Основная часть3

глагол. czasownik. Основы глаголов. Tematy czasowników

Деление глаголов на три спряжения

Польские глаголы, как и русские, спрягаются - мы видели это во вводной части. Кто совершает действие, показывают их личные окончания, местоимения часто подразумеваются.

Кроме того глаголы меняются по наклонениям и по временам. Наклонения те же, что в русском языке: изъявительное, которое представляет действие как реально происходящее (piszę), условное, при котором действие осознаётся как возможное (pisałby), повелительное, которое содержит призыв к выполнению какого-либо действия (pisz!). Времена глагола также практически не отличаются от имеющихся в русском языке: настоящее время (robię), прошедшее время (robiłem, napisalaś), будущее время (będę robił, napiszesz).

Глаголы бывают совершенного и несовершенного вида, как и в русском языке:

Совершен. вид (что сделать?)	Несовершен. вид (что делать?)
napisać	pisać
zrobić (сделать)	robić (делать)
dać	dawać
kupić	kupować (покупать)
wziąć (взять)	brać

Глаголы совершенного вида не имеют настоящего времени, вместо него образуются формы простого будущего времени (napiszesz, zrobisz).

В польском языке у глаголов есть две основы, от которых образуются все глагольные формы: основа инфинитива и основа настоящего времени:

Что делать? (инфинитив)	Что ты делаешь? (2л. ед.ч наст.вр)
mówić	mówisz
pisać	piszesz

На три спряжения глаголы делятся в зависимости от личных окончаний настоящего времени. В окончания входит тематический гласный, который различает глаголы разных спряжений (ср. русские глаголы 1 и 2 спряжений).

настоящее время. CZAS TERAZniejszy

Глаголы III спряжения.Czasowniki III konjugacji

К этому спряжению относятся глаголы с окончаниями:

	Ед.ч.	Мн.ч.	Например: czytać (читать), siadаć (садиться), rozmаwiać (разговаривать), witać (приветствовать), pytać (спрашивать), działać (действовать), czekać (ждать), żegnać (прощаться), nazywać się (называться) и т.п. К ним относится также глагол mieć.
1	- am	- amy
2	- asz	- acie
3	- a	- ają

Во всех окончаниях 3 спряжения сохраняется, как видно из таблицы, тематический гласный a.К этому же спряжению относятся несколько глаголов с окончаниями:

	Ед.ч.	Мн.ч.	Всё это — приставочные образования от глагола mieć: umieć (уметь), rozumieć (понимать), śmieć (сметь, дерзать). В них тематический гласный a изменился в e.
1	- em	- emy
2	- esz	- ecie
3	- e	- eją

Образец спряжения.Wzór odmiany

	Liczba pojеdyńcza		Liczba mnoga
1	siadam	umiem	siadamy	umiemy
2	siadasz	umiesz	siadacie	umiecie
3	siada	umie	siadają	umieją

Внимание!Спряжение глаголов jeść (есть), dać (дать), wiedzieć (знать) похоже на 3 cпряжение, но в 3 лице ед. ч. имеют окончание – dzą (ср. русские разноспрягаемые глаголы хотеть, бежать):

	Liczba pojеdyńcza			Liczba mnoga
1	jem	dam	wiem	jemy	damy	wiemy
2	jesz	dasz	wiesz	jecie	dacie	wiecie
3	je	da	wie	jedzą	dadzą	wiedzą

Точно так же спрягаются приставочные образования от этих глаголов: zjeść, oddać, powiedzieć (сказать), opowiedzieć (рассказать), odpowiedzieć (ответить) и др. Эти глаголы в некоторых пособиях считают отдельным спряжением.

Глаголы II спряжения.Czasowniki II konjugаcji

К ним относятся глаголы с личными окончаниями:

	Ед.ч.	Мн.ч.	Например: mówić (говорить), leżeć (лежать), widzieć (видеть), słyszeć (слышать), chodzić (ходить), prosić (просить), tłumaczyć (переводить), wozić (возить), nosić (носить) и т.п.
1	- ę	- imy (-ymy)
2	- isz (-ysz)	- icie (-ycie)
3	- i (- y)	- ą

Однокоренные русские глаголы (независимо от значения) обычно тоже относятся ко II спр.

