Еўрацэнтрысцкая (заходнееўрапейская) перыядызацыя

40 тыс. гадоў да н.э. – V ст. н.э. – Старажытнае грамадства

Канец V ст. н.э. – ХV ст. – Сярэднявечча

ХVІ ст. – пачатак ХХст. – Новы час

З 1918 г. – да нашых дзён – Найноўшы час

Дзяржаўніцкая перыядызацыя Беларусі (па у. Ігнатоўскаму)

1Х ст. – Полацкі перыяд. Першыя дзяржаўныя утварэнні на Беларусі.

Сяр.ХШ ст. – Літоўска – Беларускі перыяд. Утварэнне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага.

1569 г. – Польскі перыяд Утварэнне Рэчы Паспалітай.

1772, 1793 – Расійскі перыяд.Падзелы Рэчы Паспалітай і далучэнне беларускіх зямель да Расійскай імперыі.

З 1917 г. – Савецкі перыяд.

Сацыяльна-эканамічная перыядызацыя гісторыі Беларусі

100 тыс.год назад – VІІІ ст. н.э – Першабытнае грамадства на тэрыторыі Беларусі.

ІХ ст. – 1861 г. – Феадальны лад.

1861 – 1917 гг. – Капіталістычныя адносіны.

1917 – 1990 гг. – Сацыялізм.

1990 г. – Быў абвешчаны пераход да рынка.

Перыядызацыя гісторыі Беларусі па Я.І. Трышчанку

1. Прадгісторыя Беларусі: з часоў славянскай каланізацыі Усходнееўрапейскай раўніны і да распаду агульнаўсходнеславянскай старажытнарускай дзяржавы Кіеўскай Русь (першыя стагоддзя 1 тыс. н.э – ХІІІ ст)

2. Заходнерускія землі ў складзе ВКЛ, фарміраванне беларускай народнасці (ХІІІ ст – 1569 г.).

3. Беларускія землі ў складзеРэчы Паспалітай (1569-1795 гг.)

4. Беларускія землі ў складзе Расійскай імперыі. Станаўленне беларускай нацыі (1795-1917 гг.)

5. Савецкі перыяд гісторыі Беларусі. Утварэнне і кансалідацыя беларускай нацыянальнай дзяржавы – БССР (1917-1991 гг.)

6. Станаўленне і развіццё суверэннай Рэспублікі Беларусь ( з 1991 г.)

3.

Крыніцы гістарычныя– гэта матэрыяльныя аб'екты, якія маюць сацыяльную прыроду паходжання, адлюстроўваюць гістарычнае мінулае грамадства, уцягнуты ў сферу гістарычнага даследвання і служаць сродкам гістарычнага познання.

На аснове археалахічных крыніцвывучаюцца пытанні сацыяльна-эканамічнага развіцця і заняткаў насельніцтва, эканамічных і культурных сувязей.

Пісьмовыя крыніцы класіфікуюцца па тыпах і відах на заканадаўчыя акты, матэрыялы справаводства, эканамічна-геаграфічныя, гаспадарчае апісанне, статыстычныя матэрыялы, летапісы і хронікі, мемуарную літаратуру, літаратурныя і публіцыстычныя творы,матэрыялы перыядычнага друку.

Лінгвістычныя. Беларуская мова з яе асаблівасцямі дазваляе пры гістарычна-параўнальным вывучэнні казаць аб тым прадстаўнікі якіх этнічных груп насельніцтва ў той ці іншы час жыла на тэрыторыі Беларусі (што знайшло адлюстраванне ў шэрагу тапанімічных назваў і інш.), аб стасунках насельніцтва Беларусі з іншымі рэгіёнамі свету (аб чым будут сведчыць запазычанныя з іншых моў словы).

Этнаграфічныя крыніцы даюць звесткі аб народах-этнасах, іх культуры і побыту ад старажытных часоў да нашых дзён, этнічных і этнасацыяльных працэсах, якія адбываліся на пэўнай тэрыторыі.

Антрапалагічныя крыніцы даюць магчымасць даведацца аб паходжанні чалавека і яго месце ў жывельнным свеце, якім чынам розныя фактары ўплывалі на яго развіццё, як выглядаў чалавек ў розныя гістарычныя эпохі.

Дапісьмовая гісторыя Беларусі існуе некалькі тысячагоддзяў, пісьмовая налічвае каля двух тысячагоддзяў. Лёс яе быў вельмі складаным, пэўны час у ёй панавалі вялікапольская і вялікаруская канцэпцыі, якія адмаўлялі сам факт існавання беларускага этнасу і лічылі яго адпаведна галіной польскага ці рускага этнасу. Станаўленне беларускай гістарычнай школы звязана з фарміраваннем беларускай нацыі і развіццём нацыянальнага руху.

Першыя звесткі пра падзеі ІХ- ХІІ стст. на тэрыторыі Беларусі змешчаны ў летапісным зводзе “Аповесць мінулых гадоў” (пач. ХІІ ст.)

