18. Адукацыя, навука і літаратура на Бел.У п.П. 19 ст.

Развіццё к-ры Бел.адбыв.у такіх умовах, калі Бел. увайшла у склад Р.імп. З увядзеннем Бел.у склад Р.імп. паланізацыя замян.русіфікацыяй. Аднак гэты працэс пачын.з 30-ых гг.19 в. Адсутнічалі ўмовы ўласнай дзяржавы ў Бел.на пач.19 ст.у беларусаў не б.уласн.літарат.мовы.Бел.к-ра п.п.19 ст.развів.пал уплывам рас.і польск.к-ры.Вызначальн.з’ява-паступовае фарміраванне бел.нац.культуры. Адукац.у Бел развів. У 2-х накірунках п.п.19 ст: захоўваліся ранейш.навуч.установы, якія існавалі у РП; з 1802-школьн.рэформа і складв.нов.сіст.адукацыі, як.існав.у Рас.імп. У п.чвэрці 19ст-суіснавалі. існавалі ордэны і пры іх-навуч.установы. Іезуіцкі калегіум: навуч-е вялося на лац.і польск.мовах. Школа Піяраў: у Сянно-школа францысканцаў вывуч.асновам навук+еўрап.мовам. Рус.мова у якасці факультатыва. Пачын.з 80-ых гад.18 ст нов.улады ствар.на Бел народн.вучылішчы. Яны павінны б.стаць канкурэтн.езуіцк.школам і інш.школам на тэр.Бел, але на сталі, бо у іх: 1) агульнаадукац.веды даваліся у меньшым аб’ёме, 2) навучанне вялося на руск.мове і у піярск.і езуіцк.школах б.лепшым, тым болей што была настальгія аб РП. У 1802г-846 вучн.у школах былой РП, 614-Р.імп.У нар.вуч.навучанне было сумесным. Пасля друг.і трэц.падзелаў РП, у навуч.сетку Бел.дадаліся і навуч.установы, як.б.створаны Адукац.камісіяй-Вышэйш.акругов.школы. У пач.19 ст. у Рас.дзярж.пачынаецца правядзенне школьн.рэф-мы. Яна павінна б.ствар. стройн.с-му адукац.школы-свецкі хар-р і добр.адукац. Уключ: створан.навуч.акругі (усяго 6). У кожн.акрузе б.вызнач-ы цэнтр, якому падпарадкоўваліся ўсе навуч.установы гэтай акругі. У 1803-Вілен.навуч.акруга. Цэнтр-Віл.ун-т. У 1803-віл.ун-т-статус Імператарскага ун-та. Кожн.акругу узнач.куратар. Віл.навуч.акруга-Чартарыйскі. Віл.нав.акруге б.дазволена кіравацца не усерас.статутам д/навуч.устаноў, а асобн.статутамі, улічваючы усе традыц., якія склаліся у часы РП. Сетка навуч.устаноў:1)народн.вучылішчы(прыходскія). Б.аднакласн.. Павінны б.вучыцца дзеці ніжэйшых саслоўяў. Навучаліся земляробству і царк.песнапенію.2)чатырохкласн.павятов.вучылішчы. Прадметы, як.вывуч: польск, лацінск.,франц., нямецк.,пачатк.гісторыя, права, логіка, фізіка, матэматыка і прыродазнаўчыя прадметы. Рус мова вывуч.па жаданню вучняў. М.параўн.з сучаснымі 9 класамі.3) Гімназіі: навучанне-7 год. Іх план уяўляў пашыран.праграму павятов.вучылішчаў. Гімназіі-усесаслоўн.навуч.установы,але абмежаваны доступ і навуч-е платнае.4) ун-ты. На Бел:Віленскі ун-т (1832-зачынены.).1)2)3)ствар.на базе школ, як.існав.раней.на базе калегіўмаў,піяр.францыск.школ,але будав.і новыя.у 1819г у Гомеле б.адкрыта на сродкі графа Румянцава школа,якая не ўваход.у сіст.адукацыі,б.