Образец спряжения.Wzór odmiany

	Liczba pojеdyńcza		Liczba mnoga
1	chodzę	tłumaczę	chodzimy	tłumaczymy
2	chodzisz	tłumaczysz	chodzicie	tłumaсzycie
3	chodzi	tłumaczy	chodza	tłumaczą

Тематический гласный i (после отвердевших согласных -y-) не сохраняется перед окончаниями –ę и –ą.

Глаголы I спряжения.Czasowniki I konjugacji

Сюда входят глаголы с личными окончаниями:

	Ед.ч.	Мн.ч.	Например:
1	- ę	- emy	żyć — żyjesz,	dawać — dajesz
2	- esz	- ecie	myć — myjesz,	móc — możesz (мочь)
3	- e	- ą	pisać — piszesz,	iść — idziesz (идти)
			nieść – niesiesz (нести)	wieźć – wieziesz (везти)

В примерах эти глаголы даны в двух формах, т.к. часто у них основа настоящего времени отличается от основы инфинитива. Русские однокоренные глаголы чаще всего также относятся к I спр.

К этому же спряжению относятся глаголы с суффиксами инфинитива -iwa- (-ywa-), -owa-, например: rysować (рисовать), spacerować (гулять), pracować (работать), telefonować (звонить по телефону) widywać (видеть время от времени, устар.видывать), wykrzykiwać (выкрикивать). В основе настоящего времени суффиксы -iwa- (-ywa-), -owa- заменяются суффиксом -uj- (ср. русские глаголы типа рисовать – рисую, танцевать - танцую).

Образец спряжения.Wzór odmiany

	L. pojеd.			L. mnoga.
1	żyję	mogę	pracuję	żyjemy	możemy	рracujemy
2	żyjesz	możesz	pracujesz	żyjecie	możecie	рracujecie
3	żyje	może	pracuje	żyją	mogą	рracują

Тематический гласный -e- не сохраняется перед окончаниями –ę и –ą.

Если в 1 лице ед.ч. основа заканчивается на твёрдый согласный, в других формах (кроме 3 лица мн. ч.) он чередуется с мягким (отвердевшим), часто это вызывает и чередование предшествующего гласного: mogę - możesz, piekę - pieczesz, idę – idziesz, niosę - niesiesz, wiozę – wieziesz, plotę – pleciesz. Из-за чередований значительно меняется в настоящем времени основа глаголов brać и jechać:

	brać			jechać
1	biorę	bierzemy		jadę	jedziemy
2	bierzesz	bierzecie		jedziesz	jedziecie
3	bierze	biorą		jedzie	jadą

Таблица окончаний глаголов настоящего времени:

		ja	ty	оn,ono,ona	my	wy	oni, one
I спр.	daj- spacerui-	- ę - ę	- (e)sz - (e)sz	- (e) - (e)	- (e)my - (e)cie	- (e)cie - (e)cie	- ą - ą
II спр.	mów- leż-	- ę - ę	- (i)sz - (y)sz	- (i) - (y)	- (i)my - (y)my	- (i)cie - (y)cie	- ą - ą
III спр.	pyt- rozumi-	- (a)m - (e)m	- (a)sz - (e)sz	- (a) - (e)	- (a)my - (e)my	- (a)cie - (e)cie	- (aj)ą - (ej)ą

В скобках даны тематические гласные, которые показывают спряжение каждого глагола. Таким образом, наглядно видна общность окончаний разных спряжений.

