Фил. словарь новый

НЕОФРЕЙДИЗМ – адамды, қоғамдық институттар құрылымындағы оның орны мен рөлін зерттеуде психоаналитикалық қағидаларға негізделген қазіргі буржуазиялық философиядағы бағыт. Неофрейдизм өзiнiң тұйықталушылығы мен кeлeшeксіздігі байқалған фрейдизмнің кейбір жағдайларын қайта қарау нәтижесінде 30-жылдары пайда болды. Неофрейдистер (К.Хорни, Г.Салливэн, Фромм) классикалық психикалық талдаудың қақтығыс ситуацияларын тудыратын, санадан тыс болатын механизмдер мен психика құрылымын ұғындырудың, жүйке ауруының жыныс қозушылықтан пайда болуы және өлім инстинкті туралы болжамдардың бірқатар тұжырымдары мен қорытындыларын сынға алды. Дегенмен, әpбip жанға о баста тән адам қызметінің иррационалдық ceбeбi мен қоса психикалық талдаудың маңызды схемалары және қоғамдық құрылымды зерттеудің психоаналитикалық әдici өзінің маңыздылығын неофрейдизмде сақтай алады. Жеке адамның ішкі тіл қақтығыстарының туындауына елеулі түрде әсер ететін әлеуметтік және мәдени процестерге мән бере отырып, неофрейдизм өкілдері адамның ішкі әлемі көкжиегін кеңейткен санадан тыс әрекеттердің фрейдтік тұжырымдарына сүйенеді. Классикалық психикалық талдау адамның өмip cүpyi және оның қалай өмір сүру кepeктiгi және не істeyгe тиістігі ту­ралы мәселелерге кең жауап бере алған жоқ. Неофрейдистер осы олқылықты толтырғысы келеді. Олар адам өзінің даралығын жоғалтатын, сыртқы дүниеден және өзінен жатқа айналатын, адамдық өлшемдерден арылатын, жеке адамның азғындауының және қоғамдық мүдде мен жеке мүдде арасындағы қайшылықтардың себептерін аша алмайтын қазіргі батыс қоғамына сын көзбен қарайды. Адамның жаттануының әртүрлі формаларын жою үміті жеке адамның санасында сыни элементтерді тудыруға және өмірік қасиеттер мен мұраттарды қалыптастыруға жағдай жасайтын «гуманистік психикалық талдауға» жүктеледі. Дегемен, жеке адамды сауықтыру арқылы қоғамды сауықтырудың психикалык-аналитикалық pәciмi утопия болып қалмақ, ал оған негізделген дерексіз-гуманистік жол келешексіз буржузиялық қоғамдағы жеке адамның ұсақталуының дағдарысын жоюға қабілетсіз.

НИГИЛИЗМ (латынша nihil – ештеңе) – мәдениет құндылықтарын, адамгершілікті, мемлекетті жоққа шығару. Батыста философиялық және этикалық нигилизм «уақытты, өткен дәуірді» терістеу ретінде көрініс табады. «Нигилизм» ұғымын ғылыми айналымға енгізген неміс жазушысы және фмлософы Ф.Г.Якоби (1743 - 1819). А.Шопенгауер нигилистік сипаттағы дүниеге толғаусыз қатынастың буддалық теориясын жасайды. Ницше бұл теорияны өзінше қабылдап, нигилизмді «барлық құндылықтарды қайта қарау» ретінде түсінуді ұсынды. Ницше нигилизмді христиан моральының, гуманизмнің дағдарысы ретінде қарастырды. М.Хайдегер «Құдай өлді, Ницше сөздері» (1950) еңбегінде: «Ницше нигилизмді тарих барысында жүзеге асқан процесс ретінде түсінеді», – деп, бұл процесті жоғарғы құндылықтардың құнсыздануы ретінде қарастырды. Құндылықтарды қайта қарау идеологиясы кейіннен француз экзистенциалистерінің (Сартр, Камю) тұлғадан тыс моральдық императивтерден арылу идеяларында өз жалғастарын тапты.

