60. Алаш қозғалысының Қазақстан тарихындағы орны.

"Алашорда" Ұлттық кеңесі құрылып, құрамына 25 адам енгізілетін болатын. Ондағы 10 орын орыс халқы мен басқа да ұлттардың өкілдеріне бөлінді. Алашорданың орталығы ретінде Семей қаласы болып белгіленді. Алашорда үкіметінің төрағасы болып баламалы негізде көпшілік дауыспен Ә.Бөкейханов сайланды. Бұл орынға Б.Құлманов пен А.Тұрлыбаев та үміткер болған еді.

Қазақтың сан ғасырлық тарихының ең жарқын беттерін жазған Алаш қозғалысы - тарихи-саяси, айрықша құбылыс ретінде ұлтымыздың мәдени- рухани даму жолын жаңа арнаға бұрғаны сөзсіз. Өйткені ол Қазақ баласының саясат, мәдениет сатысына көтерілгендігін айғақтай отырып, ендігі жерде ұлт ретінде дербес өмір сүруге, өзге елдермен терезесі тең халық ретінде азат күн кешуге болатындығына әлеуметті сендіре алған жаңашыл козғалыс еді. Қозғалыстың қарқындылығы мен жаңашылдығы - қазақ қоғамы үшін қиын-қыстау сол бір дүбірлі шақта азаттық ұранын салып, іс жүзінде бытыраңқылык пен мемлекеттік институттар қалыптаспаған сахара төсінде дербес мемлекет құруға бел шешіп кірісуінде еді. Алмағайып кезеңде амал тауып, халқының басын қосып, ертеңіне сендірген осындай ұлы топ бұғанға дейін болмағаны тарихтан белгілі. Олар сол түста кездескен қиындықтардың барлығын жеңе білді, түпкі мақсатқа жету үшін, қандай да болмасын, замана сауалының оңтайлы шешімдерін таба білді. Алаш қозғалысы совет өкіметі тарапынан терістелгенімен, оның идеялары ұлтжанды азаматтардың жүрегі мен санасында өмір сүріп келді. Оның жарқын әрі бұл тартпас мысалы - тәуелсіздіктің қарсаңында Алаш идеясының қайтадан жаңа күшпен жаңғыруы.

Ес жиып, етек жапқан бүгінгі күнде алаштық идея саналы қазақ баласын, елжанды Қазақ азаматын қайтадан баурап алу үстінде. Мұның басты себебі, Алаш қозғалысының ең ұлы мақсаты - ұлттық тәуелсіз мемлекет құру идеясымен сабақтасып жатқанында еді. XX ғасырдың басында ұлтының теңдігі үшін қауымдасумен де, қаламмен де, қарумен де күреске түскен Алаш қайраткерлерінің пәрменді еңбегі Алаш баласының есінен еш кетпек емес. Оның дәлелі - тәуелсіз Қазақстанның барлық түкпіріндегі қазақ зиялы қауымының ісіндегі, ойындағы алашшылдық сана. Бұл алашшылдық сана уақыт жылжыған сайын қазіргі қазақ қоғамында тереңдей түссе, халқымыздың ұлттық өресі де биіктей бермек.

61. ҚазақАкср-гі білімнің қазақ халқы үшін маңызы.

