- •Беларусазнаўства
- •Беларусазнаўства
- •Уводзіны. Прадмет беларусазнаўства
- •Праблемы беларусазнаўства
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Тэмы рэфератаў
- •Літаратура
- •Тэст да тэмы
- •2. Беларусы. Міжнацыянальныя адносіны на беларусі
- •2. 1. Этнiчныя адметнасцi беларусаў
- •Асаблівасцi беларускага нацыянальнага характару
- •2. 2. Беларускія тапанімічныя назвы. Імёны і прозвішчы
- •2. 3. Старажытная мемуарная літаратура і сведчанні падарожнікаў аб беларусах і іх зямлі
- •2. 4. Дэмаграфічныя катаклізмы на зямлі беларусаў: войны і людзі
- •Агульная колькасць насельніцтва Беларусі
- •Палітычныя прычыны
- •Сацыяльна-эканамічныя прычыны
- •Нацыянальны склад насельніцтва Беларусі (паводле даных перапісаў, %)
- •Пяці заходніх губерняў у 1897 годзе, %
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Тэмы рэфератаў
- •Літаратура
- •Тэст да тэмы
- •3. Нацыянальная самасвядомасць беларусаў
- •3. 1 Нацыянальная самасвядомасць і яе адзнакі
- •3. 2. Фарміраванне нацыянальнай самасвядомасці
- •3. 3. Утварэнне беларускай літаратурнай мовы. Самасвядомасць і беларуская мова і літаратура
- •Этапы фарміравання беларускай літаратурнай мовы
- •3. 4. Нацыянальнае адраджэнне 1900 – 1920 гг
- •3. 5. Механізмы разбурэння нацыянальнай самасвядомасці беларусаў ва ўмовах таталітарызму 1930 – 1980 гг.
- •3. 6. Пытанні нацыянальнай свядомасці беларусаў на сучасным этапе
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Тэматыка рэфератаў
- •Літаратура
- •Тэст да тэмы
- •4. Сувязі беларусі з суседнімі краінамі.
- •4. 1. Геапалітычныя ўмовы жыццядзейнасці беларускага народа
- •4. 2. Перакройванне этнічных зямель беларусаў у хх ст.
- •4. 3. Віленскі край і яго лёс
- •4. 4. Беларусы за мяжою
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Тэмы рэфератаў
- •Літаратура
- •Тэст да тэмы
- •5. Своеасаблівасці нацыянальнага побыту
- •5.1. Жыллё беларуса. Паселішчы
- •5. 2. Традыцыйныя заняткі, рамёствы і промыслы беларусаў
- •5. 3. Традыцыйнае адзенне беларусаў
- •5.4. Айчынны фальклор
- •Розніца паміж з вычаем і абрадам
- •Віды свят.
- •Групы беларускіх свят і абрадаў.
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Тэмы рэфератаў
- •Літаратура
- •Тэст да тэмы
- •6. Веравызнанні народаў беларусі
- •6. 1. Дахрысцiянскiя вераваннi нашых продкаў
- •6. 2. Хрысцiянства I iншыя рэлiгii як формы грамадскай свядомасцi розных народаў на Беларусі
- •6. 3. Сучасны рэлiгiйны стан на Беларусi
- •Пытаннi для самападрыхтоўкi
- •Тэмы рэфератаў
- •Лiтаратура
- •Тэст да тэмы
- •7. Развіццё айчыннай грамадскай думкі
- •7. 1. Помнікі айчыннай грамадскай думкі сярэднявечча
- •7. 2. Развіццё нацыянальнай культуры і грамадскай думкі ў эпоху Адраджэння
- •7. 3. Асветніцтва на Беларусі
- •7. 4. Айчынная нацыянальна-дэмакратычная думка
- •7. 5. Сучасны стан грамадазнаўства на Беларусі
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Тэмы рэфератаў
- •Літаратура
- •Тэст да тэмы
- •8. Славутасці беларусі
- •8. 1. Славутасці старажытнай Беларусі і часоў Вялікага княства Літоўскага
- •8. 2. Рупліўцы нацыянальнага адраджэння
- •8. 3. Зоркі айчыннага спорту
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Тэмы рэфератаў
- •Літаратура
- •Тэст да тэмы
- •9. Мастацтва беларусі
- •9. 1. Нацыянальнае дойлiдства
- •9. 2. Выяўленчае мастацтва
- •9. 3. Нацыянальны тэатр і музыка
- •9. 4. Дэкаратыўна - прыкладное мастацтва
- •Разьба па дрэве
- •Ганчарства
- •Вырабы з саломы, лазы, бяросты
- •9. 5. Кнігадрукаванне
- •Эпоха Адраджэння і еўрапейскае кнігадрукаванне
- •Летапіс Аўраамкі і Мсціжскае Евангелле
- •Мялецій Сматрыцкі
- •Лаўрэнцій Зізаній
- •Іван Фёдараў
- •Куцеінская друкарня
- •Магілёўская друкарня
- •Супрасльская друкарня
- •9. 6. Музейная справа на Беларусі
- •9. 7. Помнікі культуры горада, дзе размяшчаецца навучальная ўстанова
- •Баранавічы Троіцкі касцел
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Тэмы рэфератаў
- •Літаратура
- •Тэст да тэмы
- •10. 1. Пісьменнасць на Беларусі як аснова развіцця нацыянальнай школы
- •10. 2. Народная педагогіка ў сістэме нацыянальнай асветы
- •10. 3. Канфесійная адукацыя. Роля брацкіх школ у развіцці асветы на Беларусі ў XVI – XVII стст.