НИКОЛАЙ Кузанский (1401-1464); шын аты – Николай Кребс немесе Крипфс, Кузанский деген атты туған жері Куза на Мозеле деген атаудан алған, неміс философы, схоластикадан гуманизмге және ерте капиталистік қоғамның жаңа ғылымға өту кезеңінің ғалымы және дінтанушысы. Гейдельберг, Падуя, Кельн университеттерінде білім алған. Онда платоншылар, оккамистер, аверроистер философиясымен танысады. Өзін дін жолына бағыштап, 1448 жылы Римнің католик шіркеуінің кардиналы болып тағайындалады. Кузанский математикамен, астрономиямен шұғылданып, күнтізбеге өзгеріс енгізуді ұсынады, Орталық және Шығыс Еуропаның картасын жасайды. Кузанский ортағасырлық ойдың әмбебаптығын тұжырымдап қана қоймай, жаңа дәуірдің алғашқы философы болды. Өмірдегі барлық заттар және оқиғаларды біртұтас деп, дүниенің мәңгі қозғалыста өзгерістерге ұшырайтыны жөніндегі диалектикалық ойды дамытты. Қозғалыстың себебі ішкі қайшылықтардың және қарама-қарсылықтың сәйкес келуі деп білді. Кузанский дін өкілі болғандықтан, дүние тағдырын шешуде тәңір болмысына басты орын берді. Кузанскийдің көзқарасы бойынша, дүние – құдіреттің бір көрінісі, танып білуге болатын шексіздік. Бұл жағынан Кузанский әлемнің кеңістіктегі шектілігі мен оның орталығы – Жер деп қарайтын ортағасырлық ескі түсініктен анағұрлым озық болды. Кузанскийдің ғылыми – философиялық көзқарастары «Ұйғарымдар туралы» (1430), «Күнтізбені түзету» (1436), «Сенім ымыралығы туралы» (1453), «Компендий» (1463) т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.

НИРВАНА – «жоғалу», «сөну». Күнделікті өмір бітпейтін күйбең тіршілікке, азап-қасіретке толы бақытсыз болмыс, ал нивана – осы азап-қасірет шегуден, карма заңының негізінде қайта туылудан құтылып, сананың өшуі, болмыстың арамдықтан тазаруы. Адамның бұл күйін сипаттап жеткізу қиын, үнді ойшылдарының өздері нирвананы логикадан және уақыттан тыс деп қарастырады. Әдетте нирвана ұғымын рахат ұғымы арқылы ұғынуға тырысуға болады, бірақ рахат түйсікпен, сезіммен байланысты күй, ал нивана – абсолютте түйсіктер де, сана да, жігер де жоқ, ол зұлымдық пен құмарлықтардың тынышталуы, сезінбеудің толық дәрежесіне жету.

НИЦШЕ Фридрих (1844-1900) – неміс философы, волюнтаризмнің, өкілі және қазіргі иррационализмнің негізін салушылардың бipi. Классикалық философиялық категориялар - «материя» мен «рухтың» орнына Ницше «билеуге epiк» (күшке, мықтылыққа) ретінде «өмірді» кояды. «Билеуге ерік» Ницшеге құбылыс мәнінің критерийі болып та­былады: «Не жақсы?» - «Билеу санасын, билікті қажетсінуді, адамдағы биліктің өзін шыңдайтын нәрсеніің бәpi жақсы». «Не жаман?» «Әлсіздіктен туындайтынның бәpi жаман». Ницше танымды осы тұрғыда бағалай отырып, оны тек «билеудің қаруы» болғанда ғана бар деп есептейді. Ол ғылым заңдарынан жалаң «пайдалы жалғандықты», ал ақиқаттан - пайдалы адасуды көреді. Гносеологиялық релятивизм этикадағы «барлық игілікті қайта бағалаумен» айқындалады, ол «ерекше адам» идеясына орай; «құлдық моральдің» «билеуші мораліне» қарсы қоюмен аяқталады. Ницше әлеуметтік идеалды жокқа шығарады, өйткені одан «құлдардың моральдағы көтерілісін» көреді. Христиандықты олар адамдардың құдай алдындағы теңдігі және «билеу еркін» жойып, өзін-өзі кемсітушілігі үшін қабылдамайды. Ницше діни аңыздар жиынтығын «жанның мәңгілік» қалдығы ретінде «құдай өлімі» мен «мәңгі қайта оралу» туралы аңыздармен алмастырады. Ницше философиясының әлеуметтік негіздері төңкерісшіл жұмысшы қозғалысын өpicтeтyгe бағытталған империалистік буржуазиялық әрекетімен байланысты. Ницшенің жекелеген әлеуметтік – сыни еңбектері кейбір көрнекті жазушылар мен ойшылдарға (Т. Манн, Г. Ибсен, Швейцер) әсер eттi, бipaқ негізгі керітартпалық тұжырымдары оны дамытудың басты бағыты –

неміс фашизмінің идеологиясын анықтап берді. Негізгі еңбектері: «Көңілді ғылым» (1882), «Заратустра солай деген» (1883-85), «Ізгілік пен зұлымдықтың арғы жағы» (1886).