бясплатн-Ланкастарская. Адкрыта Гердам Ланкастарам. Вучні старэйш.класаў вучаць вучн.малодш.класаў. У 1820-30гг у бел.працав.усяго 20 такіх школ. Вілен.ун-т.які стаў цэнтрам навуч.акругі стаў адным з сам.аўтарытэтн.ун-таў рас.імп. у 1808г у маск.ун-цэ навуч.160 студ,у віленск-300.1830-маск.ун-т-800,віленскі-1300.віл.ун-т вызнач.высок.узр-нем еўрап.адукацыі. у 1812г у полацку на базе пол.езуіцк.калегіўма-акадэмія. Існав.з 1812па1820. Полацк ст.сталіцай іезуітаў.У акадэм.б.тэалагічны фак-т,моўных навук, вольн.мастацтваў. Навуч-е вялося па-польску. Б.уласн.бібліятэка, друкарня, выдаваўся “Месячнік полацкі”. Шляхта аддавала туды сваіх дзяцей. У 1820-рас.улады выганяюць іезуітаў з Рас.імп,а будынкі, бібл-ка перадаюцца піярам. Валодаюць да 1830г.потым і іх зачыняюць і адкрываецца кадэцкі корпус. Трэцяя навуч.установа. у 1848-горы-горацкі сельскагаспадарчы інстытут. Створаны з земляробч школы, адкрытай у 1840г.праіснаваў да 1864г-зачынены пасля удзелу у паўстанні К.Каліноўскага. 1834-віцебск.настаўніцк.семінарыя.Існавалі і спецыяльн.прафесійн.школы. у гімн.з 4 класа у сяр.19 ст пачалі ўводзіць д/тых,хто жадаў трапіць на дзярж.службу або ваен.спец.школы. у 40-ых г 19 ст.-спец.земляробч.школы. на тэр.Бел.існавалі і нац.школы-яўрэйскія: Хідэры. У гэтых школах рыхтавалі Равінаў і давалі пачатак рэлігійн.адукацыі.у 1847г.мікалай 1 паспрабаваў стварыць сіст.спецыяльн.дзярж.устаноў д/яўрэйск.нас-ва. У школах навучанне вялося на рускай мове і забаранялася навучанне талмуда. У 1852 г.дазволілі дзейнасць яўр.школ. у 1828г быў прыняты новы школьны статут: адукацыя станавілся саслоўнай і парушалася пераемнасць паміж рознымі ступенямі (п/ж базавай і сярэдн, сяр.і вышэйш.) з віл.навуч.акругі былі выдзелены віцебская, магіл.губерніі і стваралася беларуск.навуч.акруга (1828-1850гг).к сяр.19 ст на тэр Бел.усяго існав.576 навуч.устаноў.усяго 17000 навучэнцаў (0,5%усяго нас-ва). У п.пал.19 ст-пач-к беларусазнаўства: вывуч.к-ры, зараджэнне бел.мовы.навукоўцы у гэт.галіне: грыгаровіч(1824-ыя гады зборнік старажытн.актаў(грошы ахвяраваў сын Румянцава)). Шпілеўскі (успаміны Падарожнны па палессі і бел.краю, бел.у характарыстычн.апісаннях і фантастычных яе казках), Без-карніловіч (гістарычн.звесткі), чачот (зборнік песен Бел.песні з-пад Нёмана і Дзвіны). Даніловіч (выдаў статут ВКЛ, судзебнік казіміра 4 1468г,супрасльскі летапіс)і баброўскі –першымі пачалі фарміраванне бел.ідэі. 1842г. –першы музей старажытнасцяў братоў Тышкевічаў.Літ-ра была пераважна польскамоўная.развів.у русле рамантызму. На Бел- цікавасць да мясцов.гісторыі. была белар.плынь: а.міцкевіч-пісаў па-польскі, але пра бел.гісторыю(Мешка, князь Навагрудка, Дзяды, Пан Тадэвуш, Гражына). Я.