Класіфікацыя злучнікаў паводле іх паходжання, структу- ры і спосабу ўжывання

Паводле паходжання злучнікі бываюць невытворныя і вытворныя.

Невытворныя злучнікі (і, а, але, ды, бо і інш.) з пункту погляду суча-

снай беларускай мовы не суадносяцца са словамі іншых часцін мовы.

Гэта вельмі старажытныя словы, паходжанне якіх немагчыма ўстанавіць.

Да вытворных адносяцца злучнікі, што захавалі сувязь са словамі, ад

якіх яны ўтварыліся, – з займеннікамі, прыслоўямі, назоўнікамі ці розны-

мі спалучэннямі слоў. Іх паходжанне ад іншых часцін мовы відавочнае.

Напрыклад, злучнікі што, таму што паходзяць ад займеннікаў; як, калі,

пакуль – ад прыслоўяў; хоць (хаця), няхай (хай) – ад дзеясловаў; раз – ад

назоўніка; ці, быццам, толькі – ад часціц. Ад спалучэння розных часцін

мовы паходзяць злучнікі затое (за тое), для таго каб, як бы, тым часам

як, нягледзячы на тое што, з прычыны таго што і інш.

Паводле структуры злучнікі падзяляюцца на простыя і састаўныя.

Простыя злучнікі выступаюць як адно слова: і, ды, ці, што, каб, калі,

аднак. Сярод простых могуць быць як невытворныя злучнікі (і, але, а),

так і вытворныя (што, як).

Састаўныя злучнікі складаюцца з двух ці некалькіх слоў, якія

ўтвараюць сэнсавае адзінства: таму што, так што, для таго каб, з

таго часу як, як толькі, як быццам і інш. Гэтыя злучнікі паводле

паходжання звычайна вытворныя, часта ў іх склад уваходзяць словы,

суадносныя з займеннікамі, прыслоўямі, назоўнікамі. Ва ўтварэнні

многіх састаўных злучнікаў удзельнічаюць простыя злучнікі і, што, як,

каб і інш.

У залежнасці ад спосабу ўжывання злучнікі падзяляюцца на адзі-

ночныя, паўторныя і парныя.

Адзіночныя злучнікі, звязваючы пэўныя кампаненты сказа, ужы-

ваюцца ў ім толькі адзін раз. Адзіночнымі могуць быць як злучальныя,

так і падпарадкавальныя злучнікі: і, ці, або, калі, як, што, каб і інш. Заў-

сёды адзіночнымі з'яўляюцца злучальныя злучнікі а, але, ды, затое, якія

могуць звязваць толькі два кампаненты і таму не паўтараюцца.

Да адзіночных таксама належаць і тыя злучнікі, якія хоць і ўжыва-

юцца ў сказе некалькі разоў, але звязваюць неаднатыпныя кампаненты:

Прасякнутае цеплынёй і пахамі адталай зямлі паветра крыштальна

чыстае, і далягляд вырысоўваецца выразна і акрэслена (Хадк.). У гэтым

сказе злучнік і адзіночны, бо ў першым выпадку ён звязвае аднародныя

дапаўненні, у другім – часткі складаназлучанага сказа, у трэцім – адна-

родныя акалічнасці.

Паўторныя злучнікі паўтараюцца пры кожным аднародным ка-

мпаненце, якія яны звязваюць. Адны з іх (або, ці, і, ды, што, калі, як і

інш.) могуць быць як адзіночнымі, так і паўторнымі. Другія (то ... то, ці

то ... ці то, не то ... не то, ні ... ні) – толькі паўторнымі, бо наяўнасць

аднаго злучніка патрабуе такога ж другога: Ці то сонца свеціць, ці то

месяц ясны вам смяецца з неба весела і шчасна (Куп.); То лясок, то луг,

то поле, то лужок зялёны (К-с).

Парныя злучнікі складаюцца з дзвюх структурна неабходных ча-

стак: першая адносіцца да аднаго аднароднага кампанента, другая – да

другога. Парнымі з'яўляюцца злучальныя злучнікі (не толькі ... але і, не

толькі ... а і, як ... так і, не то што ... але і інш.) і падпарадкавальныя

злучнікі (калі ... то, калі ... дык, чым ... тым, як... то, раз... то і інш.): I

пра гэта гаварылася ў школе не толькі шэптам, з вуха на вуха, але і на

поўны голас, на занятках (Сач.). Чым ніжэй апускалася асенняе сонца,

тым гусцей спавіваў туман лесавыя сенажаці (Бяд.). Раз не было

песень, то не было і вяселля (Пр.).

У сучаснай беларускай мове працэс утварэння новых злучнікаў ад-

бываецца пераважна за кошт пашырэння іх саставу, г. зн. падключэннем

да злучніка іншых часцін мовы, напрыклад прыслоўяў ці прыназоўніка-

ва-іменных спалучэнняў: а таксама, а менавіта, як толькі, для таго

каб, у выніку таго што і інш. Некаторыя спалучэнні толькі яшчэ знахо-

дзяцца на шляху пераходу ў злучнікі.

Злучнікі, як і словы іншых часцін мовы, могуць мець стылісты-

чную афарбоўку. Многія з іх стылістычна нейтральныя (і, а, але, калі,

што, як), а некаторыя з'яўляюцца прыналежнасцю кніжнай мовы (з пры-

чыны таго што, у той час як, нягледзячы на тое што і інш.) або раз-

моўнага стылю (раз, дарма што, абы, покі, усе роўна як і інш.).