexikos –слоунiкавы, logos-навука). Лексiка – сiстэма суадносных I узаемазвязаных элементау. Таму у задачу уваходзяць: 1) вывучэнне I сiстэматызацыя слоунiкавага складу, 2) шляхоу развiцця слоу I iх значэнняу, 3) вывучэнне паходжання слоу, 4) вызначэнне сферы iх ужывання.

ЛЕКСIКАЛОГIЯ: А-семантыка (значэнне моуных адзiнак), Б-семiялогiя(семiетыка) (даследванне слова як знак, звязаны з ментальнасцю, псiхалогiяй). СЕМАНТЫКА: а- семасiялогiя (вывуч. Пытаннi, звязаныя са значэннем слова: мнагазначнасць, аманiмiю, сiнанiмiю, антанiмiю; I змены значэнняу слова).б- анамасiялогiя (наданне пэуным з`явам, прадметам, дзеянням сваiх найменняу, вывуч. сувязi памi сабой, магчымасць iх лiнейнага спалучэння).

25. Полiсемiя, семант.Пераарыент.Мова у тэксце.Асабл.Выкарыст.Тропау у смi

Полiсемiя- семант.пераарыентав.слова у тэксце, мнагазначнасць. Адназначныя словы – тэрмiны, частка слоу роднасцi, некат.працэсы… Мнаг-ць – узнiкае шляхам пераносу значэння; 3 тыпы: 1-метафара(слова у пер.значэннi, развiв на аснове падабенства 2 прадметау цi з`яу у вынiку увасаблення) 2-метанiмiя (перанос назвы на iншы прадмет цi з`яву на падставе сувязi памiж iмi) 3-сiнекдаха (перанос назвы, замена аднаго паняцця др на аснове колькасн.прыкмет.

Метафара:*наменатыуныя,*кагнетыуныя,*вобразныя 1)моуныя(у слоун. – паметка перанос), 2)мастацкiя(пiсьменн)

	Шлях пераносу	прыклады
Метафара Метанiмiя Сiнекдаха	Па форме Колеру, Ф-цыi Месца знах Сумежн.у прасторы Сумежн. У часе Матэр-выраб Дзеянне-выраб Iмя уласнае-выраб Частка-цэлае Агульн-канкрэтн Род-вiд	Беласнеж воблака- Залат.завушнiцы-каласы Покрыва ночы Хвост клоны Разлiць ведро Чытаць пераклад Есцi са срэбра На стале шытво Дызель-магутны дызель Статак у 100 галоу Зброя(пiсталет) Дзiчка(яблыня-плод)

Пытанне 26: Моуныя рэсурсы I мауленчыя рэалiзацыi лексiчнай аманiмii. Тыпы амонiмау. (Кiрсанава)

Амонiмы – словы, якiя аднолькава гучаць, але маюць розная значэнне. Лексiчныя амонiмы – словы аднаго граматычнага класса (адной часцiны мовы), яны супадаюць гучаннем I напiсаннем або ва усiх уласцiвых iм формах, або толькi часткова. Паводле гэтага падзяляюць на : Поуныя I Няпоуныя.

Поуныя- супадаюць ва усiх граматычных формах. Напр., кавалер(1-нежанаты чал, асоба з ордэнамi).

Няпоуныя- супадаюць гучаннем I напiсаннем не ва усiх уласцiвых м граматычных формах. Напр., настойваць(1-патрабаваць)-неперах, (2-рабiць настойку)-перах.

4 Тыпы няпоуных амонiмау:

*амаформы (у асобных формах)- палi-палi

*амафоны (супад. У вымаулен, адрозн у напiс)- код-кот, казка-каска

*амографы (пiш аднолькава, вымаул. па-розн.)- кАса-касА, сЫпаць-сыпАць, стАлы-сталЫ

*сiнт.амонiмы (адн. Па форме, розн сiнтаксiчн. функцыi)- (яны) студыi (мн.лiк), (ей) студыi (адз.лiк)

Па марфалагiчнай будове амонiмы бываюць простыя(невытворныя) I вытворныя. Невытворныя у асноуным сустрвкаюцца сярод назоунiкау (таран-рыба, удар), а вытворныя – сярод дзеясловау (вЫхадзiць-многа прахадзiць, вылечыць).

Пытанне 28: Паронiмы. Мiжмоуныя амонiмы I паралексiя. (Кiрсанава)

Паронiмы – словы са структурным I гукавым падабенствам, але з розным лексiчным значеннем. Словы адной часцiны мовы, маюць аднолькавыя граматычныя прыметы I суадносяцца паводле структуры (чытач-чытальнiк). Сродак адрозняння – суфiксы I прыстаукi. Спалучальныя магчымасцi неаднолькавыя. Большасць аб`яднана парамi, але бываюць группы з 3,4,5 паронiмау (асобны-асаблiвы-асабовы-асабiсты-асобасны).Паранiм. адносiны найбольш часта узнiкаюць памiж назоунiкамi, прыметiкамi, радзей – памiж дзеясловамi. Памiж членамi паранiм. рада сэнсавыя адносiны з часам могуць мяняцца, I пераходзяць у разрад сiнонiмау (Атамнiк, атамшчык-у галiне атамнай фiзiцы).

Паранамазiя – стылiстычны прыем зблiжэння сэнсава I структурна розных слоу, якiя маюць знешняе гукавое падабенства.

Ва умовах дзвухмоуя узнiклi мiжмоуныя амонiмы, паронiмы I паралексы. Звязана з iнтэрферэнцыяй узаемапранiкненнем. Напр, плот(бел)-забор; плот(рус)-плыць, блага (бел)-дрэнна; блага-добра

Паралексы – словы з 2-х моу, якiя адрознiваюцца марфемнай структурай, вымауленнем, нацiскам, прыналежнасцю да часцiны мовы I iнш. Напр., баразна-борозда, калiдор-коридор, бараноу-боранов, камянi-камнi, жасмiн-ясмiн