Қорытынды

Қыпшақ қоғамы әлеуметтік және жіктік жағынан тең болмаған. Мүліктік теңсіздіктің негізі- малға жеке меншік болып табылады. Негізгі байлық жылқының саны болған. Жазба деректер хабарына сүйенсек, қыпшақтар еліндегі көптеген кісілердің бірнеше мыңнан жылқысы болған, ал кейбіреулерінің жылқысының саны 10 мыңға жеткен және одан да көп болған. Ибн Батутаның (араб тарихишсы) хабарына қарағанда, жеке меншікті бұзған адам қатал жазаланған, кәдуілгі хұқтың (төрелік айту) нормасы олар айыпталуға тиіс деп есептелген. Мәселен: егер біреудің атын ұрласа, атты қайтарумен бірге 9 ат айып беруге тиісті болған.

Төменгі топқа малы аз шаруалар жатса, ал қолға түскен тұтқындар құл ретіңде пайдаланылды, ешқандай құқы болмаған. Ондайлар Орта Азия, Шығыс елдеріне құлдыққа сатылып отырған. Шежіреде қыпшақ мемлекетінде қарапайым адамдарды «ерлер» деп атаған. Олар заң жүзінде ерікті болғанымен іс жүзінде үстем тап өкілдеріне тәуелді болған. «Ерлерден» хан есебінде жасақтар құрылды. Махмұд Қашғаридің жазуы бойынша малы жоқ кедейлер жатақтар деп аталып, көп жағдайда олар ханның немесе үстем тап өкілдерінің тәуелдігіне түскен.

Сөйтіп, қыпшақ хандығы қалыптасқан ерте феодалдық мемлекет болды, ол көне түрік мемелекетінің дәстүрін дамытып, жалғастырды.

Шығыс деректерінен көргеніміздей Қыпшақтар өте мықты мемлекеттік қалыптастырды. Дегенмен сол кезеңдегі тарихи алып державалардың пайда болуы (Моңғол империясы, Хорезмшах мемлекеті т.б.) бұл мемлекеттің нығайуына кедергі келтірді.

Бірінші кезекте ескеретін нәрсе, қыпшақ этникалық тобынан кейінгі қазақ халқының қалыптасуы жүзеге асқандығы және Қыпшақ мемлекеттілігінің құрылу процесі моңғол шапқыншылығынан кейін тарихи жаңа атаумен Қазақ хандығының құрылуы екендігін естен шығармаған жөн.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Есенберлин І. Алтын Орда: Тарихи триология. А.,1982

2. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. А.,2003

3. Бартольд В.В. Түркістан монғол шапқыншылығы кезінде. Шығармалар. 1-том. М.,1963(орыс тілінде)

4. Байпаков К., Нұржнаов А. Ұлы Жбек жолы және орта ғасырдағы Қазақстан. А., 1992(орыс тілінде)

5. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесә. А., 1994

6. Салғарин Қ. Қазақтар. Роман-эссе. А., 1995

15