Упражнения

1) Ответьте на вопросы, используя нужные формы глаголов III спряжения:

1.Czy wyjeżdżasz dziś? 2.Czy Anna i Zofia słuchają lektora? 3.Kto im pomaga? 4.Czy pomagacie kolegom? 5.Kto czyta duży tekst pierwszy? 6.Czy zawsze czytasz tak długo? 7.Czy odpowiadasz na pytanie po polsku? 8.Kto pyta o nowy wyraz? 9.Czy studentki odpowiadają dobrze po rosyjsku? 10.Czy rozumiecie po polsku dobrze? 11.Czy razem powtarzacie nowe wyrazy z tekstu? 12.Rozmawiasz tylko po rosyjsku? 13.Jak się nazywasz? A jak masz na imię? 14.Kto tu czeka na Jana?

2)Вставьте вместо пропусков нужные формы глаголов jeść, dać, wiedzieć:

1. (Ja) zawsze...na śniadanie chleb z masłem. 2. A ty co...na śnidanie? 3. Nie mam dziś słownika, czy...mnie twój? 4. Twoje rodzice...tobie auto dziś wieczór? 5. My z Anką...o nowym dyrektorze mało. 6. Co oni...o moich problemach? 7. Nie ...pan, kim jest pani Barbara? – Owszem..., ona jest twoją babcią.

3)Переведите, поставьте сказуемое и подлежащее во множественном числе:

1.Jutro on jedzie do dziadków. 2.Jadę z kolegami nad morze. 3.Kiedy jedziesz do Krakowa? 4.Ona bierze książki w bibliotece? 5.Zawsze biorę do szkoły ołówek. 6.Dlaczego bierzesz mój słownik? Czy nie masz swojego?

4) Переведите на польский язык:

1.Ты едешь с нами на море? 2.Что ты берёшь с собою (ze sobą)? 3.Когда твой друг едет в Москву? Может быть, вы едете вместе?4.Сегодня вечером мы едем к дедушке с бабушкой. 5.Мы берём с собой нашего кота(kot). 6.Почему они (мужчины) не берут книги в библиотеке? 7.Она всегда берёт завтрак на работу(praca). 8.Я беру твой словарь для перевода(dla tłumaczenia).

5) Определите спряжение глaголов и поставьте их в нужной форме:

1.Ta studentka (odpowiadać) dobrze. 2.Andrzej i Michał (rozmawiać) po polsku. 3.Maria (prosić) o ołówek. 4.Na lektoracie (tłumaczyć – ja) nowy tekst. 5.Matka (szyć) nową suknię. 6.Michał z siostrą (móc) rozmawiać po niemiecku. 7.Moje koleżanki (spacerować) razem. 8.Ja jeszcze (uczyć się), a ty już (pracować). 9.(Uczyć się- my) języka polskiego i często (powtarzać) polskie słowa. 10.(Umieć - wy) już czytać i trochę (rozumieć) po polsku. 11.Ja też trochę (rozumieć) po polsku. 12.Anna i Piotr (starać się) dobrze wymawiać każde słowo.

6) Закончите предложения:

1.Przychodzę do audytorium, witam się i oddaję zeszyt, one też… . 2.Na lektoracie piszesz, czytasz i tłumaczysz, ja też… . 3.Wieczorem lubimy pogadać. Czy wy też wieczorem…? 4.Nina daje matce chleb, a Tadek daje matce mleko. Co oni…? 5.Wiktor i Michał razem uczą się. Czy ty też z nimi…? 6.Idziemy dziś wieczór do kina. Ty z nami..? 7.Często spotykam moje szkolne koleżanki. A ty często...? 8.Idę do domu i jem mój obiad, oni też... . 9.Rozumiemy już dobrze po polsku. Czy wy też...?

7) Переведите на польский язык:

1.Ты хорошо понимаешь по-польски? 2.Немного понимаю и умею читать. 3.Но разговаривать по-польски я ещё не могу. 4.Вы учитесь или (albo) работаете? 5.Мы учимся, а Виктор учится и работает. 6.Я часто повторяю польские слова, а ты почему не повторяешь? 7.На занятии мы читаем новый текст и отвечаем на вопросы (pytanie). 8.Мы стараемся отвечать хорошо.