Першым гісторыкам ВКЛ лічыцца Мацей Стрыйкоўскі, які ў сваёй “Хроніцы польскай, лістоўскай, жамойцкай і ўсея Русі” (1582)выкарыстаі разнастайныя дакументальныя крыніцы. У цэнты ўвагі аўтара – князі і іх бітвы, паходы Вялікага князя ВКЛ Альгерда, магутнасць дзяржавы пры Вітаўце. Хроніка карысталася папулярнасцю, служыла асноўнай крыніцай для многіх гісторыкаў.

Першай спробай пабудовы сістэматызаванага курса па гісторыі ВКЛ была “Гісторыя Літвы ” (1650-1669) А. Віюк-Каяловіча. Гэта праца у значнай ступені ўяўляла белетрызаваную перапрацоіку “Хронікі”Стрыйкоўскага. А. Віюк-Каяловіч зрабіў таксама шэраг грунтоўных генеалагічных геральдычных даследаванняў родаў Радзівілаў і Хадкевічаў, збіраў матэрыялы па гісторыі беларуска-літоўскай шляхты.

Пачынальнік беларускай археалогіі І.І.Грыгаровіч выдаў “Беларускі архіў старажытных грамат”.

Расійская афіцыяная навука зыходзіла з вялікадзяржаўніцкіх поглядаў на Беларусь як на спадчыннае ўладанне расійскіх манархаў, а на беларусаў як на частку велікарускага народа. Так, прадстаўнік тэорыі “заходнерусізму” М.Каяловіч сцвярджаў, што народ “Западной Расіі (беларусы і украінцы) гэта галіна рускага народа, якая пасля мангола-татарскага пагрому Паўночна-Усходняй Русі папала спачатку пад уладу Літоўскага княства, а потым – Польскай дзяржавы. Таму Расія павінна не толькі вызваліць “истинно”рускія землі, але і давесці неабгрунтаваннасць прэтэнзій польскага боку на землі “Западной России”.

Польскія вучоныя разглядалі Беларусь як частку Польшчы. Згодна з ідэалагічнымі пабудовамі польскіх навукоўцаў, беларусы, як і украінцы, з’яўляліся толькі галіной адзінага польскага народа. Найбольш значным прадстаўніком польскага вялікадзяржаўнага напрамку лічыцца Л.Галембоўскі.

Літаратура

• Гісторыя Беларусі: У 6 т. – Т. 1. – Мн., 2000.

• Гісторыя Беларусі пад рэд. Новіка Я.К. і Марцуля Г.С. .- Т.1. - Мн., 1998.

• Лысенко П.Ф. Дреговичи. – Мн., 1992.

• Піліпенка М. Старажытныя этнічныя супольнасці на тэрыторыі Беларусі.//Беларусь на мяжы тысячагоддзяў.–Мн., 2000.

• Седов В. Происхождение и ранняя история славян.// Старонкі гісторыі Беларусі.–Мн., 1992.

• Фамінова А. Засяленне славянамі тэрыторыі Беларусі. Паходжанне беларусаў.//БГЧ.–2002.–№4.

• Чарняўскі М. Вытокі.//Беларуская думка.–1991.–№2.

• Штыхаў Г.В. Ажываюць сівыя стагоддзі.–Мн., 1985.

• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі.–Т.6. ч.1.–Мн., 2001

Тэма 2-3. ПАХОДЖАННЕ БЕЛАРУСАЎ

1. Навука і рэлігія аб паходжанні чалавека.

2. Даіндаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі.

3. “Вялікае перасялення народаў.” З’яўленне індаеўрапейцаў у Еўропе.

4. Вынікі змешвання славян з балтамі і ўгра-фінамі.

5. Фарміраванне беларускага этнасу

6. Фарміраванне беларускай нацыі. Адраджэнне беларускай мовы і літаратуры

1. Навука і рэлігія аб паходжанні чалавека.

Існуюць розныя версіі аб паходжанні людзей: боская, касмічная, тэорыя эвалюцыйнага развіцця. Аднак, у падручніках звычайна выкарыстоўваецца апошняя–эвалюцыйная тэорыя Дарвіна. .Cярод навукоўцаў няма адзінага погляду і на паходжанне беларусаў. Існуюць розныя канцэпцыі этнагенезу беларусаў: фінская, балцкая, крывіцка-дрыгавіцка-радзіміцкая і інш.

Этнічная гісторыя беларусаў падзеляецца на два перыяды:

1. Даіндаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі(40 тыс.гадоў да н.э. – 3-2 тыс. да н.э.)..

2. Індаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі.

• Балцкі этап індаеўрапейскага перыяду (3 – 2 тыс. да н.э. – IV – V cтст. н.э.

• Славянскі этап індаеўрапейскага перыяду.

2. Даіндаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі.