Баршчэўскі (Шляхціч Завальня, або Бел.у фантастычных апавяданнях-бел.цыкл 1000 і адной ночы). П.Багрым “Зайграй, зайграй, хлопча”.Дунін-Марцінкевіч (Рэкруцкі яўрэйскі набор, Сялянка (першая пастаноўка 1852 загуч.жывая бел.мова), Пінская шляхта, Гапон). З’яўл.ананімн.творы: Энеіда навыварат (равінскі), тарас на парнасе (Вераніцын-У 1889 друкаваны выгляд). У друг.трэці-ствар.перш.публічныя бібліятэкі: пакладзены пачатак бібліятэцы Храптовічаў у Шчорсах. Развів.тэатр і музыка: аб’язныя тэатры (база у горадзе, а потым турнэ па невял.гарадам): у вільні-трупа Мараўскага, мінск-трупа кажынскага. Батлейка. Выяўленч.мас-ва: віленская маст.школа. Дамель-гістар.тэматыка: вызваленне Касцюшкі з цямніцы. Ваньковіч: а.міцкевіч на скале аю-даг. Аляшкевіч-галерэя партрэтаў бел.магнатаў. Н.Орда: 200 аквар.замалёвак помнікаў бел.дойлідства; і.хруцкі-пачынальнік жанра нацюрморт- бітая дзіч. Арх-ра: класічны стыль.

19. Адмена прыгоннага права. Буржуазныя рэформы 60-70-х гг. XIXст. і іх значэнне для развіцця Беларусі.

прычыны: крызіс феад.сістэмы гаспадарання на тэр.Рас і Бел: вытворчасць с/г скарачаецца, прамысловасць таксама; пачаліся антыўрад. Выступленні (сялянскія,антыўрадавыя) і гэта м.прывесці да буйнмасштабн.сял.рэв-цыі. Студз. 1857 г. - Сакрэтны камітэт пад старшынствам Ал 2. У 1856 Алякскандр 2 у сваім выступленні перад дваранмі заявіў: трэба вырашаць праблему. Але трэба, каб ініцыятыва зыходз.ад памешчыкаў. Выбіраецца рэгіён, дзе памешч. Першымі павінны былі прапанав.праекты адмены прыг.права. і выбраў бел.і літ.губерніі. гэт.губерніі былі больш гатовы да адмены, бо яны межавалі з Польшч, дзе прыг.права не было. Памешч.б.уцягнуты ў таварна-грашов.адносіны.У верасні 1857г. памешч. Віленск., Гродз., Ковенск. губ.на чале з ген-губернат.Назімавым згадзіліся асвабадзіць сялян, але без зямлі. 20 лістап. 1857г. –рэскрыпт на імя Назімава,у якім абвяшчаўся пачатк падрыхтоўкі сял.рэф-мы. Абавязк.умовай б.прадастаўленне акрамя сядзібнага надзела, яшчэ і палявога. Б.створаны губернскія дваранскія камітэты. Люты 1858 Сакрэтны камітэт перайменаван у Галоўны камітэт па сял.справе і ён распачаў працу па праекту адмены прыг.права па усёй імперыі. Пректы адм.прыг.права з Бел (усходн.Магіл і Віц.губерніі) выказваліся за надзяленне сял.зямлёй за выкуп, таму што памешчыкі гэт губерн.ліч, што пры надзяленні сял.зямлёй яны атрым.грошы за зямлю, непрыдатн.д/гаспадарання. Гродз, Віл.і Ковенск.губ – без зямлі, бо тут яна больш урадлівая. 8 сак. 1859 – загад Алякс.ІІ аб утв. Рэдакцыйн. Камісіі, якая павінна распрац-ць. варыянт нов. аграрн. ладу: суісн-не 2-х тыпаў гаспадаркі (буйной памешч. і дробн. сялянскай) . 19 лютага 1861 г. Аляксандр II зацвердзіў “Агульныя палаж.д/усіх губерняў Рас.