21. Войны XVII–пачатку хуііі ст. І іх наступствы для беларускіх зямель. Рэч Паспалітая ў еўрапейскай геапалітыцы ў XVII-XVIII стст.

Беларусь i войны РП з Расiяй у першай трэцi ХVII ст.

У вынiку аб’яднання Польшчы з ВКЛ суадносiны сiл ва Усходняй Еўропе паступова змянiлiся на карысць РП. У гэты ж час, асаблiва пасля смерцi ў 1584 г. Iвана Грознага, унутрыпалiтычнае становiшча Расiйскай дзяржавы рэзка пагор-шылася.

Як вядома, старэйшы сын Грознага – Iван – быў забiты самiм царом, ма-лодшы – Дзмiтрый – у 9 гадовым узросце загiнуў у Вуглiчы (1591) пры за-гадкавых абставiнах.

Пасля смерцi ў 1598 г. апошняга сына I. Грознага – цара Фёдара Iвана-вiча дынастыя Рурыкавiчаў (па лiнii Калiты) перасеклася i ў краiне пачаўся так званы “смутны час” – час мiжусобнай барацьбы баярскiх груповак за царскi трон, час народных паўстанняў i нападаў iншаземцаў i г. д., а па сут-насцi – сiстэмны крызiс расiйскага грамадства

Пераможцам у барацьбе за трон апынуўся швагер цара Барыс Гадуноў (1598-1605 г.). Нягледзячы на шэраг важных мерапрыемстваў, яму не ўдалося ўмацаваць дзяржаву, дзе ўзмацнiлася эканамiчная разруха, пашырыўся ан-тыпрыгоннiцкi рух i iнш. Прэстыж Гадунова быў падарваны масавай пагi-беллю масквiчоў ад голаду (1601-1603 гг.), спекуляцыямi збожжам i асаблiва чуткамi аб асабiстай вiне цара ў забойстве Дзмiтрыя.

У гэты самы час на тэрыторыi РП з’явiўся чалавек, якi абвясцiў сябе ца-рэвiчам Дзмiтрыем, цудам уратаваўшымся ад смерцi. Яго падтрымаў санда-мiрскi ваявода Юры Мнiшак i пазнаёмiў са сваёй дачкой – Марынай. Iлжэ-дзмiтрый прыняў каталiцтва i звярнуўся за Жыгiмонта III з просьбай аб да-памозе ў вяртаннi “законнага” царскага трону ў абмен на пэўныя абяцаннi. Кароль прамой дапамогi не аказаў, але дазволiў шляхце ўдзельнiчаць у па-ходзе на Маскву.

Даведаўшыся аб з’яўленнi ў РП Iлжэдзмiтрыя, двор Барыса Гадунова аб-вясцiў, што названы прэтэндэнт не трон нiхто iншы, як былы халоп Рамана-вых, якi паходзiў з дваранскага роду Юшка (у манастве Рыгор) Атрэп’еў, дзя-кан-расстрыга Чудава манастыра, сакратар патрыярха Iова. Тым не менш, папулярнасць самазванца не змяншалася i ў канцы лета 1604 г ён разам з 4 -тыс войскам ужо з’явiўся на на тэрыторыi Расii i рушыў на Маскву. У маi 1605 г пасля нечаканай смерцi Гадунова царскае войска перайшло на бок авантурыста i ўжо ў чэрвенi 1605 г. ён уступiў у Маскву i каранаваўся на царства.

Але яго палiтыка не магла задаволiць адразу ўсiх – сялян i дваран, баяр i шляхту. Прысутнасць у Маскве чужых (польскiх, лiтоўска-беларускiх) войск выклiкала незадавальненне масквiчоў. У вынiку змовы баяр i паўстання га-раджан 17 мая 1606 г. адбылося забойства Iлжэдзмiтрыя. Новым царом змоў-шчыкi тэрмiнова абралi В. Шуйскага (1606-1610).

