- •Мазмұны
- •Оқытушылар туралы мәліметтер
- •Пән туралы мәліметтер
- •Пререквезиттері
- •Постреквезиттері
- •Пәннің қысқаша сипаттамасы.
- •Пәннің мазмұны
- •6.1. Дәріс сабақтарының жоспары
- •6.2. Семинарлық сабақтардың жоспары:
- •7. Пән бойынша студенттердің өзіндік жұмысты орындау және тапсыру кестесі
- •8. Студенттің өзіндік жұмысты ұйымдастыру туралы нұсқаулары
- •8.1. Негізгі әдебиеттер:
- •8.2 Қосымша әдебиеттер:
- •9. Курстың саясаты
- •Бағаларды қою саясаты
- •Пән бойынша білімді бағалау кестесі
- •Студенттердің білімдерін емтиханда бағалау
- •Студенттердің білімін бағалау шкаласы
- •3. Курстың түсіндірме сөздігі (глоссарий)
- •Абстрактылы еңбек - тауар айырбасы кезінде көрінетін жалпы адам
- •4. Дәріс жинағы
- •1 Бөлім. Экономикалық теория ғылым ретінде
- •1 Тақырып. Экономикалық теория пәні мен әдістері
- •Экономикалық теория.
- •Экономиканың зерттеу әдістері.
- •Экономикалық теорияның функциялары.
- •2 Тақырып. Қоғамдық өндірістің негіздері
- •2. Қоғамдық өндірістің құрылымы.
- •3.Өндіріс және ұдайы өндіріс.
- •1. Меншік қатынасына байланыстылар:
- •Қоғамдық өндірістің құрылымы
- •Орташа ауыспалы шығындар жалпы ауыспалы шығындарды өндірілген өнімдердің санына бөлу арқылы құрылады:
- •Таза нарықтық экономикалық жүйенің сипаттамасы:
- •2 Бөлім. Экономикалық теорияның фундаменталдық негіздері.
- •Жекешелендірудің тәсілдері
- •5 Тақырып Қоғамдық шаруашылықтың түрлері.Тауарлы шаруашылық.
- •Шаруашылық жүргізудің тәсілдері: натуралдық және тауарлық.
- •Тауарлы шаруашылықтың мәні.
- •Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері.
- •6 Тақырып. Нарық шаруашылықтың жалпы сипаттамасы.
- •Нарықтың мәні және түрлері.
- •Нарық механизімінің негізгі элементтері: сұраныс, ұсыныс, баға, бәсеке қабілеттілігі.
- •Нарықтың атқаратын қызметтері. Нарықты экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктері.
- •Артықшылығы
- •Кемшіліктері
- •Тауарлар мен қызметтер нарығы
- •Қаржы нарығы
- •7 Тақырып. Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері.
- •Негізгі түсініктер мен терминдер
- •Бақылау сұрақтары
- •8 Тақырып. Кәсіпкерліктің әлеуметтік экономикалық мәні.
- •Негізгі түсініктер мен терминдер
- •Бақылау сұрақтары
- •Негізгі түсініктер мен терминдер
- •Бақылау сұрақтары
- •Шығындарды есепке алу тәсілдері бойынша:
- •Бухгалтерлік шығындар
- •Экономикалық шығындар
- •Өндірілген өнім көлемінің өзгеруіне байланысты:
- •Орташа өнім (ар) – көрсеткіш жалпы өнімді (q) өзгермелі фактордың санына бөлумен анықталады:
- •11 Тақырып. Өндіріс факторлар нарығы жӘне факторлық табыстардың қалыптасуы.
- •Еңбек нарығы және жалақы.
- •Капитал және процент.
- •Жер нарығы және жер рентасы.
- •Өндіріс факторлар нарығы
- •Еңбек нарығы
- •Жер нарығы
- •Мерзімдік
- •Жұмыс х Бір сағаттың
- •Мерзімді
- •Аккордты
- •Қоғамда табыстар біркелкі бөлінбейді, табыстың біркелкі бөлінбеуі деңгейі графикте Лоренц қисығымен көрсетіледі.