ПРОШЕДШЕЕ ВРЕМЯ.CZAS PRZESZŁY

Формы прошедшего времени, как и в русском языке, образуются от основы инфинитива с помощью суффикса -ł-(-l-). После него, в отличие от русского языка, есть не только родовые, но и личные окончания (первого и второго лица).

Прошедшее время глагола być

	Liczba pojedyńcza			Liczba mnoga
	R. męski	R. żeński	R. nijaki	F. męskoosobowa	F. niemęskoosob.
1	byłem	byłam		byliśmy	byłyśmy
2	byłeś	bylaś		byliście	byłyście
3	był	była	było	byli	były

Во множественном числе есть особая лично-мужская форма. Она употребляется в отношении лиц мужского пола, а также групп лиц, где есть мужчины. Это особенность польского языка, которая проявляется во всех частях речи, способных к согласованию, т.е.где есть формы рода. Типы спряжений в прошедшем времени не различаются.

Сравните: Jan i Michał czytali. Hela i Mania czytały.

Oni byli na wykładach. One były na wykładach.

Jan i Hela pisali. Tu były nasze dzieci.

Zeszyty były czyste.

В основах глаголов при образовании прош. времени есть чередования, если основа инфинитива заканчивается на -e-, -ą-, а также на согласный, например: mieć, chcieć (хотеть); wziąć (взять), ciągnąć (тянуть); nieść, wieźć:

1)если основа заканчивается на -е-, этот гласный меняется на -а- во всех формах, кроме лично-мужской:

	Liczba pojedyńcza			Liczba mnoga
	R. męski	R. żeński	R. nijaki	F. męskoosobowa	F. niemęskoosob.
1	miałem	miałam		mieliśmy	miałyśmy
2	miałeś	miałaś		mieliście	miałyście
3	miał	miała	miało	mieli	miały

2)если основа заканчивается на -ą-, этот гласный меняется на -ę- во всех формах, кроме мужского рода ед.ч. При этом перед l (ł) гласный утрачивает носовой призвук:

	Liczba pojedyńcza			Liczba mnoga
	R. męski	R. żeński	R. nijaki	F. męskoosobowa	F. niemęskoosob.
1	wziąłem	wzięłam		wzięliśmy	wzięłyśmy
2	wziąłeś	wzięłaś		wzięliście	wzięłyście
3	wziął	wzięła	wzięło	wzięli	wzięły

У ряда глаголов с суффиксом -ną- в прошедшем времени этот суффикс исчезает: moknąć - mokła, mokli; gasnąć - gasła, gaśli; rosnąć - rosła, rośli.

3) если основа заканчивается на согласный, то во всех формах, кроме лично-мужской, -е- в корне меняется на -о-, а в 3лице ед.ч. -о- переходит в -ó-:

	Liczba pojedyńcza			Liczba mnoga
	R. męski	R. żeński	R. nijaki	F. męskoosobowa	F. niemęskoosob.
1	niosłem	niosłam		nieśliśmy	niosłyśmy
2	niosłeś	niosłaś		nieślliście	niosłyście
3	niósł	niosła	niosło	nieślli	niosły

Особенности в образовании форм прошедшего времени имеет глагол jeść :

	Liczba pojedyńcza			Liczba mnoga
	R. męski	R. żeński	R. nijaki	F. męskoosobowa	F. niemęskoosob.
1	jadłem	jadłam		jedliśmy	jadłyśmy
2	jadłeś	jadłaś		jedliście	jadłyście
3	jadł	jadła	jadło	jedli	jadły

Подобные чередования имеет и глагол siąść (сесть), где чередуются основы -siadł - siedl-, а также глаголы, образованные от него с помощью приставок (usiąść - сесть, усесться; wsiąść – сесть во что-л., wysiąść – сойти, выйти).