Змена ўлады не выклiкала стабiлiзацыi жыцця. У Расii распаўсюдзiлiся шматлiкiя выступленнi сялянства, казакоў, нават дваран, незадаволеных Шуй-

скiм. Асобныя ўдзельнiкi паўстання Балотнiкава 1606-607 прама патрабава-лi аднаўлення на троне Дзмiтрыя I. Летам 1607 пад Бранскам аб’явiўся новы Дзмiтрый I, (М. Малчанаў) якi таксама “цудам выратаваўся”. Цiкава, што М. Мнiшак таксама яго прызнала. У сакавiку 1608 яго войска шляхты i каза-коў ужо стаяла пад Тушынам. В. Шуйскi быў вымушаны звярнуцца за дапа-могай да шведаў.

Але гэта выклiкала адкрытае ўмяшальнiцтва РП. У вераснi яе войскi аса-дзiлi Смаленск, а летам 1610 гетман Жалкеўскi разбiў царскi атрад, якi iшоў на дапамогу. У гэты час Iлжэдзмiтрый II ужо стаяў пад Масквой.

У лiпенi 1610 група баяр звергла Шуйскага i пастрыгла яго ў манахi. Ула-да перайшла да 7 баяр на чале з Мiласлаўскiм. У жнiўнi яны заключылi пера-мiр’е з Жалкеўскiм i звярнулiся да Жыгiмонта III з просьбай прыслаць на царства 15 гадовага каралевiча Уладзiслава. Паводле адпаведнага пагаднення, у Маскву ўступiлi войскi РП. У гэтых умовах патрэба ў “Дзмiтрыi” адпадала, невыпадкова таму, апошнi быў вымушаны ўцякаць пад Калугу, дзе i быў за-бiты сваiмi былымi прыхiльнiкамi. Яго жонка М. Мнiшак, а таксама сын Лжэдзмiтрыя I - “ворёнок”, праз колькi часу былi пакараны смерцю ў Маскве.

Але, нягледзячы на тое, што “Сямiбаяршчына” прысягнула Уладзiславу, у Расii распачаўся вызваленчы рух. Вясной 1611 спроба першага апалчэння на чале з князем Пажарскiм выбiць войска РП з Масквы была няўдалай, а гарнiзон Смаленска капiтуляваў. На дапамогу войску РП у Маскве рушыў атрад Хадкевiча, але ў сталiцу не прабiўся. У вынiку новага апалчэння 1612 г. на чале з Мiнiным i Пажарскiм шляхецкае войска капiтулявала, а новае войска Жыгiмонта III было вымушана вярнуцца.

У студзенi 1613 на Земскiм Саборы ў Маскве быў абраны новы цар – 16 гадовы Мiхаiл Раманаў, але стары прэтэндэнт на трон не адмаўляўся ад да-дзеных яму абяцанняў. У вынiку - восенню 1618 г. каралевiч Уладзiслаў здзей-снiў спробу вярнуць царскую карону, але няўдала. Праўда, пры гэтым РП паводле Дзявулiнскага перамiр’я Расiя пазбаўлялася Смаленска i нек iншых зямель. Годам раней, паводле Сталбоўскага мiру са Швэцыяй Расiя згубiла выхад да Балтыйскага мора.

Тым не менш, з абраннем свайго ўласнага цара “смутны час” паступова змяняецца перыядам уздыму эканомiкi i ўладных структур. У час знахо-джання на троне Мiхаiла Фёдаравiча (1613-1646 гг.) фактычным кiраўнiком Расii з тытулам “велiкiй государь” працяглы час (з моманту вяртання з палону у 1619 i па 1633 г) з’яўляўся яго бацька – патрыярх Фiларэт.

У многiм па яго iнiцыятыве пасля смерцi Жыгiмона III была здзейснена няўдалая спроба вяртання Смаленска, якая выклiкала вайну РП i Расii ў 1632-1634 гг. Iмкненне новага караля Уладзiслава IV (1632-1648) замацаваць поспех таксама не дало станоўчых вынiкаў. Мала таго, паводле Паля-ноўскага мiру, ён канчаткова адмаўляўся ад прэтэнзiй на рускi трон.