- •10. 4. Свецкая адукацыя на Беларусі ў дакастрычніцкі перыяд. Адукацыйная камісія (1773 – 1794)
- •Дзейнасць Адукацыйнай камісіі ўключала:
- •10. 5. Адраджэнне нацыянальнай школы ў перыяд беларусізацыі (1910 – 1920)
- •10. 6. Сучасны стан нацыянальнай адукацыі
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Тэмы рэфератаў
- •Літаратура
- •Тэст да тэмы
- •11. Прыродныя ўмовы і экалагічная сітуацыя на беларусі
- •11. 1. Прыродныя ўмовы Беларусі. Своеасаблівасці яе рэгіёнаў (Цэнтральная Беларусь, Паазер'е, Падняпроўе, Панямонне, Заходняе I Усходняе Палессе)
- •11. 2. Багацці айчынных нетраў
- •1. 3. Праблемы экалогii на Беларусi
- •I. Стан атмасферы
- •II. Засаленне глебы
- •III. Транспарт – крынiца выкiдаў
- •IV. Стан водных крынiц
- •V. Радыяцыя
- •Барацьба з радыяцыяй
- •VI. Сельская гаспадарка і экалогiя
- •12. Станаўленне беларускай дзяржаўнасці
- •12. 1. Праблема беларускай дзяржаўнасці ў гістарычнай навуцы
- •12. 2. Вытокі беларускай дзяржаўнасці
- •12. 3. Погляды вучоных на праблему дзяржаўнасці Вялікага княства Літоўскага. Беларусь у складзе Расійскай імперыі (канец xvііі ст. – 1917 г. )
- •Устаўная грамата да народаў Беларусі (21. 02. 1918 г. )
- •Устаўная грамата Рады Беларускай Народнай Рэспублікі
- •12. 5. Беларусь у складзе ссср: суверэнітэт уяўны ці рэальны?
- •12. 6. Аднаўленне дзяржаўнай незалежнасці пасля распаду ссср. Беларусь на міжнароднай арэне
- •13. Атрыбуты нацыянальнага суверэнітэту
- •13. 1 Органы дзяржаўнай улады ў Рэспубліцы Беларусь. Да гicтоpыі айчыннай Канстытуцыі
- •Структура Урада Рэспублікі Беларусь (арт. 106 Канстытуцыі; Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 3 мая 1997 г. ):
- •Судовую ўладу ў Рэспубліцы Беларусь ажыццяўляюць суды
- •Структура Kaнстытуцыі рб 1994 г. Са змяненнямі I дапаўненнямі, прынятымі на рэспубліканскім рэферэндуме 24 лістапада 1996 г.
