Фил. словарь новый
.docСКЕПТИЦИЗМ (грек. skeptikos – қарастыратын, зерттейтін, сынайтын) – объективтік шындықты танудың мүмкіндігіне күмән келтіретін философиялық концепция. Скептицизмнен агностицизм және нигилизм туындайды. Скептицизм ескі қоғамдық илеалдар құлдырап, жаңа қоғамдық көзқарастар енді ғана қалыптасып келе жатқан қоғамның даму кезеңдеріне тән сипат. Скептицизм тарихта б.з.б. 4 ғ. дүниені түсіндіру мақсатында түрлі философиялық қарсылас пайымдауларға тап болған, антикалық қоғамның дағдарыс шағында пайда болды. Скептицизм Пирронның, Аркесилдің, Карнеадтың, Энесидемнің ілімдерінде кеңінен дамыды. Көпшілік қабылдаған дәлелденген білімнің мүмкіндігіне күмәндану антикалық скептицизмнің этикалық концепциясының өзегі болды. Скептицизм сонымен қатар, ортағасырлық діни дүниетаным мен догматтық идеологияны сынға алды. Монтеннің, Шарронның, Бейльдің еңбектерінде теологтардың аргументтеріне күмән келтіріліп, материалистік түсінікті игеруге бетбұрыстар жасалынды. Ал Паскаль, Юм, Кант және т.б. ақылдың мүмкіндігін мүлдем шектеген болатын. Қазіргі философияда скептицизмнің міндетін позитивизм атқарып келеді.
СЛАВЯНОФИЛЬДЕР – 19 ғ. орыс қоғамдық ой-пікіріндегі консервативті саяси және діни-философиялық ағымның өкілдері. Ол ағымның өкілдерінің айтуы бойынша, Ресейдің Батыс Еуропамен салыстырғанда өзіндік ерекше даму жолы бар деп қарастырылады. Славяншылдықтың негізін қалаушылар – И.В.Киреевский (1806-1856), А.С.Хомяков (1804-1860), К.С.Аксаков (1817-1860, Ю.Ф.Самарин (1819-1876), т.б. Славянофильдердің алғашқы идеялары әдебиетте 1839 ж. көрініс тауып, 1940-1950 жж. ары қарай дамыды. Славянофильдердің пайда болуына Ресейдің рухани өмірінде «батысшылдық» идеялық ағымының таралуы басты себепкер еді. Славяншылдықтың негізінде орыс мәдениетінің, тарихи дамуының, әлеуметтік-экономикалық құрылысының өзіндік қасиеттері туралы көзқарастар тұр. Славянофильдер православиені, қауымдық құрылысты, орыс халқының көнбістік, төзімділік қасиеттерін, таптық жіктелудің шиеленіспегендігін орыс тарихының, орыс діннің ерекшелігі деп есептейді. Славянофильдер көп еңбектерінде шынайы ақиқат дін ретінде тек православиені қарастыру керек деген асыра сілтеушілікпен де айналысты. Сөйтіп, тіпті, православие дініне бас ұратын орыс халқының етегінен ұстаған жағдайда ғана басқа бұратана халықтар болашақтан үміт күте алады деген колонистік көзқарастарды да кеңінен уағыздап отырады. Қазан төңкерісінен кейін (1917 ж.) славянофильдер көбінде шет елдерге қоныс теуіп, сондағы орыс эмирциясының арасында таралды.
СОБОРШЫЛДЫҚ – алғашқыда Шіркеу соборшылдығы принципі ұғымын білдірді, ғылымға орыс философы А.С.Хомяков енгізген, 19 ғ. славянофилдер дамытты. Кейінірек бұл ұғымның мағынасы кеңейіп, бірлестік пен қоғамдастықтың ішіндегі моральдық-этикалық нормалардың жиынтығын, барлық өмірлік әдет-ғұрыптарды қамтыды. Соборшылдық «жеке бас бақыты» деген ұғымға қарсы шығып, оны жоққа шығаруға тырысады. Бұл түсінік «жалғыз адам бақытты бола алмайды» деген тоқтамға келген.
СОЗЫЛЫҢҚЫЛЫҚ – кеңістіктің көлемін анықтайтын ең маңызды қасиеттің бірі. Заттар мен құбылыстардың белгілі бір байланысының тұрақтылығы мен салыстырмалы тұрақытылық сәтін анықтайтын ұғым.