Антыфеадальная вайна (сялянска-казацкая 1648-1651 гг.

Уздым барацьбы працоўнага насельнiцтва Беларусi супраць шляхты ў сярэдзiне 17 ст. быў выклiканы пагаршэннем яго становiшча з-за узмац-нення феадальнага прыгнёту i свавольства органаў улады. Важным факта-рам, якi ўзмацняў антышляхецкiя настроi сялянства i гарадскiх нiзоў, з’яў-лялася дзейнасць “казацкай вольнiцы” у Запарожскай Сечы, дзе не iснава-ла нi прыгону, нi панскага бязладдзя. Аб iснаваннi на Беларусi шырокай сацыяльнай базы, скiраванай супраць феадальнага прыгнёту, сведчыў рэйд па паўднёвых гарадах украiнскага казацкага атрада на чале з Севярынам Налiвайкам (1595-1596 гг.).

Невыпадкова, што вызначальную ролю ва ўздыме на Беларусi антыфе-адальнага руху i ператварэннi яго ў антыфеадальную вайну адыграла паў-станне запарожскiх казакоў на Украiне на чале з Багданам Хмяльнiцкiм. Гэта быў час бескаралеўя – памёр Уладзiслаў, пасля яго абраны Ян Казiмiр (1648-1667ў)

Ужо першыя звесткi аб яго перамогах пад Жоўтымi Водамi i Корсунем (май 1648) выклiкалi ўзброеныя выступленнi беларускiх сялян i гараджан, асаблiва ў суседнiх з Украiнай раёнах. У Вiльню паведамлялася аб нападах на шляхецкiя маёнткi, забойствах шляхцiцаў, рабаваннi купецтва i iнш.

Для падтрымкi народнага руху Хмяльнiцкi накiраваў на Беларусь ка-зацкiя загоны на чале з Галавацкiм, Гладкiм, Галотам, Нябабам, Хвясько, Гапалiчам i iнш.

Адначасова ад Гомеля да Барысава, Быхава i Магiлёва рассылалiся гетманскiя унiверсалы з заклiкам да паўстання. У вынiку ўжо да восенi 1648 г. жыхары Мазыра, Турава, Гомеля, Рэчыцы, Лоева i iх наваколляў “усе паказачылiся i паклялiся адзiн другому стаяць да апошняга”.

Летам-на пачатку восенi казацка-сялянскiя атрады, карыстаючыся сла-басцю i неарзанiзаванасцю шляхецкiх ciл, авалодалi многiмi гарадамi – Го-мелем, Лоевам, Чачэрскам, Брагiнам, Бабруйскам, Мазыром на поўднi i паўночным усходзе Беларусi.

Уздым паўстанцкай барацьбы не даў магчымасцi шляхецкаму войску гетмана польнага Я. Радзiвiла ўдарыць з Беларусi ў тыл казакам Хмяльнiц-кага пад Пiляўцамi, дзе апошнi ў вераснi 1648 г. атрымаў чарговую пера-могу над каралеўскiмi жаўнерамi.

Адпаведным чынам i перамога Хмяльнiцкага значна падштурхнула ак-тыўнасць беларускага сялянства пад Пiнскам, Туравам, Давыд-Гарадком, Кобрынам. Тут стваралiся новыя казацка-сялянскiя харугвы, руйнавалiся маёнткi, займалiся гарады, грамiлiся шляхецкiя атрады.

Уздым паўстанцкага руху занепакоiў каралеўскi двор. Па загаду кара-ля на Беларусi пачалiся фармiравацца шляхецкiя апалчэннi, вербавацца на-ёмнiкi, набывацца артылерыя. Агульнае кiраўнiцтва 12-14 тыс войскам было ўскладзена на Я. Радзiвiла.

Першым горадам, якi адчуў моц шляхецкага войска, быў Пiнск. Яго абаронцы не пажадалi здацца i былi жорстка пакараны пераможцамi. Па загаду стражнiка Мiрскага было знiшчана больш за 3000 мяшчан, у тым лiкi жанчын i дзяцей, а сам горад разбураны. Такi ж лёс спасцiг абаронцаў Чэрыкава, Старога Быхава i iнш. гарадоў.