- •13. 2. Дзяржаўны герб. Геральдыка Беларусі
- •Прынцыпы дзяржаўнай сімволікі:
- •Старажытны герб Мінска
- •Герб “Пагоня”
- •Дзяржаўны герб бсср (гісторыя)
- •Сучасны Дзяржаўны герб (пасля 1995г. )
- •13. 3. Да гісторыі дзяржаўнага сцяга. Дзяржаўны гімн
- •13. 4. Узнагароды Беларусі
- •13. 5. Нацыянальнае войска. Памятныя старонкі айчыннай вайсковай славы
- •13. 6. Беларускія грошы і паштовая марка
- •Паштовая марка
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Тэмы рэфератаў
- •Літаратура
- •Тэст да тэмы
- •1. Закон “Аб мовах у Беларускай сср”
- •2. Закон аб культуры
- •3. Закон “Аб адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь”
- •Слоўнік тэрміналагічных выразаў і асноўных паняццяў
- •Беларусазнаўства
7. 3. Асветніцтва на Беларусі
На Беларусі ідэі асветніцтва пачалі распаўсюджвацца з ХІ – ХІІ стст. Найбольш вядомай прадстаўніцай хрысціянскага, культурна-асветніцкага руху ў Беларусі ХІІ ст. была Ефрасіння Полацкая.
Ефрасіння рана пастрыглася ў манахіні насуперак волі бацькоў, якія хацелі аддаць яе замуж. Пасяліўшыся ў келлі Сафійскага сабора, яна занялася перапіскай твораў рэлігійна-маральнага зместу. Ефрасіння заснавала ў Полацку жаночы і мужчынскі манастыры, была фундатарам пабудовы каля 1160 г. царквы св. Спаса, дзе размешчаны келлі яе і сястры, і царквы Багародзіцкай.
Ідэі асветніцтва таксама падтрымліваў старабеларускі пісьменнік, прапаведнік, царкоўны дзеяч Кірыла Тураўскі. Сын заможных бацькоў, ён не любіў багацця і славы. Ён стараўся зразумець вучэнне боскіх кніг і добра арыентаваўся ў святых пісаннях. Атрымаў добрае хатняе выхаванне, пазней спазнаў вышэйшыя навукі і мастацтва ад грэчаскіх настаўнікаў. Валодаў народнай вобразнай стараславянскай мовай, глыбока ведаў візантыйскую культуру, асабліва паэзію і красамоўе. Рана стаў паслушнікам аднаго з тураўскіх манастыроў. Кірыла Тураўскі стаў першым вядомым на Русі стаўпніком. Ён зачыніўся ў манастырскай вежы, каб аддацца роздуму і малітвам, там ён не толькі маліўся, але і перанёс багатую на той час бібліятэку і напісаў там свае першыя творы. Каля 1169 г. князь Юрый Яраславіч упрасіў Кірылу прыняць епіскапства. Сваю пасаду ён разглядаў як абавязак хрысціяніна і асветніка. На думку даследчыкаў, да літаратурнай спадчыны К. Тураўскага належыць 8 слоў-казанняў, 2 прытчы пра душу і цела, 2 казанні пра манаскі чын і ангельскі вобраз, 3 каноны, 2 пасланні да Васіля ігумена Пячорскага, каля 30 спавядальных малітваў. Творы К. Тураўскага набылі вялікую папулярнасць на Русі. Яго малітвы друкаваліся ў “Евангелии учительском”. У 1822 г. К. Калайдовіч выдаў 15 твораў Кірылы ў “Помніках расійскай славеснасці ХІІ ст. ”
Клімент Смаляціч – царкоўна-палітычны дзеяч, мысліцель і асветнік. Нарадзіўся ў першай палове ХІІ ст. у Смаленску. Быў манахам Зарубскага манастыра каля Кіева. Стаў вядомы дзякуючы сваёй рознабаковай адукаванасці і літаратурнаму таленту. Смаляціч – кніжнік і філосаф, якіх на рускай зямлі не бывала. Высокай на той час адукаванасці чалавек. Да нас дайшоў толькі адзіны твор К. Смаляціча – “Пасланне Фаме – прэсвітэру”. Асноўныя разыходжанні, што служылі падставай для дыскусій паміж Кліментам і Фамой, рознае разуменне таго, як і да якіх межаў можна інтэрпрэтаваць тэксты Свяшчэннага Пісання, ці правамерна наогул яго пашыранае, сімвалічнае тлумачэнне.
Узнікненне і развіццё кнігадрукавання ва ўсходніх славян было заканамернай з’явай. Галоўная роля ў гэтай справе належыць беларусу Францыску Скарыне.