НОМИНАЛИЗМ (латынша nomen – ат, атау) – ортағасырлық философиядағы бағыт, жалпы ұғымдар жеке заттардың атауы ғана деп санады. Ортағасырлық реализмге қарсы бағытталып, нақты өмір сүретін өздеріне тән қасиеттері бар жеке заттар, ал жалпы ұғымдар, универсалийлер ойдың субъективті формалары, жай ғана сөздер, заттардың белгілері мен атаулары ғана, ойлаудан тыс ешқандай объективті шындықты бейнелей алмайды деген пайымдауды ұстанды. 11-14 ғғ. көрнекті номиналистер – Росцелин, Дунс Скотт, У.Оккам. Жаңа заманда номинализм идеалистік негізде Беркли мен Юмның ілімдерінде, қазіргі заманда семантикалық философияда көрініс тапты.

НООСФЕРА, ақыл-парсат сферасы – биосфера дамуындағы, адамның рухани шығармашылығы шешуші мағынаға ие болатын ерекше кезең. Ноосфера ұғымын 20 ғ. 20 ж. Француз философы Э.Леруа енгізді. Араға ондаған жыл салып, ноосфера теориясы Вернадский мен Тейяр де Шарденнің бір кезде іс жүзінде жасалған жұмыстарында өз дамуын тапты. Екі ғалым да дүниетанудың бастау тұсы – Адам, өйткені адамның пайда болуы ғарыштың заттық эволюция процесімен байланысты дегенді негізгі алады. Олар адамның пайда болуын сананың қуатты концентарциясымен, оның өз-өзімен тұйықталуымен байланыстырады, өйткені мұндай қалып дүниеден адамды ерекшелендіретін жеке тұлғаның негізінің пайда болуына бастайды деп есептейді. Бүкіл адамзат бірыңғай тұлғаға біріккенде ноосфераның жасалуы аяқталады. Бірақ эволюция әрі қарай жалғаса, жүре береді. Вернадскийдің пайымдауынша, ол дегеніңіз – планета мен жер айналысы кеңістігінің жаңа қабаттарын қамти отырып саналы түзілуі, ал Т. де Шарден пікірінше, ноосфераның бұдан жоғары эволюциясы адамзаттың Құдаймен қосылуымен қорытындыланатын сапалы өзгерістерге әкеледі. Екі теорияның елеулі ұқсастықтарымен бірге айырмашылықтары да бар: Вернадский ғылыми білімнің пайда болуы мен дамуын тіршілік иесі эволюциясының негізгі векторы деп танып, жоғары бағалады.

НОУМЕН (гр. noumenon) – мәнге тек ақыл-ой арқылы ғана (ой-өріс) қол жеткізуге болатындығын білдіретін, Феноменге кереғар термин. Платон бұл терминді алғаш қолдана отырып, ноуменді өз бетінше өмір сүретін шындық және ойша бағдарлау пәні деп тұжырымдады. Кантта ноумен екі түрлі мағынада қарастырылады; проблематикалық теріс түсінік түріндегі («Таза ақыл-ойға сын») ноумен. Мұнда ол интеллектуалдық интуицияның, талқылаудың объектісі ретінде көрінеді, ал «Практикалық ақыл-парасатқа сында» Кант ноумен туралы дұрыс түсініктің мүмкіндігіне меңзейді, бұл жерде ноумен – сезім-түйсіктен тысқары, пайымдаудың объектісі болып келеді. Бұл күйдегі ноуменге адам өрісі жетпейді, өйткені, Канттың қорытындысы бойынша, адамның аңдау-пайымдау қабілеті тек сезім-түйсікке байланысты.

НУС (гр. nous - ақыл) – сана мен ойлаудың барлық актілерінің әлемдік жиынтығын білдіретін көне философияның негізгі ұғымдарының бipi. Бұл ұғым алғашқыда Анаксагор философиясында ай­қын көрінді, онда ол формасыз материяны жасаудың және peттiліктің принципі ретінде айтылды. Бұл ұғым Платонда, әcipece Аристотельде идеалистік тұрғыдан түсіндірілді Сонымен қатар ұғым неоплатоншылдарда үлкен мәнге ие болып, олар оған аристотелизм негізінде барлық дүниені ұғындыратын және белгілі бip фopмa бepeтін ерекше бip сезіммен тыс болмыс деп түсініктеме берді. Материалистер де осы ұғымды қолданды. Демокрит нусты шар тәрізді от деп түсінді. Нус Фалесте де космологиялық мәнге ие. Нус көне материалистерде табиғат заңдарының жиынтығы немесе сезімдік материалдық формада елес беретін оның көзі болып табылады. Гносеологияда Демокрит нусты дәлдік принципі ретін­де танымға абыржушылық пен ретсіздік әкелетін толқымалы сезімдік түйсіктерге қарсы қойды. Көне нус – өзінен жеке алғашқылықты тапқан орта ғасырлық ілімге қарағанда өзіндік қасиеттен тыс, тіпті өзіндік касиеті жоқ нәрсе.

