18. Паэзія панчанкі ваеннага часу

Ідзе час, сталее паэт, і перад ім — мноства пытанняў, праблем, лёс чалавецтва, якое стаіць на парозе вайны. Ён сур'ёзна задумваецца над грамадскім абавязкам свайго пакалення, і ў яго паэтычным голасе чуецца рашучасць і цвёрдасць:

Я знаю — прыйдзе дзень, спавіты дымам;

Вайна даліны, горы скалане.

Штыкамі ашчацініцца Радэіма,

На фронт пакліча з сябрамі мяне.

I калі пачалася Вялікая Айчынная вайна, П. Панчанка адным з першых стаў на абарону Радзімы: «Беларусь, я — твой воін адданы і сын, мае думкі і сэрца заўсёды з табою». У вершы «Кожны з нас прыпасае радзімы куток...» паэт расказвае пра цяжкія падзеі 1941 г. 3 акружэння на ўсход, за лінію фронту, прабіраюцца нашы воіны, адзін з якіх — беларус. Трапіўшы ў аршанскія лясы, родныя мясціны, баец падпоўз да сяла, расхінуў асцярожна кусты і знямеў — каміны... каміны... Многа фашысцкіх здзекаў паспеў пабачыць салдат на спапялёнай і здратаванай ворагам роднай зямлі, але такое... Немагчыма было пазнаць родны куток: з усяго жывога застаўся толькі абгарэлы клён, які пасадзіў калісьці яго бацька. Вакол горкі пыл, жудасная цішыня, ні стуку, ні груку. I салдат упаў на зямлю, якая «прытулілася целам магутным» да яго, нібы просячы абараніць яе ад злых ворагаўліхадзеяў. У сэрцы салдата, што зведала горыч адступленняў, нечалавечы боль па ахвярах, па паланёнай Радзіме, мацнее яго нянавісць да ворагаў.

I прамыла раса мае сумныя вочы,

Каб убачыў я ўсё, каб запомніў усё,

Каб я думаў пра помсту і ўдзснь, I уночы.

I хаця паэзія П. Панчанкі была і ёсць глыбока гуманістычная, суровая неабходнасць патрабавала ад паэта заклікаць да помсты: «А цяпер — біць дык біць! I за слёзы матуліны, і за сінія касачы» (верш «Сінія касачы»).

Аб першых днях вайны, цяжкіх дарогах адступлення і верш «Дарога вайны». На гады, на ўсё жыццё запомняцца аўтару

Гэты шоргат калёс — заіржаўленых піл,

Сум людскіх галасоў і пануры дым,

Гэта стома ў нагах і гарачы пыл,

Гэты, ўсімі забыты, палаючы лоўж,

Гэтых мбртвых вачэй сіняваты лёд...

Той дарогі бясконцай эатуплсны нож

Раніў сэрца мас навылёт.

Ваенная лірыка П. Панчанкі хвалюе суровым рэаліамам, глыбокім псіхалагізмам, высокім гераічным і трагедыйным гучаннем. Усё гэта цесна пераплялося ў баладзе «Герой». Гэты невялічкі твор стаў сапраўдным помнікам простаму салдату, які вынес усе нечалавечыя пакуты вайны, сваім жыццём абараніў Радзіму.

Ідзе наступленне, перад воінамі паўстае перашкода — калючы дрот. На ўвесь рост падняўся салдат

Салдат ахвяруе сваім жыццём, каб даць магчымасць іншым перамагчы ворага, хоць на некалькі хвілін прыблізіць перамогу.

Вершы П. Панчанкі ваеннага часу носяць спавядальны характар, уяўляюць сабой суцэльны маналог, звернуты да народа і краіны ў самы трывожны для іх час. На першым плане ў гэтым маналогу — сыноўскі боль, сыноўская ласка і пяшчота і побач — жорсткасць і нянавісць да ворага:

Краіна мая, радасць мая,

Пссня мая маладая!

Па нівах тваіх, па тваіх гаях

Сынава сэрца рыдае...

III славы, ні скарбаў я нс хачу,

Мне б толькі прыйсці непрыкметна,

Зямлю сваю пад нагамі адчуць,

Надыхацца родным павстрам.

(гКраіна мая* )

За вайну П. Панчанку давялося пабываць на чатырох франтах, а Дзень Перамогі сустрэць ажно ў Іране. Ен убачыў Іран такім, якім ён ёсць, — з яго экзотыкай, старажытнай культурай, даўнімі звычаямі. Пад уражаннем ад наведвання гэтай краіны паэт стварае цыкл вершаў пад назвай «Іранскі дзённік». У вершы гэтага цыкла «Сустрэча з бярозай» аўтар выказвае сваю любоў да роднай зямлі, жаданне як мага хутчэй сустрэцца з ёй.