- •Бақылау сұрақтары
- •Ұлттық экономика жүйе ретінде.
- •Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер.
- •Макроэкономикалық тепе-теңдік.
- •Мұнда а – амортизациялық жарнаның сомасы.
- •Негізгі түсініктер мен терминдер
- •Бақылау сұрақтары
- •13 Тақырып. Жұмыссыздық пен инфляция макроэкономикалық тұрақсыздықтың көрінісі ретінде.
- •Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері.
- •Жұмыссыздықтың зардаптары.
- •Инфляция түсінігі және қазіргі кездегі инфляцияның салдары.
- •Инфляция түрлері. Инфляция қарсы саясат.
- •Фрикциондық жұмыссыздық
- •Бақылау сұрақтары
- •Экономикалық өсудің факторлары:
- •Дағдарысқа қарсы саясат
- •Бақылау сұрақтары
- •15 Тақырып. Мемлекеттің ақша – несие жүйесі.
- •Ақша жүйесі түсінігі мен типтері.
- •Ақша нарығындағы тепе-теңдік.
- •Несиенің мәні мен формалары.
- •Қазақстан Республикасының банктік жүйесі.
- •Несиенің түрлері
- •Несиелік белсенділікті басқару
- •Акция Ақша массасы Банк
- •5. Семинар сабағының тапсырмалары
- •6. Студенттердің өзіндік жұмысқа дайындалу тапсырмалары (сөж)
- •Фрикциондық жұмыссыздық
- •Дағдарысқа қарсы саясат
- •Акция Ақша массасы Банк
- •7. Аралық бақылау сұрақтары
- •8. Емтиханға арналған тестлік сұрақтар
- •9. Есеп-жаттығулары
- •10. Қолданылатын әдебиеттер тізімі Негізгі әдебиеттер:
- •Қосымша әдебиеттер:
Негізгі түсініктер мен терминдер
Капитал
Айнымалы капитал
Негізгі капитал
Қорлану
Тиімділік
Амортизация
Қор қайтарымы
Қор сиымдылығы
Бақылау сұрақтары
Капиталдың мәні.
Капиталдың алғашқы қорлануы.
Капиталдың қорлану процесі.
Негізгі капиталдың тозуының түрлері.
Қорлардын пайдалану тиімділігін көрсететін көрсеткіштер.
Инвестицияның мәні.
10 тақырып. КӘСІПОРЫННЫҢ шығындары мен табысТАРы.
Шығындардың мәні.
Шығындардың түрлері.
Табыс және пайда.
Тауар өндірісінде өндіріс факторларын (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік қабілеттілігі) сатып алуға шығатын шығындарды талдау қажеттілігі туындайды. Шығындар - нарықта құн формасынан алынған ресурстар шығындары. Яғни өнім өндіріп өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі.
Өндіріс шығындары ұдайы өндірістің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынатын құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.
Өндіріс шығындарының классификациясы
Шығындарды есепке алу тәсілдері бойынша:
Айқын шығындар - шикізат, материалдарға,
жолдамалы еңбеккерлердің жалақысына
және т.б. кеткен ақшалай шығындар.
Айқынсыз шығындар - кәсіп-орын иесінің
өз меншігіндегі сатып алынбайтын
өндіріс факторларларын пайдаланғандағы
шығындар.
Бухгалтерлік шығындар
Экономикалық шығындар
Жоғарыда келтірілген схемаға мынадай тұжырым жасауға болады. Бухгалтерлік шығындар - өнімнің белгілі бір мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Онда факторлар сатып алынған бағамен көрсетіледі. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және статистикалық есеп беруде өнімнің өз құны түрін алады.