НЬЮТОН Исаак (1643-1727) – ағылшын физигі, тартылыс заңын тұжырымдаған және философиялық ойдың дамуына үлкен роль атқарған классикалық механиканың негізін қалаушы. Ньютонның нeгiзгi шығармасы «Натуралды философияның математикалық бастамасы» (1667) - классикалық механика мен классикалық физиканың ipгетасын қалайтын көптеген сандық салдарлар тудыратын қозғалыстың үш заңынан (екпін заңы, күш пен үдеудің сәйкестік заңы, әсер және қарсы әсер теңдігінің заңы) тұрады. «Бастамаларда» материалдық денелерге емес, бос (шексіз) кеңістік пен шексіз уақытқа қатысты шексіз қозғалыс туралы ұғым дәлелденеді. Ньютон осы шығармасында массаға тура пропорционал, ал арақашықтыққа кеpi пропорционал денелердің өзара тартылысынан И.Кеплер тағайындаған планеталар қозғалысы заңдарын қорытып шығарды. Бүкіл әлемдік тартылыс Заңы Күн жүйесі туралы гелиоцентрлік көзқарасты дәлелдеп қана қойған жок, сонымен қатар әлемнің физикалық бейнесінің түрлі процестерін түсіндіруге негіз болған ғылыми бастама жасады.

НЬЯЯ философиясы – таным ілімі, логикалық қорытындыларға негізделген бағыт. Олар дүниені тану, сезіну, оны логикалық қорыту арқылы қалыптасады дейді. Жалпы алғанда ньяя философиясы – тұрпайы материалистік бағытқа жатады. Ол б.з.б. 3 ғ. пайда болды.

-О-

ОБЪЕКТИВТІК АҚИҚАТ – жеке адамның epкi мен тілегіне катысы жоқ адам білімінің мәні. Ақиқат адамдардың еркі мен тілегіне байланысты жасалмайды, бейнеленетін объектінің объективтілігін көрсететін мазмұнымен анықталады. Объективтік ақиқат туралы ілім ақиқат – адам еркінің туындысы, адамдар арасындағы келісім нәтижесі деп үйрететін толып жатқан субъективті тұжырымдарға қарсы бағытталған. Адамдардың көпшілігінің мойындауынан түрлі ырым, діни нанымдарды ақиқат ретінде қарастырып, түcінy ғылыми тұрғыдан теpic. Қaзipгi заманғы буржуазиялық философия әдетте ақиқаттың объективтілігін мойындауға қарсы, ал бұл ғылыми ілімдерді субъективтілікке ұштастырып, жалпы ғылымға деген ceнімдi жоққа шығару болып табылады. Мысалы, прагматизм өмірде жақсылыққа ғана жеткізетін қағиданы ғана ақиқат деп есептейді; неопозитивизм математикалық және логикалық ақиқаттарды конвенциялар т.с.с деп жариялайды.

ОБЪЕКТИВТІК ИДЕЯ – идеализмдегі бастапкы ұғым тек объективтік шындык қана емес, сезімдік болмыс болып та анықталады. 1) объективтік идеяның дуалистік теориясы (мегар мектебі, Декарт) бойынша заттардың маңыздылығы сезімдік болмысқа ешқандай қатысы жоқ, себебі, ол идеалдық шындық; 2) объективтік идеяның монистік теориясы заттардың идеяға «ұқсауы», заттарда идеяның «көрініс табуы», сезімдік дүниеге идеалдық дүниенің анықтаушы қатынасы сияқты ұғымдармен сәйкес келеді. Монизмнің бірнеше формаларын мысалға келтірейік: 1) Платон идеалдық дүниенің шындыққа дербес ықпалын айтады; 2) Гегельдің монизмінде объективтік заттар оның дамуындағы логикалық категория түрінде көрінеді; 3) эманациондық теория (стоиктер, неоплатонизм), объективтік-идеалдық бастапқы принциптің көмегімен пайда болатын және қалыптасатын бастапқы заттың сезімдік заттармен құйылысын мойындайды. Диалектикалық материализм идеалдық принциптің бастапқылығын теріске шығарады. Идея материянын бейнесі, яғни ол объективтік мазмұнға ие. Сондықтан идеяның шынайы өмір сүруін мойындамау мүмкін емес, ол қоғамдық сананың түрлі формаларында көрініс табады, оның мазмұнының объективті мәні болып табылады, сонымен қатар индвидтің санасына да қатынасы зор. Объективтік идея материалдық шындықтың субъективтік бейнесі болғанымен, материалдық негіздің қайта құрылуы мен дамуына өз ықпалын тигізеді.