імп.” і “Мясцовыя палаж.д/губерняў і дадатк.правілы, якія дачыняліся асобн.груп нас-ва”і звярнуўся да народа з маніфестам. У ім аб’яўлялася аб адмене прыг.права: у агульн.палажэн.б.правілы па якіх праводзілася рэф-ма у усх.губернях Р.Імп, вызначаліся асабіст.маёмасн.правы сялян, а таксама умовы вызвал.сялян, б.і правілы выкупу зямлі сялянамі. У асобн.палажэн. устанаўліваўся парадак надзялення сял.зямлёй.На тэр. Бел. рэф. праводз. па маніфесту, агульн.палажэн.і 2-м мясцов. палаж. Умовы: сял.атрымоўвалі асабіст.свабоду (маглі свабодна пакідаць памешч., асабіста адказв.перад судом, перах.у інш.саслоўі, пам-к траціў усялякую ул.над сялянамі). Галоўны пункт: аб надзяленні сял.зямлёй. пам-к абавязаны б.надзяліць сел.зямлёй за выкуп. У Магіл. і Віц. губ. – вышэйшы надзел – 4-5,5 дзесяцін, ніжэйшы – у 3 р. меньшы. Калі дарэформен. надзел перавышаў вышэйшы – памешч. меў права адрэзаць лішак. Тут было абшчын.землекарыстанне і зямля неурадлівая.У паветах Мінск., Гродз. і Віленск. губ. і 4-х паветах Віц. губ. – той надзел, якім карыстаўся да рэформы, адрэзкі дапуск.у тых выпадках, калі сялянскі надзел перавышаў установлен. інвентаром.тут зямля была у падворн.карыстанні. Усе узаемаадносіны сял і пам.павінны былі быць уладкваны на працягу 2 год. Выкуп зямлі: селянін м.стаць уладальнікам зямлі на прац.9 год-часоваабавязан.становішча, павінны былі выконваць на карысць памешч. Павіннасці: на зах – аброк (не больш 3рубл.з дзесяціны), на усх – паншчына (не больш 40 мужч.дзён у год). Умовы вызвалення: Памер выкупной сумы вызначаўся на аснове капіталізацыі 6% гадавого аброку. У гэту суму ўключаўся прыбытак ад прыгон.працы, якога памешчык б.пазбаўлены у сувязі з вызваленнем сялян. Калі селянін плаціў памешчыку аброк 30 рублёў у год, тады выкупн.сума склад 500 рубл (30=6%; х=100; і 30*100/6=500;). Выкуп зямлі сялянамі з’яўляўся выкупам асобы, яе аброчн.павіннасцяў. Дзяржава для ажыццяўлення выкупн.аперацыі давала пазыку на 49 гадоў. Сяляне рабіліся даўжнікамі дзяржавы і павінны былі выплачваць ёй доўг высокімі працэнтамі-выкупн.плацяжы. Памер выкупу значна перавышаў фактычны кошт зямлі. Агульн. палаж. ўводзілі нов. сіст. кіраван. вёскай, заснаван. на выбарнасці ніжэйшых службовых асоб. Сяляне, якія жылі на зямлі аднаго памешчыка, скл. сельс. грамаду (абшчыну). На сходзе сельск.грамады выбіраўся стараста. Нек-кі сельск. абшчын, як.адносіліся да аднаго царкоўн.