Але найбольшыя ахвяры панеслi паўстанцы на пачатку 1649 года, у вынiку знiшчальнага рэйда шляхецкага войска да Брэста праз Тураў, Пет-рыкаў, Мазыр (узяты ў палон Мiхненка) i далей – Чэрыкаў, Лоеў. Велiзар-ныя ахвяры панеслi казакi i мяшчане – абаронцы Бабруйска.

Cкарыстаўшы перамiр’е памiж Янам Казiмiрам i Хмяльнiцкiм, Я. Радзi-вiл адрэзаў беларускiх паўстанцаў ад Украiны i душыў лакальныя выступ-леннi паўстанцаў, у тым лiку бязлiтасна руйнаваў i нiшчыў не толькi “чар-касаў, а i мяшчан – гультяйство”.

Летам 1649 г. на Беларусь прыйшлi новыя казацкiя загоны Гаркушы, Падбайлы, М. Крычэўскага i iнш., да якiх далучалiся сяляне i такiм чынам барацьба супраць шляхты працягвалася.

Буйнейшая бiтва паўстанцаў са шляхецкiм войскам адбылася ў лiпенi 1649 пад Лоевам i скончылася на карысць апошняга. М. Крычэўскi трапiў у палон i загiнуў. Неўзабаве загiнулi казацкiя палкоўнiкi Галота, Нябаба i iнш.

Пасля паражэння Б. Хмяльнiцкага пад Берасцечкам, у адпаведнасцi з Белацаркоўскiм мiрным 1651 г. дагаворам казацкiя атрады мусiлi пакiнуць Беларусь. Застаўшыся без казацкай падтрымкi, беларускiя паўстанцы не здолелi працягваць адкрытую барацьбу, пераходзiлi да партызанскай так-тыкi, некаторы час дзейнiчалi паасобку, але ў далейшым былi вымушаны спынiць супрацiўленне.

Такiм чынам, тая вайна народных мас супрацйь пануючага класа феа-далаў, з моманту яе ўзнiкнення характарызавалася масавымi сумеснымi выступленнямi cялян, казацка-сялянскiх атрадаў i змыканнем iх з рухам га-радскiх нiзоў. Барацьба мела ярка выражаны антыфеадальны характар. Народныя масы змагалiся супраць феадальнага прыгнёту, самвольстваў феадалаў i iх адмiнiстрацыi, за паслабленне павiннасцей, вынiшчэнне шлях-ты – галоўнага вiноўнiка прыгнёту. Аднак нi сяляне, нi гарадскiя нiзы тады яшчэ не ставiлi за мэту змену феадальнай фармацыi i нацыянальнае вызва-ленне. Гэта была не традыцыйная барацьба супраць феадальнага прыгнёту, а бiтва буйных процiлеглых сiл – казацка-сялянскiх атрадаў, нiжэйшых слаёў мяшчанства з аднаго боку, i войска ВКЛ, якое складалася з наёмнiкаў i шляхецкага апалчэння, – з другога.

У вайне бралi ўдзел амаль усе сацыяльныя групы насельнiцтва, уключа-ючы заможную частку мяшчанства i нават праваслаўнае духавенства. Прадстаўнiкi двух апошнiх дзейнiчалi не паслядоўна, у залежнасцi ад палi-тычных абставiн, далёка не заўсёды падзяляючы iмкненнi сялянскай масы.

Беларусь у вайне Расii з Рэччу Паспалiтай (1654-1667 гг.)

Асноўная прычына – cутыкненне iнтарэсаў Расii i РП вакол Украiны: РП iмкнулася вярнуць страчаную (левабярэжную) частку Украiны, а Расiя – замацаваць поспех i захапiць новыя землi на захадзе. З гэтай мэтай была створана 80-тысячная армiя i кiнута на памежныя тэрыторыi ВКЛ, якiя аба-раняла 10- тысячнае войска РП.