ОБЪЕКТИВТІК ИДЕАЛИЗМ – идеализмнің нeгізгі түрлерінің бipi. Рухтың алғашқылығын және материяның одан кейінгілігін, туындылығын мойындай отырып, объективтік идализм субъективті идеализм сияқты дүниедегі бар нәрселердің нeгізі жеке, адамдық сана деп емес, объективті, о дүниелік сапа – «абсолютті рух», «дүниежүзіліқ парасат» және т.с.с. деп біледі. Сонымен қатар объективтік идализм барлық заттардың объективті өмір сүретін мәні. Олар дүниені жаратушы күш бар, ол бізден тыс өмір сүреді. Ол күшке идеяны жатқызып, оны жаратушы күш «құдірет» - деп түсінген. Бұлардың пікірі діни көзқарасқа өте жақын келеді. Әлемді билеуші – идея, не объективтік идея, әлемдік сана дейді объективтік идеалистер, ал діншілдер ол күшті құдірет, жаратушы құдай деп атайды. Оның өкілдері: веданта ілімін ұстанушылар, конфуцийшілдік ілімі, Платон, Ф.Аквинский, Августин, Гегель, Ф.Шеллинг, қазіргі заманнан – неотомистер және персонализм өкілдері.

ОЙЛАУ – объективтік дүниедегі ұғым, пікір, теория және т.б. формасында бейнелеудің белсенді процесі; бұл процесс белгілі бip мәселелерді шешумен, шындықты жанама бейнелендіру тәсілдерімен және оларды жалпылаумен байланысты жүзеге асады; айрықша түрде ұйымдасқан материя – мидың жоғарғы жeмici. Ойлау адамдардың өндipicтік қызметінің процесінде туады және шындықты жанама жолмен бейнелендіруді қамтамасыз етеді. Ойлау туу ерекшеліктері жағынан да, icкe асу тәсілі жағынан да, нәтижелері бойынша да қоғамдық сипатта болады. Мұның ceбeбi ойлау адамзат қоғамына ғана тән еңбек және тіл қызметтеpiнe байланысты өмip сүреді. Сондықтан адам ойы сөйлеумен аса тығыз байланысты жүзеге асып, оның нәтижелері тілде бейнеленеді. Ойлауға абстракция, жалпылау, анализ жәнe синтез сияқты процестер, белгілі бip мәселелер қойып, олардың шешілу жолдарын табу, болжамдар, идеялар және т.с.с. ұсыну тән. Ойлау процесінің нәтижесінде әрдайым белгілі бip ой пайда болады. Ойлауды шын­дықты жалпылау түрінде бейнелендіру қабілеті адамның жалпы ұғымдар құру қабілетінен көрінeді. Ғылыми ұғымдар құру тиісті заңдарды тұжырымдаумен байланысты. Ойлауды шындықты жанама жол­мен бейнелендіру қабілеті адамның ой қорытынды, логикалық қорытынды жасауынан, дәлелдеу процесінен көpiнeдi. Бұл қабілет таным процесінің мүмкіндігін барынша кеңейтеді. Ол тікелей қабылдауға болатын фактілерді талдауға сүйене отырып, сезім мүшелерінің көмегімен қабылдауға болмайтын құбылыстарды танып білуге мүмкіндік береді.