СОКРАТ (Socrates, б.з.б. 469-399) – ежелгі грек философы. Ол Афинада туып-өскен, жасынан мүсіншілікпен айналысқан, кейіннен философ, қоғам қайраткері дәрежесіне көтерілді. Сократ жазба мұра қалдырмаған. Сондықтан көптеген зерттеушілер Сократ өмірде болмаған, ертедегі ой-пікірдің жиынтығы сияқты бейне деп есептейді. Дегенмен, бірқатар ғалымдар (А.Лосев, В.Асмус, Ф.Кессиди, т.б) көптеген деректер келтіріп, бұл пікірдің қате екендігн дәлелдеді. Оның Платон, Антисфен, Аристипп, Евклид сияқты көптеген шәкірттері болған. Сондықтан да ол жайлы әртүрлі аңыздар мен жорамалдар көп. Сократ ілімі философиядағы адам мәселесін көтеріп, адамның өзін-өзі тануы арқылы ақиқатты тануға үндеді. Сократ ежелгі натурфилософияны дәйексіз деп тауып, адамның жан дүниесіне үңілуі арқылы әлемді танып, жаратылыс сырын іздеуге шақырды. Сократтың «Сен алдымен өзіңді-өзің таны» және «Менің білетінім ештеңе білмейтінім, өзгелер мұны да білмейді» деуі рационалды танымнан гөрі иррационалды танымды алдыға шығарып, абсолюттік ақиқаттың ұлықтығын, оны танудағы адамның өлшеулі ақылының шектеулі екеніне нұсқайды. Сократ ақиқатты мақсат етпеген білімді жалаң ілімге балап, оны ешкімге пайда бермейтін, адамды бұзатын ілім деп білді. Яғни, сөз бен істің бірлігіне, ілімге лайық амал істеуге, ақиқат мақсаттан таймауға шақырды. Білімнің мәніне жетуге және ол мәнді ізгілік деп бағалап, соған лайық өмір сүруге шақырды. Философия тарихында Сократ өзінің есімімен аталатын әдісін қалдырды. Ол диалогтық пікірталас әдісі (майевтика) – шындықты табу жолын көрсетті. Мүлтіксіз ақиқат ілімнің иесімін деген менмендіктен бас тартқан ол, өзін адамдық ақиқатқа құштарлықты оятушы деп қана білді. Сократтың саяси қоғамдық ой-пікірі билік пен өкіметті басқаруға ұжданды, әділетті, тәжірибелі, парасатты адамдар лайықты дегенге саяды.
СОЛИПСИЗМ (лат. solus – жалғыз, ipse - өзі) – объективті дүние тек адам мен адамның санасына тәуелді өмір сүреді деп қарастыратын субъективті-идеалистік теория. Көрнекті өкілдері: Беркли, Фихте. Солипсизмнің гносеологиялық негізі сезінуді таным процесінің көзі ретінде қарастыруында. Солипсизмді «Материализм және эмпириокритицизм» атты еңбегінде Ленин сынға алады.
СОЛОВЬЕВ Владимир Сергеевич (1853-1900) – орыстың идеалистік философы және дінтанушы, публицист және ақын. Мәскеу университетінде білім алған. Соловьевтің көзқарасының қалыптасуына христиандық әдебиет, неоплатонизм, теософия және т.б. діни-философиялық жүйелер елеулі ықпал еткен. Көбінесе неміс философтары ( Бёме, Шеллинг, Гегель, Шопенгауэр) мен славянофильдердің ықпалы зор болды. Соловьевтің діни философиясы «құдайадамдық жалпыбірлік» тұжырымдамасын негіздеуге бағытталған ғылым мен діннің синтезі іспетті өзіндік «тұтас білім» жүйесін құруымен ерекшеленеді. Соловьев жалпыбірлік идеясын жасауда славянофильдік алқалы жиналыстық (соборность) идеясын басшылыққа алып, одан ары жылжиды. Жалпыбірліктің негізігі ұстанымы – «Барлығы бір Құдайдың құзырында біріккен». Жалпыбірлік – жаратушы мен жаратылушының бірлігі. Соловьевтің құдайы «ғарыштық ақыл» ретінде көрінеді. Барлық өзгерістердің тікелей субъектісі ретінде жалпыбірлік идеясын қажет ететін әлемдік жан қызметі айтылады. Бұл идея София даналығ атына ие болды. Оның ілімін сондай-ақ софиология деп атайды. Дүниенің негізі мен мәні – «әлем жаны» - София, оны Соловьев Құдайға, дүние мен адамға бірлік беретін жаратушы мен жаратылушы арасындағы байланыс дәнекері ретінде қарастырылады. Негізгі еңбектері: «Құдайыадами туралы оқу», «Теократияның бүгіні мен тарихы», «Ресей және әлемдік шіркеу», «Жақсылықты ақтау», т.б.