Першыя людзі прыйшлі на тэрыторыю Беларусі яшчэ ў часы палеаліту ( неандэрталец або краманьёнец) (эпоха мусцье). (часы сярэдняга або позняга палеаліту). Бердыжская і Юравіцкая стаянкі сведчаць, што ўжо ў тыя часы ўзнікаюць мясцовыя этнаграфічныя асаблівасці. Адкрытая тэрыторыя Беларусі і наяўнасць вялікіх рэк давалі магчымасць засяленню яе з розных тэрыторый. Ніводная з гэтых груп мігрантаў не была настолькі вялікай, каб засяліць значную тэрыторыю. Даіндаеўрапейскае насельніцтва не пакінула нам сваёй гідраніміі. Сучасная навука дапускае наяўнасць угра-фінаў толькі ў Падзвінні. ІІІ-ІІ тыс. да н.э. з Поўдня і часткова з Захада на тэрыторыю Беларусі сталі распаўсюджвацца новыя плямёны – скатаводаў і землеробаў. Паступова новыя плямёны засялілі ўсю тэрыторыю Беларусі, Прыбалтыкі, Волга-Окскага басейна. Мясцовае насельніцтва, якое займалася паляваннем і рыбнай лоўляй, пачало ўспрымаць новыя формы гаспадаркі, звычаі і мову гэтых плямён. Новыя плямёны належылі да старажытных балтаў, якія з’яўляліся часткай індаеўрапейцаў.

3. “Вялікае перасялення народаў.” З’яўленне індаеўрапейцаў у Еўропе.

Так, у бронзавым веку пачынаецца новы –індаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі. У этналінгвістыцы выдзеляецца некалькі моўных груп, асноўную з якіх складаюць індаеўрапейцы. Са сваёй “прарадзімы” (хутчэй за ўсё Малой Азіі) 3000–1500 да н.э. старажытныя індаеўрапцы рассяліліся на Іранскім нагор’і, у Індастане, Сярэняй Азіі і далей на Захад, Прычарнамор’і. Еўропе. У выніку ўласнага гістарычнага развіцця і запазычанняў з моў мясцовага насельніцтва паступова ўтварыліся групы плямёнаў, мовы якіх набылі адметныя асаблівасці. На думку навукоўцаў прарадзімай індаеўрапейцаў з’ялялася Малая Азія. Індаеўрапейцы ўжо ў 4 тыс. да н.э. мелі даволі развітую вытворчую гаспадарку і патрыярхальны лад. У выніку дыферэнцыяцыі некалькіх парадкаў утварыліся паўночна-заходняя галіна – продкі будучых германцаў, плямёны, якія вандравалі на ўсход ад Дняпра былі іранамоўнымі, на тэрыторыі ад Балтыкі да Волгі жылі паўночныя індаеўрапейцы. У 2 тыс да н.э. Беларусь засялілі індаеўрапейскія плямёны. Беларусь зрабілася часткай прарадзімы балтаў і славян (сяярэднядняпроўская культура)-балцка-славянская супольнасць, якая з працягам часу распалася на балцую і славянскую. Першыя групы індаеўрапейцаў на беларускіх землях былі балцкімі. У рамках індаеўрапейскага перыяду вылучаецца балцкі этап (3–2 тыс.годдзя да н.э. – ІУ-У стст. н.э.). Балты прыйшлі на Беларусь з Сярэдняга Падняпроў’я, засвойваючы мясцовы індаеўрапейскі субстрат. На працягу 2 тысячагоддзяў адбываўся працэс змешвання балтаў з мясцовым насельніцтвам, на поўначы Беларусі існаваў уплыў фіна-угорскага насельніцтва.. Некаторыя рэгіёны Беларусі былі слаба заселены балтамі, але на большай частцы яе тэрыторыі сфарміраваўся балцкі этнас. Мясцовае насельніцтва паступова трансфарміравалася ў індаеўрапейцаў-балтаў, адначасова аказваючы пэўны уплыў на іх мову і культуру.

На тэрыторі Беларусі ў жалезным веке сфарміравалася некалькі археалагічных культур:

• днепрадзвінская (на поўначы),

• штрыхаваннай керамікі (сярэдняя і паўночна-заходняя частка Беларусі),

• мілаградская( на поўдні),

• зарубінецкая (на поўдні).

4. Вынікі змешвання славян з балтамі і ўгра-фінамі.

Новы славянскі этап этнічнай гісторыі Беларусі пачаўся ў раннім сярэднявеччы. З’яўленне славян на Беларусі стала вынікам апошніх хваляў Вялікага перасялення народаў, якімі былі рух готаў (ІІ–ІІІ стст. н.э.), нашэсце гунаў (ІУ ст. ) і авараў (сяр. У ст. н.э.).