ОЙ ТҰЖЫРЫМЫ – алғышарттар делінетін бip немесе бірнеше пікірлерден жаңа пікір туады да (қорытынды немесе нәтиже деп аталады), оның алғы шарттардан логикалық түрде қорытылып шығуының барысында келіп тірелетін пікіp қорыту. Алғышарттардан қорытындыға ауысу процесі логиканың белгілі бip ережесі бойынша жүзеге асады (қорыту ережесі). Ой тұжырымы алғышарттарымен қорытындыларының өзара шектелуі және оның құрылымының айқындалуы ой тұжырымының логикалық анализін құрайды, ол қорытынының бірегей ережесімен және логикалық бipeгeй заңымен іске асады да ой тұжырымының бipeгeй логикалық формасы болып табылады. Демек ой тұжырымына анализ жасау олардың логикалық формаларын айқындау үшін қажет. Ой тұжырымы дегеніміз ойлау формасы (пікіp, ұғым деңгейлес) қызметін атқарады, оның шеңберіндегі абстрактілі ойлау сатысында сыртқы әлемді танып-білуге жол ашылады. Ой тұжырымының негізінен жалпылама екі түрі белгілі олар: дедувтиктік және индуктивтік (дедукция, индукция).

ОККАМ Уильям (1285—1349 шамасында) – орта ғасырлардағы ағылшын теологы және философ-схоласты, номинализмнің ең ірі өкілі. Оксфорд университетінде сабақ берген, дінсіз деп айыпталып, түрмеден Баварияға қашып барады. Шіркеудің дүниежүзілік үстемдігін орнатуға тырысқан папаға қарсы күрескен феодалдардың идеологы. Дунс Скотпен қатар томизмге қарсы схоластикалық оппозиция жетекшілерініц бірі. Оккамның айтуы бойынша құдайдың бар екендігі, т. б. діни ұғымдар парасат арқылы дәлелденбейді, олар тек қана нанымға негізделген, ол философиялық теологиядан азат болуы тиіс (Екіұдай ақиқат).

ОККУЛЬТИВИЗМ (лат. occultus-құпиялы) – дүниеде ғылыми зерттеулер қол жеткізе алмайтын тылсым тіршіліктің бар екендігін мойындайтын ілім (Магия, спиритизм). Ертеде (мысалы: халдейлер мен индустарда) және ортағасырларда (Р.Бэкон, Луллий, Парацельс және т.б.) қоғамның әлеуметтік-экономикалық және ғылыми дамуының төмендігінен оккультивизм табиғат пен адам туралы жалған көзқарастарды білдірді. Оккультивизм – материалистік көзқараспен күресетін құралдардың бір түрі. Теософияның шеңберінде бұл идеяны әсіресе, Р.Штейнер кеңінен насихаттады, оның ойынша, «құпиятану» – нақты, тәжірбиелі ғылым. Оккультивизмнің жаратылыстануда азғантай орны болғанымен, шындығында, ғылыми мәні жоқ. Қазіргі уақытта көптеген капиталистік елдерде оккульттік қоғамдастықтар мен оккульттік әдебиеттер тараған.

ОНТОЛОГИЯ – болмыс туралы, бар болып отырған мен оның формалары, іргелі принциптері, болмыстың жалпы анықтамалары мен категориялары туралы ілім.

ОПЕРАЦИОНАЛИЗМ ( лат. operatio - әрекет) – логикалық позитивизм мен прагматизмнің синтезі ретінде құрылған қазіргі заманғы буржуазиялық философиядағы бағыт. Негізін қалаған Бриджмен. Операционализмдегі негізгі қағида операционалдық анализ идеясы болып табылады. Түрлері: аспаптық және ой операциялары. Нақты ұғымдардың бірігуінен сөйлем, ал одан теория құралады.

ОПТИМИЗМ ЖӘНЕ ПЕССИМИЗМ. Оптимизм – болашаққа, өмірге сеніммен қарайтын бағыт, өршіл көзқарас. Пессимизм – болашаққа сенімсіздікпен қарап, сарыуайымшылдыққа салынушылық, дүниеден түңілушілік, келесіге сенімі жоқтық.

-Ө-

ӨЗГЕШЕЛІК – заттың өзіне тән айырмашылық белгісі, ерекшелігі.

«ӨЗІНДІК ЗАТ» ЖӘНЕ «БІ3ДІК ЗАТ» – философиялық атаулар: біріншісі - өздігінен, бiздeн және біздің танымыздан тыс бар заттар немесе танушы субъектіден тәуелсіз, өзі үшін өмір сүретін зат немесе танып білуге болмайтын заттың ішкі қасиеті; eкіншіci - танымдық процесс кезінде адаммен танылатын заттар. Бұл атаулар «өзіндік заттарды» тану мүмкіндігін жоққа шығаруға байланысты 18 ғ-да ерекше мәнге не болды. Кезінде Локк айтқан бұл қағиданың Кант толығымен негіздеп, бiз «өзіндік заттардан» мүлде аулақ құбылыстар төңірегінде ғана сөз ете аламыз. Канттың «өзіндік заттары» дегені сонымен қатар - табиғаттан тыс тануға болмайтын, тәжірибе жасауға келмейтін мәндер: Құдай, бостандық және т.б. Диалектикалық материализм дүниені тануға болатындығы принципі тұрғысынан шыға отырып, танымды тәжірибенің негізіңде «өзіндік заттарды» біздік заттарға» айналдыру процесі ретінде қарайды (Таным, Теория және практика).