СОПЫЛЫҚ ДҮНИЕТАНЫМ – исламда 13-9 ғғ. пайда болған діни-мистикалық ілім. Сопылық ілімнің ислам әлемінде кең таралуы Джами, Руми, әл Фараби, әл-Ғазали, Хафиз, О.Хайям секілді исламның классикалық кезеңінің ойшылдарына байланысты. Сопылық ілім адамды жетілдірудің жеке-дара діни-мистикалық жүйесі болғасын, онда эзотерикалық сипат басым. Сопылық жолға түсу алдымен ұстаз табудан басталады. Кейін ұстаздың бақылауымен мүрит психофизикалық жаттығуларға көшіп, сопылық танымның ілімдік негіздерін ұғынуға көшеді. Сопылық тәжірбие арқылы күнделікті білімнің сыңаржақтылығын түсініп, шәкірт дүниені өзгеше тани бастайды: әртүрлі заттардың, дүниенің төрт бұрышының қарама-қайшылығы сыдырылып, бірлігі айқындала береді. Бұл бірліктің негізі ретінде сопымен байланысқа түскен Ақиқат көрінеді. Сопылық жолға түскендер танымның үш сатысынан өтеді: шариатты тану, тарихатқа түсу, хақиқатқа жетіп, «фана» болу. Орта Азияға кең тараған Қожа Ахмет Иасауидің ілімі бойынша, сопылықтың төртінші сатысы бар, ол – мағрипатқа жету. Христиан дінімен салыстырғанда, исламның Құдайы тұлғасыз болғандықтан, сопылықта микрокосм макрокосмда жоғалады. Әл-Халладж, әл-Бистамилар өздерін Хақпен теңеген. Бірақ сопылық тұрғысынан «фана» - буддизмдегідей жолдың ақыры емес, адам жанының мәңгілік ғұмырға көшуі. Сопылық жолының өзге діндермен ұқсастығы оның көп мәдени ықпалдан өтуін айғақтап, көптеген философиялық және танымдық сауалдар туындатады. Қазіргі араб ғалымдары Еуропадағы көптеген рыцарлық, масондық (қасиетті Августин, Ассиздік Франциск, Фома Аквинский, Дунс Скотт және т.б.) христиан философтарын еуропалық сопылық дәстүрге жатқызады. Орта Азия мен Қазақстанда ортағасырдан бері сопылықтың Иасауи және нақышбандиалар бағыттары таралған.
СОФИСТИКА – даму үстіндегі объектінің кездейсоқ бір жағын, белгілі бір қасиетін негіз етіп алады да, сол арқылы пікір түйіндейтін әдіс. Антикалық философияда бұл әдіс – ақталуда және даулы мәселелерді шешуде қате пікірлерді, яғни софизмдерді пайдаланып, формальды шындық ретінде көрсетуге қолданылды. Софистер (Протагор, Горгий, Гиппий, т.б.) риторикаға (әдемі сөйлеу өнері) үйрететін ұстаздар болған. Олардың басты қағидасы – өз позицияңды дәлеледей білу. Софистер объективтілік ақиқатқа ұмтылған жоқ, осы үшін Сократта, Платонда оларды сынға алды. Протагор «Адам – барлық заттардың мөлшері» деп санаған.
СОЦИУМ – тұрмыс-тіршіліктің, мекен-жайының бірлігімен сипатталатын, осыған байланысты ортақ мәдениетке ие тұрақты қауымдастық.
СПЕНСЕР Герберт (1820-1903) – британдық философ және әлеуметтанушы, позитивизмнің негізін қалаушылардың бірі, либерализм идеологы. Спенсер өзінің білімдарлығымен және еңбекқорлығымен ерекшеленді. Артынан қалтырған мұра өте зор. Оның философиялық көзқарасының қалыптасуына ықпал еткендер Юм, Конт, Милль болды, А.Смит пен Т.Р. Мальтустың еңбектері де Спенсердің әлеуметтік дүниетанымын кеңейтті. Эволюционизм принципі негізінде барлық ғылымдардың энциклопедиялық синетезі тұрғысынан жасалған іргелі он томдығы 1862-1896 жж. басылып шықты. Бұл еңбекке енген шығармалары: «Негізгі бастама» (1862), «Биология негіздері» (1864-1867), «Психология негіздері» (1870-1872), үш томдық «Әлеуметтану негіздері» (1876-1896), «Зерттеу пәні Әлеуметтану» (1903), «Этика негіздері» (1879-1893). Спенсердің эволюция жайындағы тұғырнамасы оның әлеуметтік көзқарасын білдіріп, қоғамның органикалық теориясы тұрғысынан қаралды, ол қоғамдық өмірді биологиялық ұғымдардың көмегімен талдауға талпынған. Спенсер социализмге қарсы болған.