Рускi цар Аляксей Мiхайлавiч (1645-1676) “Тiшайшiй” спадзяваўся на дапамогу беларускага насельнiцтва, якое, быццам цярпела пакуты ад па-лякаў. У красавiку 1654 г. ён паведамляў Багдану Хмяльнiцкаму, што бела-рускiя мяшчане “бiтi челом прiсылают... iх от неволi ляхскiе освобо-дiть, а онi все под нашею государскою рукою бытi желают радостнымi сердцамi” // Iсторiя БССР. с. 126.

З гэтай жа нагоды на Беларусi распаўсюджваюцца адпаведныя царскiя граматы з заклiкам да праваслаўных аб дапамозе ў барацьбе супраць “ля-хаў”. Варта адзначыць, што такая палiтыка на першым этапе вайны пры-носiла Маскве iстотную карысць.

Вясной-летам 1654 г. рускiя стральцы паспяхова наступалi ў двух на-прамках: на поўднi з дапамогай пасланага Хмяльнiцкiм 20 тысячнага вой-ска ўкраiнскiх казакоў (гетман Залатарэнка) яны захапiлi Гомель, Чачэрск, Быхаў, у жнiўнi – Магiлёў. Многiя гарады здалiся з-за агiтацыi беларус-кага шляхцiца Паклонскага, якi, перайшоў на бок цара, стварыў полк i па-чаў схiляць гарады.

На поўначы ваявода Шарамецеў да зiмы захапiў Полацк, Дзiсну, Вi-цебск. Войскi П i ВКЛ здолелi аказаць супрацiўленне толькi ў канцы 1654 г.

Але летам 1655 пачалося новае наступленне рускiх стральцоў, у вынiку якога былi захоплены цэнтральная (3 лiпеня Менск) i заходняя частка Бе-ларусi разам са сталiцай ВКЛ Вiльняй (8 жнiўня). Дзеяннi ваяводы Трубяц-кога, а таксама украiнскiх казакоў у Заходняй Беларусi насiлi характар знi-шчальных рэйдаў, скiраваных супраць насельнiцтва Клецка, Слонiма, На-ваградка. Пры гэтым, iм так i не ўдалося захапiць Слуцк, Ляхавiчы i Ста-ры Быхаў.

Шведскае каралеўства скарыстала цяжкае становiшча РП i летам таго ж 1655 г. напала на Польшчу i амаль поўнасцю яе акупiравала. Кароль Карл Х Густаў звярнуўся да Аляксея Мiхайлавiча з прапановай аб сумес-ным падзеле РП.

Частка беларускай шляхты на чале з вялiкiм гетманам Янушам Радзiвi-лам i стрыечным братам Багуславам пачала ў жнiўнi 1655 перагаворы са шведскiм каралём на прадмет пратэкцыi, якiя скончылiся падпiсаннем да-гавора аб унii ВКЛ са Швецыяй пры ўмове прызнання вялiкiм князем Карла Х Густава. У кастрычнiку 1655 г. акт Кейданскай унii, якi фактычна

скасоўваў Люблiнскую, падпiсала больш за 1000 чал., але большасць шля-хты захавала вернасць каралю РП – Яну Казiмiру Вазе.

Аляксей Мiхайлавiч, вiдавочна, не хацеў вырашаць лёс РП з кiм бы то нi было, нават са шведамi, якiя зрабiлiся яго нечаканымi саюзнiкамi. Да та-го ж лёс ВКЛ ужо не выклiкаў непакою. Таму ў лicтападзе 1656 цар пай-шоў на заключэнне з Каронай так званага Вiленскага перамiр’я, каб пад-рыхтавацца да магчымай вайны супраць Швецыi.