прыхода, стваралі воласць. Для правядзен. рэф. на месцах ствараліся спец. органы — павятов. міравыя з'езды і губернскія па сялянскіх справах установы. Міравыя пасрэднікі садзейнічалі складанню ўстаўных грамат — нарматыўных актаў, дзе вызначаліся пазямельныя адносіны сялян і памешчыкаў. Паўстанне 1863–1864гг. прымусiла ўрад унесцi iстотныя змены ў ажыццяўленне сялянскай рэформы на Беларусi. Тут уводзiўся абавязковы выкуп сялянскiх надзелаў; спынялася часоваабавязанае становiшча сялян, яны станавiлiся ўласнiкамi; выкупныя плацяжы знiжалiся; былi створаны павятовыя паверачныя камiсii для праверкi i выпраўлення ўстаўных грамат; у адпаведнасцi з законам 1867 г. дзяржаўныя сяляне на Беларусi пераводзiлiся з аброку на выкуп i станавiлiся ўладальнiкамi сваiх надзелаў. Рэформа 1861 г. лiквiдавала прыгоннае права. Аднак гэтага было не дастаткова. Расii былi патрэбны iншыя рэформы дзяржаўна-палiтычнага ладу. У 60–70-я гады ўрад прымае шэраг пастаноў аб правядзеннi рэформ: земскай, судовай, гарадской, ваеннай, у галiне народнай адукацыi i друку. Самай радыкальнай была судовая (20 лiстапада 1864 г.). Былi абвешчаны нязменнасць суддзяў, незалежнасць суда ад адмiнiстрацыi, вусны характар, спаборнасць i галоснасць судовага працэсу. Пры разглядзе крымiнальных спраў прадугледжваўся ўдзел у судовым працэсе прысяжных засядацеляў, ствараўся iнстытут адвакатаў. Стваралася с-ма: ніжэйшыя суда-міравыя; акруговыя (1 на губерню), судовыя палаты (1 палата на нек-кі губерн), апеляцыйная (сенат). На Бел.судовая рэформа пачалася ў 1872 г. з увядзення мiравых судоў, а акруговых-з 1883.Земская рэформа, прынятая 1 студзеня 1864 г., прадугледжвала стварэнне ў паветах i губернях выбарных устаноў для кiраўнiцтва мясцовай гаспадаркай, народнай асветай, медыцынскiм абслугоўваннем насельнiцтва i iншымi справамi непалiтычнага характару. На Бел-з 1911 і закранула Віц, Мінск, Магіл.губерніі. Урад непакоіла магчымае ўзмацненне польск.ўплыву у земскіх выбарных органах.Гэта стала прычынай адсутнасці земстваў у Віленск.і Гродзенск.губ. На Бел. была праведзена гарадская рэформа (прынята ў 1870, а пачал.ў 1875). Яна абвяшчала прынцып усесаслоўнасцi пры выбарах органаў гарадскога самакiравання. Права выбіраць і быць абранымі ў гарадскую думу атрымалі толькі тыя, хто плаціў гарадскія падаткі.Рэфармаванне армii ў Расii пачалося ў 1862 г., калi былi ўтвораны 15 ваенных акруг i скарочаны тэрмiн службы да 7–8 гадоў. У 1874 г. з была увядзена усеагульная воiнская павiннасць.Буржуазны характар насiлi школьная (1864 г.) i цэнзурная(1865 г.) рэформы. Адукацыйн.рэф-ма праводзіл.ў адпаведн.з дакументамі “Палажэнне аб пачатковых народн.вуылішчах (1864)” і “Стату гімназій і прагімназій (1864)”. Школа абвяшчалася ўсесаслоўнай. У 1871 г.-новы статут гімназій. Тэрмін навучання у гімназ.павялічыўся з 7 да 8 гадоў. На Бел.стрымліванне развіцця вышэйш.і сяр.адукацыі і павелічэнне пачатк.школ, адкр.настаўніцк.семінарый. Новы цэнзурны статут (1865) значна пашыраў магчымасцi друку. Але д/Бел.захоўв.папярэдн.цэнзура.