СПИНОЗА Барух (Бенедикт) (1632-77) – нидерландық философ. Ф.Бэкон және Р.Декарт сияқты Спиноза үшін де білімнің мақсаты табиғатты игеру және адам жанын жетілдіру болды. Әсіресе, Декарттың математикалық жаратылыстану көзқарасы мен рационалдық әдісін жалғастырып, детерменизмді қолдап, теологияға қарсы болған. Спиноза өзінің онтологиялық көзқарасы бойынша пантеистік ілімді ұстанып, Құдай мен табиғаттың құдіреттілігін теңестіріп, екеуіне де бірегейлік, мәңгілік және шексіздік субстанциялары тән деген тұжырымға келген. Оның ойынша субстанция бөлінбейді. Екінші жағынан, бір-бірінен бөлінген, сезім арқылы бізге берілген шектелген жеке заттар мен құбылыстар. Спиноза нақтылы заттарды субстанцияның тудырған «модустары» ретінде қарайды. Субстанцияның модустардан басқа бірнеше атрибуттары (қасиеттері) бар. Олар – созылу және ойлау. Сонымен, Р.Декарттың екі субстанциясы Б.Спинозаның бір субстанциясының екі негізгі қасиеттеріне айналады. Спиноза өзінің философиясын еркіндік туралы іліммен толықтырып, қажеттіліктің тұзағындағы адам қалайша еркін бола алады деген мәселені көтеріп, жауап беруга тырысады. Негізгі еңбектері: «Декарт философиясының негздері» (1663), «Діни-саяси трактат» (1670), «Геометриялық жолмен дәлелденген этика» (1677), «Ақыл-ойды жетілдіру жөніндегі трактат» (1677).
СТОИЦИЗМ – антика заманының белгілі мектебі. Стоицимнің ұзақ тарихы бар. Стоицизмнің өкілдері болып Зенон Китионский, Сенека, Марк Аврелий, т.б. саналады. Стоиктарға адамға, оның жеке тұлғасына деген қызығу тән болды. Олар құдайлық пен адамдықтың арасындағы қарым-қатынас, өлген жанның тіршілік етуі проблемаларын қарастырды. Олар ең алғаш болып «ұят» ұғымын моральдың іргелі ұғымы ретінде және адамның «жігері» ұғымын моральдық іс-әрекеттің механизмі ретінде қарастырды.
СТРУКТУРАЛИЗМ ЖӘНЕ ПОСТСТРУКТУРАЛИЗМ – қазіргі заманғы философиялық және гуманитарлық білімдегі мәдениет құбылыстарының көптүрлілігінің астарында объективті өмір сүретін логикалық құрылымдарды іздеумен байланысты бағыттардың жалпы атауы. Структурализм өзінің негізгі міндеті деп тұрақты логикалық құрылымдарды, яғни объектілердің тұрақты байланыстарын іздеуді есептейді.Структализмнің жалғасы және өзіндік сыны постструктурализм болды, ол субъектінің құрылымдарға редукциясы мүмкін емес деп тұжырымдады, бұл адамға субъект ретінде оралуды білдіреді.
СУБЛИМАЦИЯ – психологияда аффектілік құмарлықтарды әлеуметтік қызметтің және мәдени шығармашылықтың мақсаттарын қайта өзгертетін және аударатын психикалық процесс.
СУБСТАНЦИЯ (латынша – substantia – негізінде жатқан) – өзгермейтін, мызғымайтын, бастауы басқада емес, өзінде, басқа арқылы емес, өзінің арқасында, өзінде өмір сүретін, бәрінің негізінде жатқан нәрсе.
СУБСТРАТ (лат. sub-түпкі жәпе tum-құрылыс) – бірліктің, тұтастықтың негізі, әртүрлі заттардың және жеке бір зат қасиеттерінің, нәрселер мен олардың жиынтығының түпкі біртектілігі (субстанция).