Па ўмовах перамiр’я на акупiраванай тэрыторыi Беларусi 1. улада пе-раходзiла да рускай адмiнiстрацыi: у прыватнасцi, у Маскве ствараўся Пры-каз ВКЛ, у буйных гарадах улада ваявод. Праўда, дзейнасць магдэбург-скага права захоўвалася пад кантролем ваявод; 2. Той шляхце, хто пры-сягаў рускаму цару i “цалаваў крыж”, надавалiся правы дваран, а хто вы-ступаў супраць – адбiралася маёмасць. 3. Паводле канфесiйнага жыцця за-гадвалася, “жiдам в Белой Русi не быть i жiтiя нiкакого не iметi”, “унi-атам не быть”, “костёлам не быть, а петь в домех”. Такiм чынам, на Бела-русi зачынялiся ўсе каталiцкiя i унiяцкiя храмы, усе правы i маёмасць пакiда-лiся толькi праваслаўнай царкве, насельнiцтва i палонныя перахрышчва-лiся ў праваслаўную веру.

Але i праваслаўны стан не ахоўваў ад гвалту. Паводзiны рускiх страль-цоў на Беларусi выклiкалi моцнае незадаваль-ненне мясцовага жыхарства. Нават тыя, хто “цалаваў крыж”, цярпелi рабаўнiцтва i здзекi. Становiшча працоўных мас рэзка пагоршылася. Акрамя таго, цэлыя сялянскiя i рамес-нiцкiя сем’i вывозiлiся ў палон, у Маскву i Сiбiр. Да цара няспынна паступа-лi скаргi ад “белорусцев” на стральцоў. Пры гэтым, як сведчыў Нiкан, сам цар планаваў пасялiць у сваiх землях не менш за 300 тыс. беларусаў. Таму паляванне на людзей набыў характар дзяржаўнай праграмы. Гвалт аку-пантаў выклiкаў адпаведны рух супрацiўлення.

У 1657 памёр Багдан Хмяльнiцкi i новае казацкае кiраўнiцтва пайшло на зблiжэнне з Польшчай i нават з Турцыяй, i ўсё гэта не спрыяла ваенным поспехам Расii ў барацьбе з РП. Казацкае кiраўнiцтва на чале з I. Нечаем ад iмя Украiны падпiсала з Каронай Гадзяцкi (Палтаўшчына) дагавор, па-водле якога Кiеўскае, Брацлаўскае i Чарнiгаўскае ваяводствы павiнны бы-лi аб’яднацца з Польшчай на прынцыпах федэрацыi, у якой былi Польшча i ВКЛ. Пасля гэтага Нячай перайшоў на бок РП i заняў значную частку ўс-ходняй Беларусi.

4 лютага 1659 г. рускiя штурмам узялi яго апорны пункт у Быхаве i рас-правiлiся з мяцежнiкамi. Па просьбе новага гетмана - Ю. Хмяльнiцкага тоё быў памiлаваны i сасланы ў Табольск.

У 1658 г. сейм адхiлiў праект рускага боку, паводле якого пасада кара-ля РП пасля смерцi Яна Казiмiра пераходзiла да Аляксея Мiхайлавiча i вайна ўзнавiлася.

Для канчатковага падпарадкавання Беларусi ўвосень 1659 войска вая-воды Хаванскага захапiла Бярэсце i iншыя паўднёвыя гарады, якiя бязлi-

тасна разбуралiся, а насельнiцтва забiралася ў палон. Абаранiць людзей

не было каму, бо войска ВКЛ дапамагала палякам ваяваць са шведамi. Толькi пасля падпiсання мiру памiж абедзвюма дзяржавамi ў 1660 г. ства-рылicя ўмовы для больш дзейснай барацьбы з рускiм войскам.

Летам 1660 г. аб’яднанае войска польскай i лiтоўска-беларускай шлях-ты на чале з П. Сапегам разбiла Хаванскага каля в. Палонка, Слонiмскага павета. Такiм чынам, у лiпенi ўся Беларусь на захад ад Бярэзiны была вы-звалена. У кастрычнiку 1660 г. войска ваяводы Далгарукага было адкiнута да Смаленска. Мала таго, атрады сялян i мяшчан хадзiлi ваяваць на рускiя землi, знiшчалi рэшткi рускiх атрадаў.