Готы– племя ўсходніх германцаў. Гуны–аб’яднанне качавых пляямёнаў, якое склалася ў Цэнтральнай Азіі (2356–2208 гг. да н.э.). У 70-х гг. 4 ст. н.э. гуны пачалі наступ на аланаў, готаў і Рымскую імперыю. Пасля 451 г. адступілі і саюз распаўся. Авары–плямёны тэркскага паходжання, якія ў 6 ст. прыйшлі з Азіі і ўтварылі каля 570 г. незалежную дзяржаву на Дунае. Паміж 791 і 803 гг. Аварскі каганат быў знішчаны Карлам Вялікім і балгарамі. Найбольш верагодным месцам фарміравання славян з’яўляецца Вісла-Одэрскае міжрэчча і паўднёвая частка лясной зоны Усходняй Еўропы (сюды уваходзіць і поўдзень Беларусі). Аднак, славянскае насельніцтва ў канцы У-пачатку УІ стст. адыйшло на Дунай. Масавы прыход славян на Беларусь і іх канчатковае ўкараненне тут пачалося на рубяжы УІ–пачатку УІІ стст. Частка балцкага насельніцтва адыйшла на поўнач, астатнія змяшаліся са славянамі. Гэты працэс працягваўся некалькі стагоддзяў. Спрыяла яму амаль аднолькавы узровень сацыяльна-эканамічнага развіцця і блізасць рэлігійных вераванняў. У УІ–Х стст. на тэрыторыі Падзвіння, Падняпроўя, Папрыпяцця і Панямоння адбываўся процэс славянізацыі балтаў. У іх культуры і мове перапляліся славянскія і балцкія элементы. Гэта былі якасна новыя прабеларускія ўтварэнні, у якіх пераважалі славянскія рысы і якія займалі сваеасаблівае месца сярод іншых усходнеславянскіх этнасаў. Тры пранароднасці – крывічы-палачане, дрыгавічы, радзімічы – паступова ўцягваліся у працэс беларускага народа.(Г.Штыхаў // Беларуская мінуўшчына.– 1993.–№ 2.– с. 7)Этнонім “славяне” выводзяць ад “слова” (г.зн. славяне–тыя, хто разумее словы, у адрозненне ад “нямых”-немцаў). Паводле меркаванняў многіх археолагаў, старажытныя славяне, таксама як і германцы і балты, былі нашчадкамі жывёлагадоўча-земляробскіх плямён шнураваннай керамікі культуры, якія на мяжы 3 і 2 тысячагоддзяў да н.э. рассяліліся з Паўночнага Прычэрнамор’я і Прыкарпацця па Цэнтральнай, Паўночнай і Усходняй Еўропе. Некаторыя археолагі лічаць праславянамі носьбітаў чарналескай культуры ў падняпроўі, невраў і скіфаў-земляробаў. Існуе меркаванне пра сувязь са славянамі мілаградскай і зарубінецкай культуры, яе прыемніцы кіеўскай культуры. Апошнюю звязваюць з продкамі ўсходніх славян. Пра местазнаходжанне славянскай прарадзімы існуюць розныя погляды. Па адной з версій яна знаходзілася паміж Эльбай і Одэрам на захадзе, у басейне Віслы, у Верхнім Паднястроўі і да сярэдняга Падняпроўя на Усходзе. Паўночнымі суседзямі славян былі германцы і балты, якія разам са славянамі складалі паўночную групу індаеўрапейскіх плямён, усходнімі суседзямі былі заходне-іранскія плямёны: скіфы, сарматы, паўднёвымі –фракійцы і ілірыйцы, заходнімі–кельты. У канцы 5 ст. славяне падзяліліся на 2 групы: антаў і склавінаў.Славяне пачалі распадацца на асобныя пляменныя групоўкі. Ужо з 6 ст. вядомы дулебы ( у больш позні час назва паляне), севяране, драўляне, углічы, ціверцы, харваты, дрыгавічы, крывічы, радзімічы, вяцічы і і нш. У выніку рассялення славян на вялізных прасторах, на якіх жыло рознае мясцовае насельніцтва, этнічная і моўная супольнасць славян пачала разбурацца, што прывяло да ўтварэння трох славянскіх груповак–заходняй, паўднёвай і ўсходняй. З распадам родавага ладу і ўзнікненнем старажытнейшых славянскіх дзяржаў (1-е балгарскае царства, дзяржава Сама, Вялікамараўская дзяржава, Кіеўская Русь і інш. ) у канцы першага тысячагоддзя пачалі фарміравацца сярэдневяковыя народнасці: палякі, чэхі, крыху пазней славакі (зах.славяне), славенцы, сербы, харваты і балгары (паўд. славяне). Ва ўсходніх славян ішоў працэс фарміравання старажытна-рускай народнасці. Па меркаванню М.Піліпенкі перадумовы ўтварэння беларускага народа склаліся яшчэ да сярэдзіны ХІІ ст. На тэрыторыі сучаснай Беларусі існавала дзве культурна-лінгвістычныя зоны. Адна ахоплівала Папрыпяцце, другая – Падзвінне і сумежнае з ёй Верхняе Паднепроўе. Мяжой гэтых зон была рэка Нёман.