СУБЪЕКТ ЖӘНЕ ОБЪЕКТ ( лат. subjektum – бастауыш және objektum – зат) – философиялық категориялар. Субъект ұғымы алғашқыда (Аристотель) субстанциямен деңгейлес келетін қалып пен әрекеттің қасиетін білдірді.17 ғ. бастап бұл ұғымдар гносеологиялық мазмұнда берілді. Қазіргі күнгі түсінік бойынша субъект – белсенді әрекет етуші және дүниені танушы, саналы және ерікті индивид немесе әлеуметтік топ; объект – субъектінің танымдық және басқа да әрекеттерінің бағыталу нысанасы.
СУБЪЕКТИВТІК ИДЕАЛИЗМ – объективті шындықтың субъективті бейнесі, адамның мақсатқа негізделген қызметі процесінде туындайды, сананы табиғаттан тыс өмір сүріп, әрекет етеді деп қарастырады. Сезіну, уайым, көңіл-күй, субъектінің іс-әрекетінің жиынтықтарын субъективті идеализм әлемнің бөлінбес тынысы деп санайды. Себебі олар дүниенің діңгегі «мен», «менің санам», «менің сезімім» деп санайды. Мен бар жерде, дейді субъективтік идеалистер, дүние бар, мен жоқ болсам, дүние де жоқ дегенді айтады. Оған жататындар: Дж. Беркли, И. Фихте, Д. Юм, И. Кант, махистер, неопозитивистер мен экзистенциалистер. Субъективті идеализмнің шегіне жеткен түрі солипсизм.
СХОЛАСТИКА (грек. scholasticos – мектептік) – христиандық діни сенімді рационалды тұрғыдан негіздеп және жүйелеуге бетбұрыс жасаған схоластардың ортағасырлық «мектептік философиясы». Ол үшін олар антикалық философияны (Платон және әсіресе, Аристотель) пайдаланды. Схоластардың философиясы білімнің дінге қатынасы төңірегінде қалыптасты. Схоластар ақылдан діни сенімді жоғары қойды. Олардың талас пікірі жалпылық пен жекелік қатынасы. Философия тарихында бұл таласты әмбебаптар, яғни универсалдар (лат. Unuversalia – жалпылық), яғни жалпылық ұғымының табиғаты жайлы айтыс деп атайды. Схоластика тарихы бірнеше кезеңдерге бөлінді: Алғашқы кезеңіне (9-13 ғғ.) неоплатонизм тән, өкілдері: Эриуген, Ансельм Кентерберийский, Ибн-Рушд, Ибн-Сина, Маймонид; Классикалық кезеңде (14-15 ғғ.) «христиандық аристотелизм» үстемдік етті, өкілдері: Ұлы Альберт, Ф.Аквинский; Соңғы кезең (15-16 ғғ.) католиктік (Ф.Суарес) және протестанттық (Ф.Меланхтон) діни ілімдердің арасындағы талас-пікір ушыға келе, католиктік шіркеудің Реформацияға қарсы күресін туғызды. Кейінгі ғасырларда схоластиканың ықпалы төмендейді, Жаңа замандағы жаңа идеялар (Декарт, Гоббс, Локк, Кат, Гегель) оны мүлдем жоққа шығарады. Бірақ 19 ғасырда схоластика қайтадан жанданады, католиктік (томизм, платондық-августиандық, францийстік) және протестанттық (неміс филологы Ф.Меланхтонның ілімін қайта жаңғыртушылар) философиялық түрлі мектептер біріге бастайды.
СЦИЕНТИЗМ (лат. scientia және ағылш. science – білім, ғылым) – қоғам өмірі мен мәдениет жүйесінде ғылымның рөлін абсолюттендіре қарастыратын концепция. Сциентизм негізінен жаратылыстану және нақты ғылымдарды ғана мойындайды.