На пачатку 1661 г. узмацняецца антырускае супрацiўленне на акупiра-ванай тэрыторыi. Так, у лютым 1661 г. адбылося паўстанне мяшчан Магi-лёва, якiя за ноч знiшчылi 2000 стральцоў. Такiя ж паўстаннi адбылiся ў Го-

мелi i iншых гарадах. Усё гэта i iншае забяспечыла поспех войска РП, якое ў снежнi таго ж 1661 г. вызвалiла Вiльню. Далей войска не хацела ваяваць, бо не плацiлi жалавання.

Але на буйнамаштабныя акцыi нi ў аднаго з бакоў ужо не было сiл. Та-му баявыя дзеяннi перапынiлiся на 2 гады. I толькi 30 студзеня 1667 памiж ваяваўшымi бакамi на Смаленшчыне было падпiсана Андрусаўскае пера-мiр’е (на 13 гадоў i 6 месяцаў), паводле якога:

1. да Расii канчаткова адыходзiлi Смаленскае i Чарнiгаўскае ваяводствы;

2. да Расii канчаткова адыходзiла левабярэжная Украiна, а таксама часова (на 2 гады) пераходзiў Кiеў з прыгарадамi ў радыусе 1 мiлi.

3. Запарожская Сеч пераходзiла пад агульнае кiраўнiцтва 2 краiн.

Прадугледжвалася вяртанне палонных беларусаў i вывезеных культур-ных каштоўнасцяў. Але многае так i засталося нявыкананым.

Для насельнiцтва i эканомiкi Беларусi вайна мела разбуральныя наступст-вы, аб чым мы пагаворым асобна.

Яшчэ больш нечаканымi i трагiчнымi для беларускага народа зрабiлiся падзеi, звязаныя з барацьбой памiж Расiяй i Швецыяй за гегемонiю ў Бал-тыйскiм рэгiёне. Маецца на ўвазе так званая Паўночная вайна 1700-1721 г., яе ход i наступствы на беларускiх землях.

Як вядома, у гэты час расiйскi трон займаў малады цар, сын вядомага вам Аляксея Мiхайлавiча – Пётр I. Гэты манарх, акрамя iншага, праводзiў актыўную заваёўнiцкую палiтыку, iмкнучыся забяспечыць выхад Расii да марскiх узбярэжжаў. Асаблiвую яго ўвагу прыцягвала Балтыйскае мора як гандлёвы шлях у пера-давыя еўрапейскiя краiны. РП таксама імкнулася замацавацца на Балтыцы.

Нагадаем таксама, што ў той самы час сумежнае з Расiяй балтыйскае ўз-бярэжжа поўнасцю кантралявала Швецыя на чале з не менш, чым Пётр, тале-навiтым i амбiтным манархам Карлам ХII.

Зрабiўшы стаўку на ваенны шлях дасягнення пастаўленай мэты, Пётр I заключыў саюз з Данiяй і РП, але ўжо з першых дзён вайны Карл ХII прыму-сiў яе (Данiю) капiтуляваць, а ў лiстападзе 1700 г. ушчэнт разбiў рускую ар-мiю пад Нарвай. Такiм чынам, ваенныя дзеяннi перакiнулiся на тэрыторыю Заходняй Беларусі. Так, на пачатку 1702 г. шведы захапiлi Гародню, а потым рушылi ў Польшчу.

Характэрна, што Сапегi прынялi бок шведскiх акупантаў. А шляхта адрэзанага ад Польшчы ВКЛ стварыла канфедэрацыю i вясной 1703 г. падпiсала дагавор з Пятром I аб сумеснай барацьбе супраць шведаў.

У 1704 г. польская шляхта з мэтай арганiзацыi ўзброенай барацьбы са Швецыяй стварыла так званую Сандамiрскую канфедэрацыю.