20. Паўстанне 1863-1864 гг у Польшчы, Літве і Беларусі. Ход паўстання на тэрыторыі Беларусі. Паўстанне на Бел.1863г-частка паўст.,як.пачал.на тэр.Польшчы. Гэта паўст.б.падпарадк.польск.цэнтру-Цэнтральны Нацыян.камітэт (створаны вясн.1862г у Варшаве). На тэр.Літ і Бел б.свой цэнтр-Літоўскі правінцыяльны камітэт (лета 1862. Узначальваў Звяждоўскі, а з восені-каліноўскі). Асн.мэта:аднаўленне РП у межах 1772г. 2 плыні: чырвоныя і белыя. Да бел.аднос: буйн.памешч.і буржуазія.Мэта: аднаўленне РП у межах 1772,але дабіцца гэтага пры дапамозе мірн.сродкаў: ціск на царск.улады, мірн.маніфестац, пры дапам.замежн.краін. д/Бел не прадугледжв.вырашэння нацыян.пытання. ні бел, ні літ, ні укр не прадугледжв.надзяленне сялян зямлёй.Демакратычн.пераўтварэнні-таксама не прадугледжв. Чырвоныя-беззям.малазам.шляхта, інтэлігенцыя, мяшчанства і часткова сялянства. Мэта: аднаўленне РП у меж1772г. Прадугледж.вырашэнне аграрн.пытання, але не б.адзінства і па спосабах дасягнення. Падзяляліся на правых і левых. Правыя лічылі асн.сілай шляхту. Аграрн.пыт-е: надзял-е сял.зямлёй, якой яны карыстаюцца, а памешчыкам выплаціць ад імя дзяржавы кампенсацыю. Самавызначэнне бел,літ.укр-не ставілася. Левыя-за аднаўленне РП. Гал.сіла: просты народ. Аграрн.пытанне выраш.такім чынам, каб сяляне самі дабіліся незалежн.у паўстанні і ўзялі зямлю, як.была у памешчыкаў. Прадугледжв.права на самавызначэнне бел,літ,укр. Жэмайты і украінцы удзелу у паўст.не прымалі, іх не цікавіла праблема аднаўлення РП.Штуршок для падрыхт. паўст. - расстрэл дэманстрацыі ў Варш. 8 крас. 1861 г. Паўстанне пачалося у Польшчы (Варшаве) 22 студзеня 1863 г,а літ.прав.камітэт вагаўся і 1 лютага 1863 падтрымаў паўст. У Літ і Бел паўст.узначаліў Каліноўскі і яго паплечнікі: Урублеўскі, Ражанскі, выдаваў "Мужыцкую праўду" (лацінкай, 7 нумароў) У адрозненне ад цэнтр.нац.камітэта у Варшаве, Каліноўскі лічыў неабходным раздяліць усю зямлю сялянам і ў нац.пытанні прытрымлів.пазіцыі аб самастойнасці Бел і інш.тэрыт (укр і літвы). 1 лютага 1863г-літ прав.камітэт. выдаў адозву д/усіх грамадзян Літ і Бел. Там былі прадубліраваны праграмн.палажэнні Варшаўскага цэнтра па паўстанню: нас-ва заклікалася да паўст, усе грамадзяне незалежна ад веравызнання і сац.становішча аб’яўляліся свабоднымі і роўнымі п/д законам, ва уласнасць сялянам бясплатна перах.надзел, якім яны карысталіся да паўстання; пам-кі атрымоўвалі кампенсацыю; калі селянін не меў зямлі, але прымае ўдзел у паўстанні, забяспечв.3 моргамі зямлі бясплатна; рэкруцк.павіннасць адмянялася і ўводзілася усеагульн.воінск.павіннасць; аднаўлялася дзейнасць уніяцк.царквы. Гэт.палажэнні выклікалі непаразуменне і поўнае непрыяцце сялянамі. Паўст.зводзіцца да дзейнасці паўст.атрадаў на Бел. Яны з’явіліся з Польшчы у студзені-ліпені 63г-самы буйны пад кір-вам Рагінскага.