-Т-
ТАНТРИЗМ (tantra – айла-әдіс) – индуизмнің брахмандық емес ортодоскальдық бағыты
ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ немесе гносеология – танымдық қызмет процесіндегі субъект пен объектінің өзара қатынасын, шындыққа білімнің қатынасын, адамның дүниені тану мүмкіндігін, ақиқаттың критерилерін және білімнің дәлелдігін зерттейтін философияның бөлімі. Яғни, таным процесінің заңдылықтарын зерттеуді таным теориясы деп атайды. Философияның негізгі мәселесін дұрыс немесе теріс шешуге байланысты екі түрлі таным теориясы: материалистік және иделистік түрі қалыптасты. Материалистік таным теориясы айналадағы материалистік шындықтың адам санасында бейнелену теориясы болып табылады. Бейнелеу теориясының мәні мынада: заттар, құбылыстар мен процестер және олардың қасиеттері мен маңызды байланыстары танып-білуші субъектіден тәуелсіз өмір сүреді. Философиядағы тиянақты идеалистік ағым жалпы алғанда дүниені танып-білуге болатындығын мойындайды. Бұл ретте, мысалы Р.Декарттың, Г.Лейбництің, Г.Гегельдің жүйелі ой-пікірлерін атап өтуге болады. Алайда, Гегель дүниені танып-білуді «абсолюттік идеяның» өзін-өзі танып-білу жолындағы бір сатысы ретінде ғана қарастырады. Ал субъективті идеалистер дүниені түйсіктер мен ой-өрістің әр түрлі жиынтығы деп қарайтын болғандықтан, олардың дүниені танып-білу туралы пікірлері субъектінің өзін-өзі танып-білуіне келіп саяды.
Танымда сезімдік және рационалдық танымның деңгейлері болады. Сезімдік таным үш негізгі формада жүзеге асады: түйсік, қабылдау, елестету. Сезімдік таным танымның бірінші және қажетті сатысы болып табылады, бірақ ол заттардың құбылыстардың ішкі мәнін түсінуге мүмкіндік бермейді. Ол міндетті жоғарғы түрі абстрактілі ойлау болып табылатын танымның келесі рационалды түріне көтеріліп барып шешуге болады. Дамыту процесі үш түрлі негізгі формалар арқылы өтетін ойлау мазмұны құрады: ұғым, пікір, ой түйіндеу. Танымның сезімдік және рационалды жақтарының бірлігі – құбылыс түсінігінен мән түсінігіне өту процесі, яғни, сана мен тәжірбие арасындағы қайшылықтарды шешу арқылы сапалық секіруге ұқсатуға болады.
ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫ – адамзат дамуының негізгі бағыттарындағы тарихтың мәнін, оның заңдылықтарын, ондағы проблемалар төңірегінде зерттеу жасайтын білім саласы. Философия тарихы негізінен өз бастамасын антика заманынан алады, Жаңа заманда Виконың және 18 ғ. ағартушыларының (Вольтер, Гердер, Кондорсе, Монтескье) еңбектерінде қарастырылды. Августин Блаженныйдан бері келе жатқан тарихты түсіндірудің теологиялық қағидаларына ағартушылар қарсы шығып, себептілік идеясын, прогресс теориясын негіздеп, тарихи процестің тұтастық идеясын енгізіп, географиялық және әлеуметтік ортаның адамға ықпалын анықтады. Гегельдің тарих философиясы ілімі буржуазиялық сипатқа ие болды. Ол тарихты – идея мен рухтың өзіндік ішкі даму процесіне қажетті тұтас және заңды құбылыс деп қарастырды. Марксистік тарихи материализмнің негізінде тарих пен оның заңдылықтары ғылыми философиялық тұрғыдан пайымдалды. 20 ғ. тарих философиясында Тойнби мен Шпенглердің батыс өркениеті өзінің құлдырау шегіне жеткендігі туралы концепциялары орын алды. Кейінгі кезде тарих философиясында У.Ростоудың концепцияларында (Теорияның экономикалық өсу деңгейлері) оптимистік нұсқалар келтіріліп жүр. Қайткенмен де көптеген буржуазиялық әлеуметтанушылар мен тарихнамашылар тарихты философиялық тұрғыдан пайымдауға қарсы шығып, оны кездейсоқтықтардың хаостық ауысуы деп санайды да, керісінше себептілік, заңдылық, прогресс ұғымдарын жоққа шығарады.