Глагол iść и его приставочные образования (dojść, przyjść, pójść, wyjść, wejść и др.) образуют прошедшее время от другой основы:

	Liczba pojedyńcza			Liczba mnoga
	R. męski	R. żeński	R. nijaki	F. męskoosobowa	F. niemęskoosob.
1	szedłem	szłam		szliśmy	szłyśmy
2	szedłeś	szłaś		szliście	szłyście
3	szedł	szła	szło	szli	szły

В предложении личные окончания прошедшего времени могут отделяться от глагола и присоединяться к предшествующим словам: союзам (Chcę, zebyś odszedł na zawsze. - Я хочу, чтобы ты ушёл навсегда.); местоимениям (Coś tam robiła? - Что ты там делала?); наречиям (Bardzośmy chcieli pojechać. - Мы очень хотели поехать.).

БУДУЩЕЕ ВРЕМЯ.CZAS PRZYSZŁY

Образование будущего времени, как и в русском языке, зависит от вида глагола: глаголы совершенного вида (zrobić, zapytać, wziąć) образуют будущее простое время с помощью окончаний настоящего времени.

Образец спряжения.Wzór odmiany

	Liczba pojеdyńcza		Liczba mnoga
1	zrobię	zapytam	zrobimy	zapytamy
2	zrobisz	zapytasz	zrobicie	zapytacie
3	zrobi	zapyta	zrobią	zapytają

Глаголы несовершенного вида (robić, pytać, brać) образуют сложное будущее время. Оно имеет две формы. Первая состоит из вспомогательного глагола być в будущем простом времени и инфинитива. Во второй форме вместо инфинитива употребляется глагольная форма с суффиксом -l(-ł-).

Будущее сложное время I (robić)

	Liczba pojеdyńcza	Liczba mnoga
1	będę robić	będziemy robić
2	będziesz robić	będziecie robić
3	będzie robić	będą robić

Будущее сложное время II(robić)

	Liczba pojеdyńcza	Liczba mnoga
1	będę robił (robiła)	będziemy robili (robiły)
2	będziesz robił (robiła)	będziecie robili (robiły)
3	będzie robił (robiła, robiło)	będą robili (robiły)

Обе формы равноправны, но форма II более употребительна.

Oтдельные глаголы образуют только вторую форму будущего сложного времени: Będę mógł to kupić. - Я смогу (буду в состоянии) это купить.

Będziecie chcieli tam pojechać. - Вы захотите туда поехать.

УПРАЖНЕНИЯ

1) Переведите на русский язык, определите форму глаголов прошедшего времени:

Zapłakany synek przyszedł do matki.

-Co się stało?

-Kolega mnie uderzył!

-To trzeba mu było oddać.

-Już oddałem mu przedtem.

2) Измените настоящее время глаголов на прошедшее:)

1. Czy jesteś studentem? Czy jesteś studentką? 2.Przy tłumaczeniu korzystam ze słownika, - opowiada Ania. 3.Nigdy nie biorę twojego zeszytu, - mówi Michał. 4.Co oni robią? Co one robią? 5.Andrzej i Michał pracują razem. 6.Jedziemy do uczelni autobusem, - mówią Lucyna i Ewa. 7.Co ona pisze? 8.Co on widzi? 9.Czy uczycie się języka rosyjskiego? - pytam chłopców. 10.Czy idziecie do kina? - pytamy dziewczyn. 11.Co dziecko niesie do szkoły? 12.To zwiezrę patrzy na mnie z nadzieją. 13.Dlaczego idziesz tak powoli, Andrzeju? - Bo idę na egzamin. 14.Zawsze idę na egzaminy chętnie, - mówi Ewa. 15.Gdzie bierzesz te książki, Aniu? - Biorę je u koleżanki.

3) Переведите на русский язык, обращая внимание на окончания глаголов прошедшего времени:

1.Dlaczegoście się tak spóźnili? 2.Czyście nie wiedzieli, że pociąg już odchodzi? 3.Oni myśleli, żeśmy już pojechali. 4.Twój brat opowiadał, żeś nie chciała jeszcze wracać do domu. 5.Wieczorem nigdzieśmy nie chodziły. 6.Kolega poprosił, żebym mu pomogła z tym tłumaczeniem. 7.Lektor zapytał, dlaczegom nie przetłumaczył tekstu. 8.Zdało mi się, żem widział młodych ludzie dwoje...(Mick.) 9.Od ojczystego odbijasz brzegu, ażebyś więcej nie wrócił!(Mick.)

