§ 29. Простая мова

29.1 Знакі прыпынку ў сказах з простай мовай

Пастаноўка знакаў прыпынку ў сказах з простай мовай (далей – ПМ) залежыць ад месца слоў аўтара (перад простай мовай, пасля яе, у сярэдзіне), а таксама ад таго, выказаная простая мова ці нявыказаная.

Выказаная простая мова перадае словы, якія былі выказаны ўслых. У словах аўтара могуць быць дзеясловы са значэннем маўлення тыпу сказаў, прамовіў, выказаў думку і пад.

Нявыказаная простая мова перадае словы, што не былі выказаны, таму ў словах аўтара ўжываюцца дзеясловы са значэннем думкі тыпу падумаў, падумалася, успомнілася і пад. або словы напісаў, прачытаў.

У афармленні на пісьме выказанай і нявыказанай простай мовы шмат агульнага, аднак трэба памятаць: нявыказаная ПМ заўсёды бярэцца ў двукоссе, а выказаная пішацца найчасцей з абзаца, перад якім ставіцца працяжнік, і ў двукоссе не бярэцца. Пасля выказанай простай мовы новы сказ звычайна пішацца з чырвонага радка.

1. Простая мова пасля слоў аўтара
Нявыказаная простая мова	Выказаная простая мова
А: “П”. / А: “П!”. / А: “П”?	А: або А: або А:
	– П. – П! – П?
Падумаў Сцяпан: “Старэю ўжо, а жыцця людскага яшчэ не бачыў”.	Вера Мікалаеўна сказала: – Мыйце рукі і садзіцеся за стол.
2. Простая мова перад словамі аўтара
“П”, - а. / “П!” – а. / “П?” – а.	– П, – а. ці – П! – а. ці – П? – а.
“Куды ж ён пайшоў?” – карцела пытанне ў Аўгінінай галаве.	– Што ты, Саўка, бунтуеш? – звярнуўся да яго войт.
3. Словы аўтара могуць разрываць простую мову.
Калі словы аўтара разрываюць ПМ там, дзе стаяла кропка, пытальнік або клічнік, сказ афармляецца наступным чынам:
“П, – а. – П”.	– П, – а. – П
“П! – а. – П”.	П! – а. – П.
“П? – а. – П”.	– П? – а. – П.
Прааналізуйце:
Без слоў аўтара	Са словамі аўтара
1. – Добры дзень, дзяўчаткі. Хоць я вас і першы раз бачу, але ўжо люблю вас за тое, што вы сябруеце з маёй Насцечкай.	1. – Добры дзень, дзяўчаткі, – сказала мама. – Хоць я вас і першы раз бачу, але ўжо люблю вас за тое, што вы сябруеце з маёй Насцечкай.
2. – Ну, а як тваё прозвішча? Скажы нам усім.	2. – Ну, а як тваё прозвішча? – пытае Ганьку настаўнік. – Скажы нам усім.
3. – Ну, дачушка, у шчаслівы пуць!	3. – Ну, дачушка, – бацька кажа, – у шчаслівы пуць!
4. “Будзе дожджык: дым пайшоў наніз”.	4. “Будзе дожджык, – шэпча жыта, – дым пайшоў наніз”.

4. Калі ў словах аўтара ёсць два дзеясловы са значэннем маўлення, думкі і адзін з іх адносіцца да першай часткі, а другі – да наступнай, паказваючы на працяг простай мовы, то на пісьме такі сказ афармляецца наступным чынам:

– Ведаеш, мамачка, каго я прывяла? – весела сказала дачка і таемна прашаптала: Гэта той самы госць, якога мы калісьці ратавалі ад немцаў.

“П, – а і а: – П”, – П, – а і а: – П.

5. Калі ПМ знаходзіцца ў сярэдзіне слоў аўтара (яна называецца ўключанай простай мовай), то перад ёй ставіцца двукроп’е, а пасля яе – знак, абумоўлены структурай сказа: 1. Вось пішу: “Жывая, здаровая, хаджу на танцы”, а сама плачу ад сораму, што хлушу. 2. Кінуўшы на хаду: “Я да Андрэя”, хлопец амаль выбег з хаты. Калі ў канцы ўключанай простай мовы стаіць клічнік, пытальнік, шматкроп’е або на месцы разрыву ў аўтарскай мове адсутнічае коска, пасля ўключанай ПМ ставіцца працяжнік: 1. Васіль на хаду ўжо крыкнуў: “Уцякай!” – і пабег яшчэ шпарчэй. 2. Ляўчук крыкнуў: “Бяжым!” – і яны, прыгнуўшыся, што было сілы пабеглі назад да ўзлеску.

Звычайна афармляюцца як складаныя бяззлучнікавыя сказы, у якіх дакладна не ўказана, каму належыць простая мова: 1. Многія могуць паўтарыць: бяда і намучыць і навучыць. 2. Хораша як людзі сказалі: лье як з вядра. 3. Праўду кажуць: з кім павядзешся, ад таго і набярэшся.

Дапускаецца запісваць у двукоссе выказаную простую мову, якая была паўторана неаднойчы: 1. “Калі хочаш каму зрабіць зло, зрабі дабро”, - не раз гаварыў мой бацька. 2. “Што за дзяўчына! Што за натура!” – колькі разоў здзіўляўся малады настаўнік. 3. “Калі бог хоча пакараць чалавека, то адбірае ў яго розум”, – любіла паўтараць Алена Лявонаўна.

1 Дзеясловы І спражэння ў форме 3-ай асобы множнага ліку маюць канчатак -уць (-юць): пішуць, мыюць; ІІ спражэння – -аць (-яць): гавораць, робяць.

2 У суфіксах дзеепрыметнікаў пішацца толькі адна літара н.

3 Разглядаюцца толькі тыя канчаткі, якія могуць выклікаць цяжкасці пры напісанні дыктанта (пераказа).

4* Рытарычнымі называюцца пытальныя сказы, якія не патрабуюць адказу. У канцы рытарычнага сказа ставіцца клічнік, пытальнік або разам пытальнік i клічнік.