ТЕЙЯР ДЕ ШАРДЕН Пьер (1881-1955) – француздың палеонтолог ғалымы, философы және теологы. 1899 ж. иезуиттер орденінің мүшесі, 1911ж. қасиетті діншіл. Тейяр де Шарденнің адам және әлем туралы көзқарастары ортодоксальды томизм іліміне ұқсамайды, өйткені ол «христиандық эволюционизм» концепциясын қалыптастырды. Әлемнің эволюциялық даму ерекшеліктерін ескермеуге тырысқан діни ілімдерден өзгеше түсініктеме бергені үшін Тейяр де Шарденді шіркеу басшылары сабақ беруден аластатып, философиялық-теологиялық шығармаларын жарық көрсетуге тыйым салған болатын. Дегенмен, 1960 ж. бастап оның көзқарастарын көптеген модернистік ағымдардың өкілдері кең қолдана бастады. Тейяр де Шарден адамның пайда болуына алып келген әлемнің эволюциясын діни тәжірбие мен ғалымның қол жеткізген жаңалықтарын біріктіре отырып анықтауға тырысты, сөйтіп, «ғылыми феноменологияны» жасамақшы болды. Күрделі ұйымдастырылған сана мен руханилық иесі адамды Тейяр де Шарден бүгін ғарыштың алдын-ала жоспарланған эволюциялық дамуының нәтижесі деп түсіндірді. Тейяр де Шарден концепциясына пантеизм, яғни бүкіл тіршілікке ыдыратылған Құдай идеясы тән. Тейяр де Шарден бойынша, Құдай – «универсуум құрылымының» әрбір бөлшегінде ерекше рухани күш-жігер түрінде көрсетілген, ол эволюцияның қозғаушы және бағыттаушы күші болып табылады. Тейяр де Шарденнің тарихи-философиялық көзқарастарына оптимизм, гуманизм, христиандық либирализм тән. Ол болашақта христиан діні мен гуманизм, ғылым мен мистика бірігіп, қазіргі заманның қауіп-қатеріне төтеп берер жол табады деп сенген. Негізгі шығармасы: «Адам феномені».
ТЕИЗМ (гр. Theos-құдай) – ақыл-ойы мен ерігі бар және жұмбақ түрде барлық материалдық және рухани процестерге ықпал ететін жаратылыстан тыс тіршілік иесі ретіндегі жеке құдайды мойындайтын діни-философиялық ілім. Дүниеде болып жатқанның бәрін теизм құдайдың құдіреті деп қарастырады. Жаратылыс заңдылығын да теизм жаратқанның жазмышымен байланыстырады. Деизгде қарағанда теизм барлық дұниежүзілік оқиғаларға құдайдың өзі тікелей қатынасатындығын уағыздайды, ал пантеизмге қарағанда құдайдың дүниеден тыс және одан жоғары өмір сүретінін мойындайды. Теизм – клерикализм, теология және фидеизмнің идеологиялық негізі. Теизм ғылым мен ғылыми дүние-танымға мүлдем кереғар.
ТЕОЛОГИЯ (грек. theos – құдай, logos - ілім) – Құдай туралы діни ілім. Теология Құдайдың өзі мен оның әрекеттерінің мәнін анықтайтын діни шығармалар жинағынан тұрады. Теология бір жағынан, Құдайдың адамдарға арнайы өзі түсірген кітаптарының – киелі мәтіндерінің арқасында, екінші жағынан, діни-идеалистік сарындағы философияның болуының арқасында мүмкін. Теологияны христиан шіркеуі, иудаистік немесе мұсылмандық қауым сынды әлеуметтік ұйымдардан тысқары қарастыруға болмайды, өйткені тыңдаушысы жоқ «Құдай сөзі» болмақ емес. Мыс., христиан теологиясы Інжілге, алғашқы дүниежүзілік соборлар қаулылары мен «шіркеу аталарының» ілімдеріне сүйенеді. Христиан теологиясы діни ілімге, догматтық діни ілімге, парасаттық діни ілімге, шіркеу туралы ілімге, т.б. бөлінеді.
ТЕОРИЯ – дүниедегі заттар, құбылыстар, процестер, олардың қасиеттері мен байланыстары туралы ғылыми білім сан алуан түрде бейнеленеді. Солардың ішіндегі ең елеулісі – теория.
ТЕОЦЕНТРИЗМ (грек. theos – құдай) – дүниенің бастамасы мен себебі жалғыз құдай деп қарастыратын, орта ғасырларда еуропа елдерінде кеңінен тараған христиан философиясындағы түсінік. Ол барлық бастамалардың белсенді және жаратушы негізі, дүниежаратылысының орталығы.
ТЕРІСТЕУ – белгілі бір зат пен құбылыстың қайшылықтарын ашу, оларды шешудің жолдарын анықтау, жаңа сапаның пайда болуына мүмкіндік туғызу.