4) Образуйте будущее время (3л.ед.ч.) от глаголов:

słuchać - posłuchać, tlumaczyć - przetlumaczyć, jeść - zjeść, iść - wyjść, mówić - powiedzieć, zdawać - zdać, brać - wziąć, powtarzać - powtorzyć, zapominać - zapomnieć, kupować - kupić.

5) Составьте предложения по образцу:

Образец: Nie wiem, czy Zosia zda egzamin z historii. Nie wiem, czy Zosia zdała egzamin z historii.

Nie wiem, czy (ty)...

Nie wiem, czy Wiktor i Michał...

Nie wiem, czy ja i Anna...

Nie wiem, czy (wy)...

Nie wiem, czy Zbyszek...

Nie wiem, czy (ja)...

6) Поставьте глаголы в форме настоящего или простого будущего времени:

1.Niekoniecznie (ty -musieć) tam iść. Znajomi (opowiedzieć), co (zobaczyć) na wystawie. 2.(Ja-chcieć) cię zobaczyć, więc (dowiedzieć się), kiedy będziesz w pracy, i (przyjść) pod twoje okno. 3.Nie (móc) przjść wcześnie, bo (pójść) z matką po zakupy. 4.Co ty (jeść) na śniadanie? Zaraz (ja-przynieść) coś do jedzenia.

7) Поставьте глаголы в нужной форме будущего времени, определив вид глагола:

1.(Pójść) razem do domu towarowego i (kupić) tam buty dla Janka. 2.Czy (ty - kupować) chustki do nosa? 3.Dziś one nie (jeść) obiad. 4.Myślę,że oni (zjeść) całego kurczaka. 5.Nie (my - móc) przyjść do was. 6.Ona (nosić) jasny płaszcz. 7.Lektorka (dać) nam teksty do tłumaczenia. 8.Janku, czy (przetłumaczyć) dziś ten tekst? - Nie, (ja - tlumaczyć) ten trudny tekst jeszcze długo, kilka dni. 9. (My - uczyć się) na pamięć nowe wyrazy z tekstu i już nie (zapomnieć) tych słów. 10.Chłopcy, czy (pojechać) latem nad morze? 11.Oni (powiedzieć) tą historię dopiero po egzaminach.

8) Переведите предложения:

1.Андрей, ты пойдёшь с друзьями в библиотеку? – Нет, я буду учить историю дома(w domu). 2.Вчера мы сестрой ходили в унивемаг и купили новые пальто, - рассказала Аня. 3.Девочки, вы долго будете читать этот текст? – Да, конечно, ведь(więc) завтра у нас экзамен (z czego?) по польскому языку. 4.Ребята, что вы будете есть на обед? Мы охотно съедим суп(zupa) из курицы и котлеты(kotlet) с салатом(salatka). 5.Я забыл тетрадь с текстом дома и теперь не смогу повторить новые слова.

имя существительное.rzeczownik.

Склонение имен существительных.Odmiana rzeczowników

Польские существительные изменяются по падежам, система которых очень похожа на существующую в русском языке. По падежным окончаниям все существительные делятся на 4 склонения:

1 скл. — слова мужского рода;

2 скл. — слова среднего рода;

3 скл. — слова женского рода на - а, - i;

4 скл. — слова женского рода на мягкий (отвердевший) согласный.

Названия падежей и падежные вопросы.

1 Mianownik (kto? co?)

2 Dopełniacz (kogo? czego?)

3 Celownik (komu? czemu?)

4 Biernik (kogo? co?)

5 Narzędnik (kim? czym?)

6 Miejscownik (o kim? o czym?)

7 Wołacz ———— (звательная форма со своим окончанием, употребляется для обращения к собеседнику, бывает только у существительных мужского и женского рода в единственном числе).

Самым простым для запоминания и близким к русскому языку является 2^ое склонение. Самым сложным, имеющим больше всего особенностей — 1^ое склонение.