ӨЗІНДІК САНА – адамның өзін объективті дүниеден бөлуі, өзінің дүниеге қатынасын, өзін тұлға ретінде, өзінің іс-әрекеттерін, ойларын, тілектері мен мүдделерін, өзін тұлға деп ұғынуы және бағалуы. Өзіндік сана объективтік дүниенің өзін жасайтын бастама ретінде қарастырылды. Ал шынында өзіндік сананы жасампаз принцип ретінде, негізінен алғанда адамның практикалық қоғамдық-өндірістік қызметінің нәтижесі ретінде ғана ұғынуга болады.

ӨЛШЕМ – сапа мен мөлшердің диалектикалық бірлігі. Өлшем – тиісті өлшеуін аспаптардың көмегімен ғылыми зертеуді эмпирикалық деңгейде іске асыратын, материалдық объектілердің сипаттамаларын (салмағы, ұзындығы, нүктелік шамасы, жылдамдығы т. б.) анықтайтын танымдық рәсім. Өлшем сайып келгенде, үлгі (бірлік) ретінде қабылданған белгілі бip біртекті шаманы өлшенетін шамамен салыстыру болып табылады. Өлшемге бірліктің қайсыбір жүйесі арқылы таңымның маңызды элементін құрайтын дене қасиеттерінің сандық сипаттамасы жасалады. Өлшем біздің біліміміздің дәлдік дәрежесін арттырады. Позитивистер микроқұбылыстарды зерттеу барысында өлшемнің арта түскен рөлін таразылай отырып, оны объектіні субъектінің «дайындауы» деп таниды намесе физикалық ұғымдардың мазмұнын өлшеудің жекелеген операцияларына апарып қосады.

ӨЛІМ – организм тіршілігінің болмай қоймайтын тежелуі, жанды тіршілік иесінің өмip сүруінің қашып құтылмайтып табиғи ақыры. Диалектикалық материализм тұрғысынан өлім – өмірдің қажетті және елеулі cәтi. Адам үшін өлім табиғи феномен ретінде ғана келмейді, сонымен қатар қоғамдық қатынастардың күрделі контексіне енетін әлеуметтік және адамгершілік кұбылыс ретінде де келеді.

ӨМІР – материя қозғалысының формасы, ол физикалық және химиялық формаларының сапасы жағынан неғұрлым жоғары болады, бірақ оларды «қаз-қалпында» алынған түрде қамтиды. Жеке-дара биологиялық организмдер мен олардың жиынтықтарында (популяцияларда, түрлерде және т.б.) іске асырылады. Әрбір организм өздігінен ұйымдасатын ашық жүйе болып табылады, ол жүйеде зат алмасу, өсу, даму және көбею процестерінің болуы тән. Өмірдің шыққан тегі мен мәні туралы биологтар мен философтар ұсынған бірқатар концепциялар белгілі. Органикалық дүние дамуының механизмін түсіндіруге арналған материалистік теориялар арасында ең маңыздылары мыналар: Ж.Б.Ламарктің (Неоламаркизм) жеке өмір процесінде алынатын және бейне-бір тұқым қуалайтын организмдердің жаңа белгілерінің көзі ретінде органдардың жаттығу және жаттықпауы туралы ілімі және Дарвиннің табиғи сұрыпталу теориясы. Қазіргі генетикаға сәйкес, сыртқы ортаның әсері (ғарыш сәулелері, температураның өзгеруі және т.б.) генетикалық кодтың бағыт-бағдарсыз өзгерістерін туғызады (мутациялар). Соңғылары сапасы жағынан жаңа организмдердің пайда болуына жеткізеді, ол организмдер қажетті түрде табиғи сұрыпталудың әсеріне ұшырайды: сыртқы орта жағдайларына бейімделген организмдер ғана тірі сақталып, жаңа биологиялық түрлерді бастап беретін ұрпақ қалдырады. Генеологиялық негіздің тармақталуы (ең қарапайым организмдерге, өсімдіктер мен жануарларға сай келетін негізгі үш тармағы бар) органикалық дүниенің дамуында алдын ала айқын анықталу жоқ екенін дәлелдейді. Күн жүйесіндегі басқа аспан денелерінен өмір нышандарын іздестіру осы кезге дейін табысқа жеткізген жоқ. Жердегі бар өмір бірегей болып табыла ма деген мәселенің шешілуі тәжірибе жасап зерттеуді талап етеді және оның оймен болжау жолымен алынуы мүмкін емес.

