4.Қалақұрылым базаларын анықтау және халық санағын есептеу.

Қалақұраушы факторлар - халық құрамы мен санына байланысты ол жерлердің пайда болу мен дамуын анықтайтын экономикалық және әлеуметтік шарттар.

Қалақұраушы кәсіпорын – инфрақұрылым мен әлеуметтік проблемаларға әсер ететін халықтын негізгі бөлмінің жұмыспен қамтамасыз етуіне байланысты өндірістік кәсіпорын. Қалақұраушы кәсіпорны бар монопрофильді экономикасымен қалалар моноқала деп саналады.

Қалақұраушы кәсіпорындарға :

А) өндірістік өнімі халық орналасқан жерден де тыс жерде қолданатын өндірістік кәсіпорындар;

Б) Сыртқы транспортпен жабықталған: теміржол, су, ауа, автожол және т.б.

В) әкімшілік-политикалық, қоғамдық және мәдени мекемелер, олардын мағынасы халық орналасқан жерден тыс шыққан. (үкіметтік мекеме, облыс және аудан депутаттар советі, облыс аудан және партия ұжымы, музей, кітапханалар және т.б.)

Г) жоғары оқу орны мен ғылыми-зерттеу орталықтары.

Д) халық орналасқан жерде құрылыс ұйымдастыратын құрылыс мекемелері.

Е)Емдеу-сауықтыру мекемелері

Қалақұраушы қала базасы – қала пішінін және оның халық санын анықтайтын қалақұраушы факторларының жиынтығы.

Қалақұраушы қала базасы орналастыру жүйесі экономикалық және әлеуметтік жағдаймен анықталады.

Экономикалық шартпен: тиісті табиғи ресурстарының болуы; керекті шикізатпен қамтамасыз ету мүмкіндігі; өз өнімін пайдаланатын аумақпен байланысу мүмкіндігі;

Әлеуметтік шарттарға: осы ауданға керекті еңбек ресурстары және оларға қолайлы өмір сүру жағдайын туғызып өзіне тарту мүмкіндігі; жұмысбастылықпен қамтамасыз ету; ер адам мен әйел адам еңбегіне бағытталған жұмыс орындарынын теңгерімділігі.

Қалақұраушы топты санақ мезгілінін аяқ жағына қарай халықтын жалпы санағынан 27-30% қабыл етеді. Бөлек кездерде, аудандағы өзгерістерге байланысты пайыз өзгереді. ҚАЛАқұраушы топ - қаланан харекетшіл тобы, қаланын белгілі бағыты мен масштабын анықтайтын халық шаруашылық саласындағы топ. Топтын құрамына қалақұраушы кәсіпорындарындағы халық. Бұл топ халық санын анықтайтын кездегі негіз салатын топ.

Өз әрекетсіздік топ – балалар, мектеп оқушылары, инвалидтер және т.б. жатады. Бұл топтын санағы қалақұраушы топ санағына тікелей байланысты.

Қызмет көрсетуші – осы халыққа қызмет көрсету жұмыстарын атқаратын топ. Бұл топтын санағы алдынға екі топтын суммарлы санағына тікелей байланысты.

Жаңадан құрылыс немесе бар құрылыстын реконструкциясы, өнеркәсіпті және халық санан болжамысыз мүмкін емес. Халық бар жерде реконструкция жасау үшін халық санағын және оның есептеу мезгіліне дейінгі өзгеруін анықтап, халықтын сол өнімге қажеттілігін қарастыру керек. Халықтын жобалаған санағын еңбек теңгерімі мен табиғи өсу тәсілімен шешуге болады. Жобалаған халық саны еңбек теңгерімі бойынша 15...20 жылға есептеледі:

, (1)

• где: Н р – жобалаған халық саны, чел.;

• А – қалақұраушы топ саны в перспективе, чел.;

• Б – өз әрекетсіздік топ саны в перспективе, %;

• В – халыққа қызмет көрсетуші топ в перспективе, %.

Келешектегі халық саны, табиғи өсу тәсілімен сол мезгілде есептелінеді:

, (2)

• где: Н ф – сол жылғы халық саны, чел.;

• П – жылортасындағы халық өсуі , %;

• М – жылотралық халық миграциясы ( + 0,5 оңтүстік ауданда және - 0,5% солтүстік);

• Т – есеп айыру мезгілі (15. ..20 лет).

Халық санағынын есептеуін қадағалау үшін қалақұраушы еңбекші топ коэфициентін барлық халық санына қатынасын пайдалану. Халықтын мемлекеттен өту коэфициенті 2,5...3,3.