Экономикалық шығындар ресурстардың сиректігіне және оларды балама пайдалану мүмкіндіктеріне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың экономикалық шығындары, оларды өте қолайлы пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын және айқын емес шығындар болып бөлінеді.
Айқын шығындар - өндіріс факторларымен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрінде жұмсалатын шығындар. Оларға ресурстарды сатып алу шығындар; жұмысшылар; қызметкерлерге жалақы төлеу, көлік шығындары т.б.
Айқын емес шығындар - өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі ресурстардың құнын айтады; ғимараттардың жалға берілмеу шығындары т.б.
Өндірілген өнім көлемінің өзгеруіне байланысты:
Тұрақты
шығындар (ҒС) – бұл шығындар өндірілген
өнім көлемінің өзгеруінен тәуелсіз
өзгермейтін шығындар.
Өзгермелі
шығындар (ҮС) – олар өндірілген өнім
көлем өзгерген сайын өзгеріп отырады.
Тұрақты шығындар – (FC) белгілі уақыт аралығында өндіріс пен өткізу көлемінің өзгеруіне байланысты емес шығындарды атаймыз. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін бөлігіне паралельді түзу сызық көрсетеді.
Tc
C
Vc
Fc
Q
Тұрақты шығындарға: облигациялық заем, міндетті төлемдер, ренталық төлемдер; ғимараттар мен жабдықтардың амортизациялық төлемдерінің бөлшегі; сақтандыру жарналары, жұмысшылардың еңбек ақысы т.б. Олар старттық (бастапқы) және қалдық шығындар болып бөлінеді. Старттық шығындарға - өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен байланысты жұмсалатын тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады. Бұл шығындарды координата осінде көруге болады.
C
Fc
старттық
шығындар
-----------------------------------------------
қалдық
шығындар
Қалдық шығындар дегеніміз - өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытта толық тоқтағанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорындардың тұрақты шығындардың бір бөлігін жатқызуға болады.
Өзгермелі шығындар (VC) – белгіленген мерзімде өнімді өткізу мен өндіру көлеміне тікелей байланысты шығындар. Оларға жалақы, шикізат отын, көлік қызметіне, электр жүйесіне шығындар. Ол шығындарды кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерте отырып болжай алады. Өзгермелі шығындар 3 түрге бөлінеді:
Пропорционалды өзгермелі шығындар - егер көлемі мен шығындарының өзгерісіне пара-пар келсе қалыптасады.
Дегерессивтік өзгермелі шығындар – шығындардың салыстырмалы өсуі өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болған жағдайда қалыптасады.
Прогрессивтік өзгермелі шығындар - өзгермелі шығындардың өсуі өндіріс көлемінен артық болған жағдайда орындалады.
a) б) c)
C C Vc C Vc
Vc
Q Q Q
3. Кәсіпорынның жалпы шығыны (ТС) деп тұрақты және өзгермелі шығындарының қосындысынан тұрады.
ҒС+VС
=ТС ТС-жалпы
шығындар р
Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы шығындар өзгермелі шығындардың сомасындай шамаға өсіп отырады. Кәсіпкер үшін өнімнің бір бөлігін өндіруге жұмсалған шығындардың маңызы зор. Ол орташа шығындар деп аталады.
4 Өндірістің тиімділігін және табыстылығын анықтайтын шығындар:
4.1. Өнім өндірісінде бір данаға шыққан шығындарды білу үшін орташа шығындар есептелуі:
орташа тұрақты шығындар;
орташа өзгермелі шығындар;
орташа жалпы шығындар.
Осы көрсеткіштер арқылы фирманың пайдасын анықтауға болады:
Егерде тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) кем болса, яғни Р<АТС, фирма шығынға қалады.
Егер тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) артық болса, Р>АТС, фирма әр бір тауардан осы айырмашылық көлемде пайда алады.
Егер баға орташа шығындарға тең болса, яғни Р=АТС, фирма нолдік жағдайда болады, пайда да алмайды, шығынға да қалмайды.