Паэзія Пімена Панчанкі часцей за ўсё пахмурная, нярадасная. Асабліва такой была яна ў гады вайны, калі паэт назіраў, як закрывалі «дашчанымі пальцамі» вокны хаты, каб не бачыць сваіх сыноў, якія адкочваюцца на Усход пад націскам ворага, як расстрэльвалі чужынцы на нейтральнай паласе коней — саму прыгажосць, радасць і вернасць («Коні»), як вымушаны быў чуць голас пакінутай роднай зямлі воін, калі пакідаў яе і не ведаў, ці вернецца назад («Кожны з нас прыпасае Радзімы куток...»). Балючай была яна і ў 1943 годзе, калі пісаўся верш «Дзеці вайны» — пра тых, хто «вырас пад гарматнымі стваламі» і, прачнуўшыся аднойчы пасля вайны ў цішыне, не адразу зразумее, што ёсць на зямлі іншае, не жахлівае, не страшэннае, мірнае жыццё («Ім здасца самалётам першы бусел»).

У паэзіі П. Панчанкі ваеннай пары мяняецца агульная пафаснасць і танальнасць: па-ранейшаму прачулая, шчырая і пяшчотная ў адносінах да ўсяго жывога на свеце, яна ў адначассе становіцца непрымірымай і жорсткай да зла і несправядлівасці. Асабліва выразна гэта бачна ў вершы «Герой» — своеасаблівайэпічнай баладзе. Герой верша адмаўляецца ад уласнага жыцця ў імя жыцця іншых, у імя будучай свабоды, якую сам ужо не ўбачыць.

Шмен Панчанка ўсю вайну працаваў франтавым карэспандэнтам. ён быў сведкам, як салдаты здзяйснялі па ўнутранай патрэбе гераічныя ўчынкі. Найчасцей гэтых салдат абыходзілі ўзнагароды. У вершы перадаецца напружанасць моманту атакі, гераізм салдата і пяхоты. Ён і забяспечыў перамогу. Шсьменнік не называв яго імя, яго воінскага звання. Хутчэй за ўсё ён шаранговы, бо не загадаў, а ўсяго сказаў, хай і з павышанай інтанацыяй: «Уставай, пяхота!»

Сярод сваіх саслужбоўцаў гэты салдат вылучаўся хіба толькі тым, што вастрэй, чым іншыя, разумеў, што вайна патрабуе рашучасці, дзеянняў і, на жаль, ахвяраў, што адляжацца тут нельга. Пра гэта і гаворыць супрацьпастаўленне «Мы не на пляжы, а на вайне».

Лірычны герой П. Панчанкі — чалавек-гуманіст, які не церпіць фалыну, які выступав ўсёй душой і сэрцам за чалавечнасць і дабрату.

У вершы «Зварот» (1942) паэт перадае асабістыя пачуцці, марыць аб сустрэчы з родным краем і ў думках малюе ўзноўленыя ў памяці родныя мясціны. Паэт дае клятву не шкадаваць сіл для таго, каб зноў расквітнела родная зямля. Тэма абпаленага вайной дзяцінства гучыць у вершах «Дзеці вайны» (1942), «Мае і тваё маленства» (1944). Лірычны герой паэта ўлюбёны ў прыроду, ён вучыць кожнага з нас бачыць вакол сябе прыгажосць, паэзію. У той жа час паэт сцвярджае, што чалавек павінен пакінуць след у жыцці, што не трэба быць абыякавым да чужога гора, раўнадушным і чэрствым.

Я не святы, хоць і не сквапны злыдзень.

Даруйце, калі часам быў глухі

Ці чалавека грубасцю пакрыўдзіў...

Грахі мае, бясконцыя грахі.

(«Той дзень прапаў»)

Складаныя маральна-этычныя праблемы сучаснага жыцця ўзняты ў вершы «Ратуйце нашы душы!» Паэт хвалюецца за моладзь, якую амаль нічога не цікавіць у жыцці.

Не навучылі вас, не прывучылі

Ні працаваць,

Ні хлеба шкадаваць.

Аўтар заклікае нераўнадушных людзей хутчэй ратаваць маладыя душы.

Асабліва яскрава раскрываецца духоўны свет лірычнага героя ў інтымнай лірыцы П. Панчанкі («Спарышы», «Успамін» і інш.). Тут паэтызуецца шчасце кахаішя, маладосці, выяўляюцца высокія маральныя якасці маладога чалавека. Лірычны герой выступае ў яго творах не толькі ў радасныя моманты, але і ў хвіліны душэўных трывог, калі асабістае шчасце яго абмінае. Паэт вельмі шчыры, праўдзівы, яго глыбока хвалюе лес чалавека.

Творы П. Панчанкі вызначаюцца прастатой і дакладнасцю паэтычнай думкі, глыбокім лірызмам, пластычным жывапісам і яркасцю мастацкіх вобразаў. Убачанае і перажытае самім аўтарам умела канцэнтруецца ў мастацкім слове, напаўняе яго арыгінальным зместам.