ӨМІРДІҢ МӘНІ – этикалық мазмұндағы маңызды мәселе. Адам өмірінің мәні философиялық антропологияның негізгі мәселесі ретінде антика дүниесінен бастап қазіргі заманға дейін өмір сүріп отырған барлық философиялық ағымдарда кеңінен талқыланып келеді. Өмірдің мәні шешімі қиын, «мәңгілік» философиялық мәселелердің бірі. Ол адамзаттың да, жеке адамның да өмір бойғы серігі, оны шешудің маңыздылығы қоғам мен адам тағдырының қиын кезеңдерінде өткірлене түседі. Өмірдің мәні мәселесінің қиындығы жалпы адам табиғатының күрделілігімен тығыз байланысты. Өмірдің мәнін түсіну әрбір адам баласы үшін өз өмірі жолындағы мақсаты мен міндеттерін, қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Өмірдің мәні сонымен қатар – реттеуші қызмет атқарады. Ол адамның рухани-адамгершіліктік талаптарға сай өмір сүруін қадағалайды. Өмірдің мәні мәселесі адамның өзінен тәуелсіз пайда болып, шешуін талап етеді. Мысалы, «Адам дүниеге не үшін келеді?», «Адам өмірінің мәні бар ма? Бар болса, неде? Жоқ болса, неге?» Осы тектес экзистенциалдық сауалдар талай ғасырлар бойы адам қоғамының қарапайым адамынан бастап, ғұлама ойшылдарына дейін мазалап келе жатыр, олардың «мәңгілік» сұрақтар аталуы да сондықтан. Өмірді мағыналы етуге адам өзі ғана қабілетті және әрбір адам өмірдің мәнін өзінше түсінеді. Өмір мәнінің концепциясының формалары: гедонизм – өмірдің мәні – рахатта; эвдемонизм – өмірдің мәні – бақытта; аскетизм – өмірдің мәні – күнәңді өтеу үшін өзіңді шектеу, дүниеден ажырау; альтруизм – өмірдің мәні – өзгелерге көмек көрсету, жақсылық жасау идеясы; утилитаризм – өмірдің мәні – неден болсын пайда таба білу; прагматизм – өмірдің мәні – мақсатыңа жету үшін кез-келген жол мен әдісті қолдану.

ӨМІР ФИЛОСОФИЯСЫ – Батыс философиясының белгілі, өкілдері өте көп бағыттарының бірі. Өмір философиясы өмірді дүниенің бір бөлігі ретінде ғана қарастырумен шектелмей, оны дүниежүзілік тұтастықтың қақ ортасына қояды, өмір ұғымына сүйене отырып, дүние мен өмірді толық түсінуге талпыныс жасайды. Өмір философиясының өкілдері философияның міндетін тек осылай түсіндіреді, себебі философия адам мәселесін зерттейтін ғылым болса, адам үшін өмірден маңызды ештеңе жоқ деп есептейді. Өмір философиясының негізін салушы – дат философы С.Кьеркегор (1813-1855). Дүниенің бастау ретінде сананы емес, уайым-қайғыға толы экзистенциалдық ішкі сезімдерді қарастыруды ұсынды. Оның ойынша, адамның шын болмысын пайымдау арқылы емес, адамның бойындағы «үрей», «қорқыныш» сезімдеріне үңілу арқылы ашуға болады, ақиқат дегеніміз – субъективтілік. Сонымен, Кьеркегордың жетістігі – философиялық тұлғаға мән беруге ұмтылуында, ақыл-ойды тым әсірелеуді сынап, философияның міндеті – жеке адамның өмірін, сезімдерін зерттеу деп анықтауында. Өмір философиясының танымал өкілдері: А.Шопенгауер, Ф.Ницше. Дильтей, Г.Зиммель, Бергсон, т.б. Өмір философиясының кейбір идеялары экзистенциализм бағытының қалыптасуына ықпал етіп, ондағы негізгі ұғымдар экзистенциализмнің көрнекті өкілдерінің философиясында тереңдетіле түсті.