Папрыпяцце атрымала назву Палессе, а яго ўсходнеславянскія жыхары – палешукоў (назва “палешукі” змяніла тут назвы “драўляне”, “дрыгавічы”), а Падзвінне і Верхняе Падняпроўя сталі называць “Белай Руссю”. Ад гэтай назвы паходзіць найменне жыхароў гэтага краю – беларусцы. Назва “беларусцы”, верагодна, замяніла тут назвы “крывічы”, “радзімічы”. Палешукі Папрыпяцця і старажытныя беларусцы Падзвіння і Верхняго Падняпроўя былі непасрэднымі продкамі беларускага народа. У Панямонні, у ХІІІ–ХІУ стст. узнікла новая дзяржава. Панямонскі край меў старажытную назву Літва, так коратка назвалі і новую дзяржаву, якая тут узнікла. Месцовае насельніцтва гэтага краю мела першапачатковую назву “ліцвіны”. Гэтая назва пашырылася на насельніцтва Падняпроўя і Папрыпяцця. У часы ВКЛ этнонімам “ліцвіны” беларусы адрозніваліся ад вялікарусаў і украінцаў. Тэрмін “русіны” ў ХУІІ–ХУІІІ стст. меў на ўсёй усходнеславянскай тэрыторыі пераважнае значэнне назвы ўсходнеславянскага мэтаэтнасу. У складзе Расійскай імперыі назва беларусы стала асновнай назвай беларускага народа, асноўнай формай яго этнічнай свядомасці.

Фарміраванне беларускага этнасу

Народнасць – асноўны тып этнасацыяльнай супольнасці людзей, які прыходзіў на змену племенам і саюзам племён.

Беларуская народнасць фарміруецца ў ХІІІ–ХУІ стст.

У другой палове XIII ст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі і суседніх усходніх і паўночных зямель пачынаецца працэс фарміравання беларускай народнасці - гістарычна складзенай устойлівай супольнасці людзей, якая характарызуецца агульнасцю мовы, побыту, культуры, рыс псіхікі і этнічнай самасвядомасці, якія перадаюцца з пакалення ў пакаленне, а таксама наяўнасцю саманазвы.

Прыкметы народнасці:

• Агульнасць тэрыторыі;

• Пэўныя гаспадарчыя сувязі;

• Адносная агульнасць мовы і культуры;

• Этничная самасвядомасць и саманазва.

Фактары фарміравання бел. народнасці:

• геаграфічныя (тэрытарыяльна-геаграфічны),

складвання этнічнай тэрыторыі беларусаў - тэрыторыі кампактнага рассялення народа, з якой звязаны яго фарміраванне і развіццё. Этнічная тэрыторыя адпавядала арэалам распаўсюджвання асноўных старажытных продкаў беларусаў

• Палітычныя,

Аб'яднанне на працягу ХШ-Х1У стст. раздробленых зямель у складзе адзинай дзяржавыВялікага княства Літоўскага, падначаленне адзінай вярхоўнай уладзе

• эканамічныя,

развіцце сельскай гаспадаркі, рамяства і гандлю, складванне ўнутранага рынку і таварна-грошавых адносін садзейнічала ўсталяванню ўнутраных гаспадарчых сувязей і знешняга гандлю.

• сацыяльныя

складванне сацыяльных груп і саслоўяў у выніку развіцця феадалізму: залежныя сяляне (прыгонныя), шляхта (землеўладальнікі, феадалы), мяшчане, духавенства.

• царкоўна-рэлігійныя,

Да канца XIV ст. праваслаўе–адзіная хрысц. канфесія на бел. землях, да пач. XV ст. яе панаванне, з’яўленне каталіцтва ў XIV ст., пракаталіцкая дзяржаўная палітыка

• культурныя,

існаванне адзіных абрадаў, мовы, самасвядомасці і саманазвы.

Палітычная і сацыяльна-эканамічная інтэграцыя ў межах адной дзяржавы стварыла амаль што аднолькавыя ўмовы для этнакультурнага развіцця розных зямель, прывяла да нівеліроўкі мясцовых асаблівасцяў.

3 ХІІІ-ХУ1 стст. на этнічнай тэрыторыі Беларусі сфарміравалася самастойная мова са сваімі спецыфічнымі фанетычнымі і сінтаксічнымі асаблівасцямі і лексічным складам, якая адрозніваецца ад старажытнарускай, рускай і украінскай моў. Беларуская мова адносіцца да індаеўрапейскай моўнай сям’і, якая распалася прыкладна 3-2,5 тысячы гадоў да н.э. Паасобныя яе фанетычныя рысы адлюстраваны ў дагаворах ХІІІ-ХІУ стст. Полацка, Віцебска і Смаленска з Рыгай і Гоцкім берагам (Смаленская праўда 1229 г.)

У часы ВКЛ гаворкі дрыгавічоў, полацка-смаленскіх крывічоў і радзімічаў, якія ўтваралі адну групу, канчаткова кансалідаваліся ў беларускую мову. У галіне фанетыкі яе асаблівасцямі сталі "дзеканне" (дзед, дзеці замест старажытных усходнеславянскіх дед, дети), "цеканне" (цётка, день, маці замест тетка, тень, мать), "аканне" (мароз, варона), "якан-не ” (вясна, зямля, сястра), цвёрды гук "р ” (крыўда, пісар, тры), "фрыкатыўнае вымаўленне "г", прыстаўныя зычныя і галосныя гукі ў пачатку слова (возера замест старажытнага озеро, ільняны замест льняны, іржа, вока і г. д.) і інш., у сінтаксісе – выкарыстанне слоў "каб", "калі", часціц "ці" і інш.

Развіццю старажытнабеларускай мовы спрыяла тое, што ў канцы ХІУ-ХУІІ стст. яна з’яўлялася дзяржаўнай мовай Вялікага княства Літоўскага.