Заман талабы қаз.хал-ң Ұлт-қ Кеңес Мемлекеттігін құруын қажет етті. Жүзеге асыруға тиісті шаралар: 1. Халық-ң бұрынғы терр-қ тұтастығын қалпына келтіру;2. Қаз. жер/рін 1республика құрамына біріктіру;Қырғыз әскери – революция-қ комитеті жанынан арнаулы комиссия құрылып, болашақ респуб-ң шекарасын белгілеумен айналысты. Бұл өзгеріс/р кезінде әр түрлі көзқарас-р туындады. Кейбіреу/р Қаз-нға Ақмола, Семей, Орал облыс/р-ң қосылуына қарсы шықты, басқа/ры, керісінше, қазақ жер/рін ғана емес, сонымен қатар респуб-ка құрамына Омбы облысын, Орт.Азия-ң көп бөлігін, Барнаул уезін, Алтай өлкесін ж.е т. б. қосуды да талап етті. Орынборды Қаз-н құрамына енгізу маңызды мәселе б.ды. 1919 ж қыркүйек.ң 19–ында губерния-қ комитет Орынбор-ң Қаз-нға қосылуы туралы шешім қабылдады, ал 1920 ж шілде-ң 7 – ісінде Орынбор қаласы Р-ка құрамына енгізіліп, тұңғыш астанасы (1920-1924 жж.) б.ды. 1924 – 1929 жж. астана – Ақмешіт (Қызылорда). 1929 жылдан астана – Алматы. Батыс Сібірге еніп келген Ақмола ж.е Семей облыс/рын Қаз-н құрамына енгізу оңай болған жоқ, оған Сібір ревком-ң кейбір мүше/рі қарсы шықты. 1920 ж-ң 2жартысында о/р Қаз-нмен шекараны белгілеу мәселе/рін бес рет қарады. Ақыры 1921 ж.Ақмола ж.е Семей облыс/ры Сібір ревкомы қарамағынан ҚазақАКСР – не берілді. 1921 ж Жайық, Ертіс өзен/рі бойындағы бұрын казак/р иеленіп келген 10 шақырым.қ өңір халқына қайтарылды. Қазақ АКСР құрамына енгізілген аймақ/р: Семей облысы – Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан, Қарқаралы уез/рі.Ақмола облысы – Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл, уездері ж.е Омбы уезінің бір бөлігі. Торғай облысы – Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Торғай уез/рі.Орал облысы – Орал, Ілбішін, Темір, Атырау уездері, Маңғыстау уезі. Закаспий облысы – Красноводск уезінен 4,5 Адай облыстары. Астрахань облыс-ң бір бөлігі. Бөкей ордасы ж.е Каспий теңізі жағасындағы болыс/р. Орт.Азияны ұлт-қ – мемл-к жағынан межелеуді ж.е Оңт.аймақты рес-ка құрамына қосуды әзірлеу жөнінде қаз.зиялы/ры ұйымдастыру шара/рын жүргізді (1924 ж.).Нәтижесінде; 1) Кеңестік Шығ.ұлт республика/ры құрылды. 2) Қазақ жері-ң біртұтас ҚР болып қалыптасуы аяқталды.Со-ң нәтижесінде Сырдария обл-ң Қазалы, Ақмешіт (Қызылорда), Түркістан, Шымкент уез/рі, Әулиеата уезі-ң көп бөлігі, Ташкент, Мырзашол уезін/рі-ң бір бөлігі, Самарқанд обл., Жизақ уезі-ң бірнеше болысы, Жетісу обл.ң Алматы, Жаркент, Лепсі, Қапал (Талдықорған) уез/рі, Пішпек уезі-ң бір бөлігі Қаз-нға қарады. Республика аумағы 1/3-дей кеңейіп, 2,7 млн. шаршы шақырымға жетті, ал халқы 1 млн. 468 мың адамға көбейіп, 5 млн. 230 мың адам б.ды. Қазақ/р – 61,3 % - ін құрады (1926 ж санақ дерек/рі б-ша).1925 жылы 15–19 сәуірде Ақмешітте өткен Кеңес/р-ң бүкіл Қаз-н-қ V съезінде «қырғыз – қазақ» атауы берілді, ал 1936 ж9 ақпанда ҚазақАКСР Орт-қ.Атқару Комитеті қаулысымен «қазақ/р» атауы берілді. Сөйтіп, қажырлы күреспен келген өзін - өзі билеу құқығы қаз.халқы үшін нақты шындыққа айналды.

1920 жылы 26 тамызда РКФСР Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің төрағасы М.И.Калинин мен Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы В.И.Ленин қол қойған РКФСР құрамындағы "Қазақ Кеңестік Автономиялық Социалистік Республикасын құру туралы" декрет қабылдады.