Өнім өндірудің ең жоғары деңгейін анықтау үшін шекті шығындар МС есептеледі.
Шекті шығындар – бұл қосымша өнімге шыққан қосымша шығындар. Өндіріс көлемі бір өлшемге өскен немесе кеміген кезде жалпы шығындардың өсуі немесе азаюы. Шекті шығындардың көмегімен өндірістегі алынатын пайданың ең жоғары деңгейі анықталады. Ол үшін шекті шығындар орташа шығындар және тауар бағасымен салыстырылады.
Өндірістің қысқа мерзім кезеңінде кейбір факторлар өзгермейді. Сондықтан өндірілген өнім көлеміне байланысты шығындар тұрақты және өзгермелі түрде болады.
Тұрақты (ҒС) шығындар - фирма өнім өндірмеген жағдайда да төленетін шығындар. Өзгермелі (VС) өнім көлемі өзгерген сайын өзгеріп отыратын шығындар (шикізатқа, жұмысшылардың жалақысына т.б. кететін шығындар.)
МС= ТС, мұнда: МС-шекті шығындар,
Q Q = өндірілген өнім саны.
3. АС = ТС ,
Q АС – орташа жалпы шығындар.
АҒС = ҒС . АҒС- орташа тұрақты шығындар.
Q
АVС = VС АVС – орташа өзгермелі шығындар.
Q
Фирма тұрақты шығындарын өтеген соң қысқа мерзімнен ұзақ мерзім кезеңге ауысады. Мұндай жағдайда кәсіпорын іс-әрекетін жалғастыратын болса, фирманың барлық шығындары өзгермелі болады.
Егер өнімнің қосымша бірлігін өндіру шығыны сату бағасынан арзан болса, онда шекті шығындар фирманың өнімінің бағасымен теңескенше, фирма өндірісті кеңейте береді.
Қысқа мерзімде шекті шығындардың қисығы U формада болады, бұл қысқарманы табыстылық заңымен байланысты еселеп өсіп отыратын қосымша күш шектелген немесе тіркелген өндіріс факторларында қолданылады. Оны төмендегі қисықтан көреміз
C MC
P
AC
Pmin AVC
Q
Qmin Qont
Бастапқыда шекті шығындар азаюы мүмкін, бұл өндіріс масштабының өсуі табыстылықты өсіретін масштабының эффектісімен байланысты. МС, АС және АVС қисық сызықтарының тәртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге бағынады. Осыған сәйкес, шекті шығындар орташа шығындардың барынша төмен мағынасына тең болады.
Яғни MC=minAC
Егер нарықтық баға (Р) фирма белгісімен және оған өндіріс көлемі сәйкес деп есептесек, онда ол өнімді Qont оның бағасы шекті шығындармен теңескенше өндіруге болады. Одан ары өндіру тиімсіз.
Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар жанды еңбек шығындары мен өндіріс құрал жабдықтарының шығындарынан тұрады. Фирма өндіретін өнім бірлігі – зат немесе құн түрінде өндіріс нәтижесін, яғни оның тиімділігін құрайды.
Фирманың басты мақсаты - пайда табу. Пайда дегеніміз – табыс пен шығындардың арасындағы айырмашылық. Табыс дегеніміз - сатқан өнімнен түскен түсім. Шығындарға сәйкес табыстардың бірнеше түрі болады:
Жалпы табыс – ТR = PxQ
Орташа табыс – АR = TR = P
Q
Шекті табыс – MR = ТR
Q
Өндірісті ұйымдастыру кезінде әдетте кәсіпкер өндірістік процестің тиімді болуын қалайды. Сондықтан өндірістегі өзгермелі фактордың ықпалын анықтау үшін тиімділік көрсеткіштері қолданылады: жалпы, орташа және шекті өнім. Жалпы өнім (Q) – өзгермелі факторлардың белгілі бір көлемін қолданғандағы өндірілген өнімнің саны.