Паступова складваліся агульныя абрады (Каляды, Масленіца, Купалле, Дзяды і інш.) і звычаі (сябрына - сумеснае карыстанне сенажаццю, пашай, пчоламі і г. д.; дружба і ўзаемадапамога саўладальнікаў гэтай маёмасці - сяброў; талака - калектыўная суседская дапамога ў гаспадарчых работах).

Знешняй формай праяўлення самасвядомасці з'яўляецца назва народа - этнонім.

У ХІІІ-ХУІ стст. у дачыненні да насельніцтва Беларусі ўжываліся розныя этнонімы. Да XVII ст. абагульняючай для праваслаўнага насельніцтва Беларусі, Украіны, Масковіі і часткова Літвы, Польшчы, Латгаліі з'яўлялася назва "Русь", "рускія", "русіны". Назва “Белая Русь ”набывае даволі ўстойлівы этнічны і геаграфічны змест. Так звычайна называліся землі ўсходней, паўночнай і часткова цэнтральнай Беларусі. Фарміраванне беларускай народнасці адбывалася у часы, калі Беларусь з’яўлялася часткай беларуска-літоўскай дзяржавы. Беларускія "русіны" ўжо ў ХУ-ХУ1 стст. адрознівалі сябе ад "маскавітаў" суседняй дзяржавы, іх мову называлі "маскоўскай", а сваю - "рускай. Украінцы, рускія, палякі і іншыя еўрапейскія народы называлі беларусаў "літвінамі", гэта ж паняцце было саманазвай і беларускага насельніцтва. У XIV-XV стст. "літвінамі" называлі сябе пераважна жыхары заходніх зямель Беларусі і ўсходу Летувы. У XVI–XVII стст. назва распаўсюджваецца на ўвесь беларускі этнас.

6. Фарміраванне беларускай нацыі. Адраджэнне беларускай мовы і літаратуры

Нацыя – гістарычная супольнасць людзей, якая характарызуецца ўстойлівымі эканамічныміі тэрытарыяльнымі сувязямі, агульнасцю мовы, культуры, характару, побыту, традыцый, звычаяў, самасвядомасці.

Вялікія этнічныя супольнасці, якія атрымалі назву нацый, фарміраваліся ў эпоху пераходу ад феадалізму да капіталізму. Для аб'яднаных у нацыі людзей уласцівыя супольныя: тэрыторыя пражывання, эканамічнае жыццё, матэрыяльная і духоўная культура, літаратурная мова. Раней за іншыя склаліся заходнееўрапейскія нацыі. Працэс утварэння англійскай нацыі завяршыўся ўжо ў XVII ст. Вялікая Французская рэвалюцыя канца XVIII ст. і аб'яднанне Італіі ды Германіі ў 2-й палове XIX ст. паскорылі этнічныя працэсы і прывялі да ўтварэння нацый у названых краінах.

У Заходняй Еўропе нацыі фарміраваліся ва ўмовах існавання нацыянальных дзяржаў. Іншай была сітуацыя ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе. У сацыяльна-эканамічных адносінах гэты рэгіён развіваўся марудней. Тут існавалі буйныя шматнацыянальныя імперыі: Аўстрыйская, Асманская, Ра-сійская. іх урады, зразумела, бьші зацікаўлены ў тэрытарыяльным адзінстве дзяржаў і аслабленні нацыянальных рухаў. Усё гэта прывяло да запавольвання тэмпаў фарміравання ўсходнееўрапейскіх нацый. Практычна ўсе яны кансалідаваліся ва ўмовах адсутнасці ўласнай дзяржаўнасці. Выключэнне складала хіба што ўласна Расія. Расійская нацыя склалася на працягу XVII - сярэдзіны XIX стст. Тым не менш менавіта ў XIX ст. у цэнтры і на ўсходзе Еўропы актывізаваліся нацыянальныя рухі. У 1804-1813 і 1815 гг. уздымалі нацыянальна-вызваленчыя паўстанні сербы, у 1821-1829 гг. -грэкі, у 1830-1831 і 1863-1864 гг. - палякі і літвіны-беларусы. У выніку ўласнай актыўнай барацьбы і знешняй падтрымкі некаторыя народы атрымалі дзяржаўнасць. Здолелі дамагчыся незалежнасці ад туркаў Грэцыя (1830), Сербія, Чарнагорыя і Румынія (1878), Балгарыя (1908). У 1867 г. венгры дамагліся пераўтварэння Аўстрыйскай імперыі ў Аўстра-Венгерскую, дзе абедзве часткі мелі суверэнныя правы. У складаных умовах адбывалася фарміраванне нацый на тэрыторыі Расійскай імперыі, у тым ліку беларускай.