здолеў дайсці да цэнтра Бел і быў разбіты царск.войскамі. Механізм дзеяння атрадаў: прыходзілі у населены пункт, аб’яўл аб паўстанні, чыт.праграму, праводзілі прысягу і ішлі далей. Сувязь п/ж цэнтрам і атрадам б.слабай. Б.пашырана лакальн.дзейнасць.У Вільні кіраваў паўстаннем ЛПК і ён аб’явіў себя Часовым урадам літ.і бел і б.узначалены Каліноўскім і прадугледжв.нац.пытанне. Гэта пазіцыя незадаволіла Варш.цэнтр.кір-ва паўст., адхіл.Каліноўскага ад кір-ва паўстаннем. У сак. 1863 г. Віленскі часовы ўрад Літвы і Беларусі распушч. і створ. Аддзел кіраўніцтва правінцыямі Літвы, у які ўвайшлі "белыя". Узначальвае Гейштар. Каліноўскі вымушаны падпарадкавацца. Каліноўскі стаў ваяводскім камісарам у Гародні. Галоўн.д/аддзела кіраўніцтва ЛПК: не дапусціць перероста у сял.вайну. Аддзел кір-ва правінцыямі Літвы так і не стаў кіраўніком паўст. Большасць атрадаў была разбіта царскімі войскамі.24 сакавіка атрад Звяждоўскага захапіў г.Горкі. сяляне, якія верылі у добрага цара, дапамагалі лавіць паўстанцаў. Найбольшы размах паўстанне дасягае ў Гродзенск.губерні у маі 1863г.-20 баёў з царск.арміяй. У маі адбылася буйнейшая бітва у ходзе паўстання: 21 мая 1863г – маят.Мілавіды Слонімскага павета. Паўстанцы праігралі. Д/паўст.б.характэрна дрэнная тэхнічн.забеспячэнне: косы, ружжы, шаблі. У маі 63 г. агульн.кір-ва ходам паўстання узяў на сябя Мураўёў. ("вешальнік") з неабмежаванымі паўнамоцтвамі. Дзейнасць Мураўёва: перацягнуць як мага больш сялян на свой бок: 1) выкупн.плацяжы зніж.на 20%; 2) калі у сял.адабралі частку зямлі, якой ён карыстаўся да рэформы, то зараз вернулі; 3) пачынаючы с 1863г. спынялася часоваабавязанае становішча. Спачтку д/віленск.і гродзен.губ, а потым і усх.часткі. Мураўёў абавязаў сялянск. тав-вы наглядаць за мясц. шляхт., арганіз. сялянс. каравулы. + антыпаўст. і антыпольск. агітацыя. У навуч. і грам. установах ўведз. рус. мова. Гейштар не спраўляецца-"белыя" пач. пакідаць пасады-прыйшлі "чырвоныя". У чэрв. ў Вільню вярнуўся Каліноўскі, а ў ліп. стаў старш. Віл. аддзела. Аднак выратаваць паўст. немагчыма. памешчыкі адышлі ад паўстанцаў. 28 жніўня 1863 г. спыненне ваенн. дзеян. У верасні 1863 г. узбр. барацьба ў зах. губ. Б.і і ў Літве была спынена. Каліноўскі арыштаваны ў студ. 1864 г.. 22 сак. - павешаны ў Вільні. За ўдзел у паўст. 128 чал. пакараны смерцю, 853 - на катаргу, каля 12,5 тыс. выселены. Паўстанне 1863 - 1864 гг. – нац.- бурж.-дэмакр.рэвал., накір. супр. самадзярж., саслоўн. і нац. няроўн. => ўлады -паслабленне ўмоў сял. рэф. 1861 г. Сялянам, каталікам па паходжанню б.забаронена валодаць і купляць зямлю больш за 6 дзесяцін. Польск.памешч.не мелі права купляць зямлю на Бел, акрася зямлі па спадчыне. Было забаронена збірацца шляхте у адным месцы больш як 3 чалавекі. Да к.60-ых гадоў у бел.зах.губернях – ваен.дыктатура.