Вучыўся на філасофскім факультэце Кракаўскага універсітэта, дзе атрымаў вучоную ступень бакалаўра філасофіі, а ў 1512 г. у Падуанскім універсітэце – ступень доктара медыцыны. Меў таксама ступень доктара навук. Пры матэрыяльнай падтрымцы віленскіх мецэнатаў Якуба Бабіча і Багдана Онькава стварыў у Празе першае ў гісторыі беларускае выдавецтва. На аснове параўнальнага аналізу лацінскіх, чэшскіх, старажытнаяўрэйскіх і царкоўнаславянскіх тэкстаў пераклаў на мову, набліжаную да мовы беларускага пісьменства, а ў 1517 – 1519 гг. пракаменціраваў і надрукаваў 23 кнігі Бібліі пад агульным загалоўкам “Біблія руска, выложена доктором Фраціском Скарынаю із славного града Полоцька, богу ко чті і людем посполітым к доброму наученію”. Вярнуўшыся на радзіму, стварыў у Вільні новае выдавецтва, дзе выдаў пад агульным загалоўкам “Малую падарожную кніжку” (каля 1522 г. ), якая аб’ядноўвае Псалтыр, Часасловец, Шасцідневец, 8 акафістаў, 10 канонаў, Саборнік. У 1525 г. апублікаваў “Апостал”. Ён пачынальнік папулярных у XVІ – XVІІ стст. жанраў беларускай літаратуры: прадмоў, пасляслоўяў, публіцыстыкі, акафіста.
Паслядоўнікам Скарыны быў Сымон Будны. Гэта вядомы беларускі мысліцель-гуманіст эпохі Адраджэння, філолаг, гісторык, паэт, філосаф, педагог, прадаўжальнік культурна-асветніцкіх традыцый. Дакладна не высветлена, беларус ён ці паляк, нарадзіўся ў Будах беларускіх, ці ў Будах, што знаходзяцца ў Польшчы. У яго творах сустракаюцца імёны Арыстоцеля, Платона, Гамера, Вяргілія, Дэмасфена, Сенекі, Плінія, Скарыны, М. Лютэра і інш. філосафаў, вучоных, пісьменнікаў, багасловаў. У 1588 г. прыехаў у сталіцу ВКЛ, дзе заняў пасаду катэхізіста з абавязкам выкладаць асновы кальвінісцкага вучэння дзецям і дарослым. У выніку гэтай дзейнасці склалася яго першая праца на беларускай мове – “Катэхізіс”. Гэта – аргумент на карысць беларускага паходжання. У Нясвіжы заснаваў друкарню, пры якой была пабудавана і паперня. У 1576 г. у Лоску выйшаў у свет галоўны рэлігійна-філасофскі твор Буднага “Пра найважнейшыя палажэнні хрысціянскай веры”, у якім ён абагульняе свае радыкальныя ідэі. На працягу 1574 г. выдаў у Лоскай друкарні на лацінскай мове некалькі твораў: “Аб дзьвух прыродах Хрыста”, “З аргументаў Сімлера”, “Кароткі доказ, што Хрыстос не з’яўляецца такім жа богам, як бацька” і інш.
Мялецій Сматрыцкі – грамадска-палітычны дзеяч, мысліцель, пісьменнік-палеміст. Скончыўшы філасофскі факультэт Віленскай езуіцкай акадэміі, Сматрыцкі займаўся педагагічнай дзейнасцю ў праваслаўных брацкіх школах Вільні, Мінска, Кіева.
Адным з асветнікаў і пісьменнікаў-мемуарыстаў, што зрабілі ўклад у развіццё культуры і літаратуры, быў Абуховіч Міхаіл Лявон. Скончыў філасофскі факультэт Віленскай акадэміі. З’яўляецца аўтарам 2-х “Дыярыушаў” на польскай мове. Апісаў ваенны паход на Севершчыну ў 1664 г.
Вялізарныя культурныя дасягненні пакінуў пасля сябе Зізаній Лаўрэнцій. Беларускі педагог, царкоўны дзеяч, мовазнавец, перакладчык, працаваў настаўнікам царкоўнаславянскай і грэчаскай моў у Львоўскай, Віленскай брацкіх школах. Калі быў у Брэсце, падрыхтаваў вучэбныя кнігі “Азбука з лексісам” і “Грамматика словенска совершенного искусства осми части слова”. Яго “Азбуку” можна ўмоўна падзяліць на 3 часткі: матэрыял, які вучыць чытаць і пісаць, лексічны матэрыял, царкоўны тэкст і малітвы. Таму кніга магла выкарыстоўвацца ў царкоўным і свецкім навучанні. Пры выданні “Азбукі” выкарыстаны клішэ з выданняў Ф. Скарыны.
Слоўнік Зізанія – значная культурна-асветніцкая з’ява ў гісторыі Беларусі.