Тэрыторыя, на якой адбываўся працэс складвання бела­рускай нацыі, у аснове супадае з тэрыторыяй сучаснай бела­рускай дзяржавы. Паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расійскай імперыі, Беларусь уваходзіла ў склад Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілёўскай і Мінскай губерняў. Згодна з Усерасійскім перапісам 1897 г., насельніц­тва Беларусі налічвала 6.579,6 тыс. чалавек. 73% складалі беларусы, 13,8% - яўрэі, 4,7% - украінцы, 4,3% - рускія, 2,5% - палякі. Адметнай рысай тагачаснага становішча беларускага этнасу была абсалютная перавага вясковага насельніцтва. Да яго належала болып за 90% беларусаў. Наадварот, у гарадах беларусаў было няшмат - толькі 13,2%. 58,2% гарадскіх жыхароў былі яўрэямі, 17,8% -рускімі, 12% - палякамі. іншаэтнічны горад на Беларусі стаў адной з прычын замаруджанасці працэсу фарміравання беларускай нацыі, бо менавіта ў гарадах канцэнтравалася інтэлектуальнае, культурнае, палітычнае жыццё, друк, шмат хутчэйшы абмен інфармацыі. У 2-й палове XIX - пачатку XX стст. канфесійная прыналежнасць усё яшчэ адыгрывала вялікую ролю ў грамадска-палітычным і нацыянальным жыцці. Нярэдкія, і асабліва сярод сялян, былі выпадкі, калі нацыянальная прына­лежнасць вызначалася асобай у адпаведнасці з традыцыйнымі гістарычнымі ўяўленнямі: праваслаўныя беларусы маглі называць сябе рускімі, а католікі - палякамі. Напрыканцы XIX ст. сярод беларусаў быў 81% праваслаўных і 19% католікаў. Беларусы-католікі жылі пераважна ў паўночна-заходніх раёнах. Канфесійны падзел таксама адмоўна адбіўся на працэсе этнічнага згуртавання беларусаў. Ва ўсім свеце ў якасці лідэра нацыянальных рухаў выс­тупала, як правіла, нацыянальная буржуазія. Беларуская ж буржуазія адрознівалася слабасцю. Галоўным эканамічным заняткам большасці беларусаў была сельская гаспадарка. Вясковая буржуазія (заможнае сялянства) была нешматлікая - каля 8%. Да таго ж яе беларуская нацыянальная самасвядомасць была слаба развітая. На праваслаўную яе частку мела моцны ўплыў руская праваслаўная царква і расійскія палітычныя сілы, на каталіцкую - каталіцкі касцёл і польскія партыі. У выніку вярхушка беларускага сялянства абыякава ці нават варожа ставілася да беларускага нацыянальнага руху. Яшчэ меншую долю складалі беларусы сярод найбольш уплывовай - гандлёва-прамысловай - буржуазіі. Напрыканцы XIX ст. у пяці заходніх губернях 84,5% купцоў былі яўрэямі, 10,7% - рускімі. Беларусаў сярод іх было \,1%. Па-іншаму выглядала сітуацыя ў шляхецкім асяроддзі. 50% спадчынных шляхцічаў шасці беларуска-літоўскіх губерняў у 1897 г. назвалі сваей роднай мовай беларускую. Аднак нацыянальная самасвядомасць большай іх часткі была польскай. Вось чаму буржуазія Беларусі аказвала беларускаму нацыянальнаму руху вельмі малую падтрымку. Ён развіваўся намаганнямі адносна нешматлікай групы выхадцаў са шляхты (пераважна небагатай), сялянства, у пэўнай ступені - рабочых-беларусаў. Даволі многа беларусаў па роднай мове было сярод інтэлігенцыі, ніжэйшага чынавенства, служачых. Паводле перапісу 1897 г., яны складалі 60% настаўнікаў, 40% чыноўнікаў, 29% паштова-тэлеграфных служачых і г. д.

Позняе ўзнікненне і параўнальная слабасць беларускага нацыянальнага руху былі абумоўлены, сярод іншага, слаба развітай нацыянальнай беларускай самасвядомасцю часткі насельніцтва. Яшчэ ў 1-й палове XIX ст. Центральную і Заходнюю Беларусь нярэдка называлі Літвой. Толькі ў 2-й палове XIX ст. назва "Беларусь" замацавалася за ўсёй яе сучаснай тэрыторыяй. Адпаведна, мясцовыя саманазвы ("ліцвіны", "тутэйшыя") былі выціснуты этнонімам "беларусы". Перапіс 1897 г. засведчыў, што большасць жыхароў Беларусі ўжо засвоіла і трымалася яго.

Беларускі нацыянальны рух стаў прыкметны ў сярэдзіне XIX ст. Напрыканцы 50-х гг. узніклі гурткі ліберальна настрое-най шляхты: Адама Кіркора ў Вільні, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча ў Мінску, Арцёма Вярыгі-Дарэўскага ў Віцебску. Іх сябры вывучалі культуру беларускага народа, а некаторыя і самі пісалі літаратурныя творы на беларускай мове. Аднак сфера іх дзейнасці гэтым не абмяжоўвалася. Яны займалі актыўную грамадзянскую пазіцыю. Частка іх прыняла ўдзел у паўстанні 1863 г. Паўстанне стала прыкметным этапам у распаўсюджанні ідэй беларускага нацыянальнага руху. Кастусь Каліноўскі і яго паплечнікі актыўна выкарыстоўвалі беларускую мову ў прапагандысцкіх мэтах напярэдадні і падчас паўстання. На ей былі напісаны агітацыйныя "Гутарка старога дзеда", "Гутарка двух суседаў", усе сем нумароў газеты "Мужыцкая праўда", "Лісты з-пад шыбеніцы" К. Каліноўскага.