ТЕХНИКА (грек. techne - өнер, шеберлік, машық, кәсіп) – қоғам мен табиғатты байланыстырып жатқан феномен. Техниканы кең және тар мағынасында қарастыруға болады: тар мағынасында техника – индустрия, өндіріс, кәсіп дегенді білдіреді (экономикалық Т., өндірістік Т., әскери Т., машина – жабдықтар тұрмыстық Т., т.б), кең мағынасында техника деп өнерді, шеберлік түрін айтады (ойлау Т., бейнелеу Т., би-өлең Т., т.б). Техниканың мәні адамға аз күш жұмсатып, көп нәтижеге жеткізуде жатыр. Техника мәдениеттің негізін қалайды. Адам техникаға өзінің адам ретінде қалыптасуымен қарыздар. Бірақ Н. Бердяевтің «Техника туралы сұрақ адамзат пен оның мәдениетінің тағдыры туралы сұрақ» дегенін естен шығармаған дұрыс. Расында да, қазіргі техниканың даму қарқыны, оның игі әсерімен қатар, кері ықпалының көбеюі арқылы бар адам баласын ойландырмай қоймайды. Батыста техниканы философиялық – мәдениеттанушылық ізденістердің нысанасына айналдыру И.Бекманның «Технология туралы нұсқау немесе мануфактура, фабрика және шеберлікті тану» (1777 ж), Э.Каптың «Техника философиясының негіздері» (1877 ж) атты шығармаларының дүниеге келуімен байланысты жүріп отырды. Бұл екеуінің техника концепциясы «органопроециялық» сипатқа ие болды, өйткені олар техниканы адамның өз органдарын, дене ағзаларын табиғи материалға проекциялау нәтижесі деп түсіндірді. Мыс., экскаватор – үлкен алақан уысы; автомобиль – желаяқ және т.б. Техника тақырыбын Дессауэр, Хайдеггер, Ясперс шығармаларынан да көптеп кездестіреміз. Мыс., Хайдеггердің айтуы бойынша, Техника – адамның өзін-өзі жүзеге асыру тәсілі әрі сол арқылы болмыс қыр-сырын, жұмбағын шешу жолы.
ТЕХНИКА ФИЛОСОФИЯСЫ – қазіргі замандағы техника феноменің философиялық-методологиялық және көзқарастың зерттеу бағыты. Техника философиясы техникалық білімінің құрылымы мен динамикасын сараптау, техникалық ғылымдардың методологиясы проблемаларын, сонымен қатар, адамның шындықты техникалық игеруінің гносеологиялық және антропологиялық аспектілерін зерттейді. Қазіргі уақытта техника философиялық контексте кешенді, күрделі, көп аспектілі, қайшылықты құбылыс және адамзат өркениеті дамуының факторы ретінде қарастырылады.
ТЕХНИЦИЗМ – техниканы қоғам тағдырын анықтауыш күш деп түсіндіретін әлеуметтік-психологиялық нұсқау және саяси-қоғамдық ой бағыты. Техницизм қоғамдағы елеулі өзгерістер тікелей техниканың әсерімен жүзеге асады деп ұғындырады. Техницизм идеологиясы адамзат үшін техниканың дамуы қашанда ізгілік деген үстірт көзқарасқа негізделген. Техницизм идеологиясының мәдениеттанушылар, әлеуметтанушылар ілімдерінде кездесуін олардың адамзат мәдениетінің тарихи негізгі сатыларын техниканың белгілі бір аспектілерімен байланысты қарастыруларынан байқаймыз. Мыс., олардың бірі (Дж.Ленский) мәдени кезеңдерді еңбек құрамының өзгерісімен байланыстырса, келесісі қуат көзінің өзгерісімен, үшіншісі, (Л.М.Мак-Люэн) қарым-қатынас, ақпарат алмасу құралдарының өзгерісімен байланыстырады.
ТЕХНОКРАТИЯ (гр. fechne- кәсіп, өнер, kratos – өкімет, билеу) – 1) Қазіргі қоғамға енетін мемлекеттік-монополиялық өндірістің жоғарғы басшылығының әлеуметтік тобы. 2) 20 ғ. 20 жылдары американдық экономистер Г.Скотт пен Т. Веблен негізін қалаған социологиялық ілім. Бұл ілімді жақтаушылар техника мамандарының саяси өкімет орнату қажеттігін насихаттады, әлеуметтік өмірде техниканың рөлін асыра дәріптеді және индивидтерді (жеке адамдарды) қазіргі технология мен «машиналар құлы» ретінде қарастырды. Технократияның теоретиктері қазіргі қоғамды басқаратын капиталистік емес менеджерлер (Д.Бэрнхем) немесе кең тұрғыдан алғанда –«техноқұрылым» (Дж. К.Гэлбрейт), яғни қарапайым инженерлерден бастап ірі фирмалардың бас директорына дейінгі мамандардың сатылық бірлестігі деп есептеп, саяси жүйенің міндетті қызметінде жеке меншіктің рөлін жоққа шығарады.