Упершыню ж тэарэтычнае абгрунтаванне існавання асобнага беларускага этнасу было распрацавана беларускімі народнікамі. У двух нумарах свайго часопіса "Гоман", якія выйшлі ў 1884 г. у Санкт-Пецярбургу, а таксама ў іншых публіцыстычных творах яны прапанавалі цэльны, канцэптуальны погляд на Беларусь і беларускі народ, іх мінулае, сучасны стан і будучыню. Напачатку XX ст. узнікла першая беларуская нацыянальная палітычная партыя - Беларуская рэвалюцыйная (пазней сацыялістычная) грамада. Грамадой была заснавана газета "Наша ніва", якая на пачатку XX ст. была самым аўтарытэтным цэнтрам бела­рускага нацыянальнага адраджэння, асяродкам нацыянальнай інтэлігенцыі. Стаўленне кіруючых колаў Расійскай імперыі да беларускага нацыянальнага руху ў цэлым было насцярожанае і падазронае. Палітыка русіфікацыі асабліва ўзмацнілася пасля падаўлення паўстання 1863 г. Яна пра-водзілася праз царкву, школу, друк. Публікацыя твораў на беларускай мове была фактычна забаронена. Выключэнне складалі толькі этнаграфічныя матэрыялы.

У такіх умовах даводзілася развівацца беларускай літаратуры. Новая беларуская літаратура зарадзілася ў 1-й палове XIX ст. Спробы пісаць па-беларуску рабілі Ян Чачот, Ян Барщчэўскі, Уладзіслаў Сыракомля. Аднак гэта былі толькі нешматлікія вершы. Яны былі напісаны пад уплывам беларускага фальклору. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч зрабіў беларускую мову асноўнай мовай сваей творчасці. Яго вершаваныя і драматычныя творы "Гапон", "Пінская шляхта", "Залёты" і іншыя сталі буйной з'явай айчыннай літаратуры. Высокімі літаратурнымі вартасцямі адрозніваліся і паэтычныя зборнікі францішка Багушэвіча "Дудка беларуская" (1891) і "Смык беларускі" (1894), выдадзеныя ў Кракаве і Познані пад псеўданімамі Мацей Бурачок і Сымон Рэўка з-пад Барысава. Да адмены цэнзуры падчас рэвалюцыі 1905-1907 гг. у легаль­ным друку з'явіліся толькі лічаныя творы на беларускай мове. велізарная роля ў станаўленні новай беларускай літа­ратуры і літаратурнай мовы належыць газеце "Наша шва", якая выходзіла ў 1906-1915 гг. у Вільні. У асяродку "Нашай нівы" выраслі класікі беларускай літаратуры Янка Купала, Якуб Колас, з ей супрацоўнічаў Максім Багдановіч.Паралельна з развіццём новай беларускай літаратуры ад-бывалася афармленне новай беларускай літаратурнай мовы. Яна фарміравалася на аснове сярэднебеларускіх гаворак. Вялікі ўплыў на гэты працэс аказалі паэма "Тарас на Парнасе", творы В. Дуніна-Марцінкевіча, Я. Лучыны. Найбольш актыўна нормы беларускай літаратурнай мовы выпрацоўва-ліся на пачатку XX ст. аўтарамі, якія друкаваліся ў "Нашай ніве": Я. Купалам, Я. Коласам, А Пашкевіч (Цёткай) і іншымі. Другая палова XIX - пачатак XX стст. сталі вырашальным этапам працэсу фарміравання беларускай нацыі. Ён яШчэ не быў канчаткова завершаны, аднак менавіта ў гэтую эпоху выразна выявіліся і стабілізаваліся найбольш адметныя яе рысы, у тым ліку адбылося станаўленне новай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы.

Літаратура

• Гісторыя Беларусі: У 6 т. – Т. 1. – Мн., 2000.

• Гісторыя Беларусі пад рэд. Новіка Я.К. і Марцуля Г.С. .- Т.1. - Мн., 1998.

• Лысенко П.Ф. Дреговичи. – Мн., 1992.

• Піліпенка М. Старажытныя этнічныя супольнасці на тэрыторыі Беларусі.//Беларусь на мяжы тысячагоддзяў.–Мн., 2000.

• Седов В. Происхождение и ранняя история славян.// Старонкі гісторыі Беларусі.–Мн., 1992.

• Фамінова А. Засяленне славянамі тэрыторыі Беларусі. Паходжанне беларусаў.//БГЧ.–2002.–№4.

• Чарняўскі М. Вытокі.//Беларуская думка.–1991.–№2.

• Штыхаў Г.В. Ажываюць сівыя стагоддзі.–Мн., 1985.

• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі.–Т.6. ч.1.–Мн., 2001