У той самы час пад эгiдай Карла ХII другая частка польскай шляхты ўт-варыла сваю канфедэрацыю i абрала ўласнага караля – C. Ляшчынскага. Няўдалы для Аўгуста II Моцнага ход вайны прымусiў яго пайсцi на пера-мовы са шведамi, а ў 1706 г. ён дабрахвотна адмовiўся ад трона на карысць С. Ляшчынскага. Новага караля прызналi Радзiвiлы, Пацы, Вiшнявецкiя, але не прызналi члены Сандамiрскай i Вялiкакняжацкай канфедэрацый.

Мiж тым, актыўныя ваенныя i iншыя рэформы ў Расii далi прыкметны плён у павышэннi бая-здоль-насцi яе ўзброеных сiл. Восенню1704-1705 гг. руская армiя аднавiла баявыя дзеяннi на Беларусi. На баку шведаў актыўна змагалiся ўзброеныя атрады Сапегi. Маёнткi i вёскi, якiя належалi саюзнiкам Пятра I, бязлiтасна знiшчалiся. У сваю чаргу рускiя вой-скi жорстка каралi насельнiцтва беларускiх гарадоў, якiя былi вымушаны забяспечваць шведаў правiянтам i фуражом. Так, па загаду Пятра быў ушчэнт спалены горад Магiлёў. Такім чынам, і тыя, і другія, разглядалі Беларусь як варожую тэрыторыю.

У студзенi 1708 г. Карл ХII паставiў на мэце перанесцi баявыя дзеяннi на тэрыторыю Расii. Сваю дапамогу ў гэтым абяцаў украiнскi гетман Мазепа. На Беларусi шведы iзноў занялi Га-родню i iншыя гарады. У лiпенi таго ж 1708 г каля м. Галоўчын Аршанскага пав. яны ўшчэнт разбiлi корпус Рэпнiна. Але 28 верасня каля в. Лясная, што каля Прапойска, рускую армiю напаткаў поспех. Ёй удалося разграмiць шве-дскi корпус генерала Левенгаупта, якi з абозам рухаўся на злучэнне з Карлам ХII. Гэта перамога ў многiм абумовiла шчаслiвы для рускiх войск вынiк генеральнага сражэння пад Палтавай 27 чэрвеня 1709 г. Невыпадкова, перамогу пад Лясной Пётр назваў “мацер’ю Палтаўскай бiтвы”.

Аўгуст II iзноў пацвердзiў свае каралеўскiя паўнамоцтвы i заключыў но-вы саюз з Пятром I, і надалей ваенныя дзеяннi адбывалiся толькi памiж вой-скамi канфедэратаў i шведскай марыянеткi – C. Ляшчынскага. У ВКЛ барацьбу су-праць прыхiльнiкаў Ляшчынскага ўзначальваў Людвiк Пацей. У 1717 г. барацьба скончылася агульным прымiрэннем. У 1733 г пасля смерцi Аўгуста II Моцнага новым каралём быў абраны С. Ляшчынcкi. Супраць гэтага катэгарычна выказалася Ра-сiя i нават увяла ў РП свае войскi. 5 кастрычнiка 1733 г. адбылiся выбары новага караля, якiм стаў сын Аўгуста II – Аўгуст III (1733-1763 гг.).

Такiм чынам, Беларусь, ператвораная ў арэну вайны памiж рускiм i шведскiм войскамi, панесла велiзарныя людскiя i матэрыяльныя страты. Пры гэтым у мiжусобнай барацьбе гiнула i шляхта, i рэкрутаваныя ёй сяляне, нi-шчылiся велiзарныя матэрыяльныя каштоўнасцi. Усяго на Беларусi загiнула, памерла ад ран, хваробы i голаду каля 700 тыс чал. з яе 2, 2 мiльённага на-сельнiцтва. Як шведы, так i рускiя, разглядалi беларускую зямлю як чужую тэрыторыю, а яе багаццi як звычайную ваенную здабычу. Невыпадкова таму перасоўваннi ўзброеных атрадаў суправаджалiся рабаўнiцтвам i забойствамi мiрнага насельнiцтва. Нават сам цар не абмiнуў выпадку расправiцца са святарамi-унiятамi Святой Сафii ў Полацку. Зусiм натуральным у гэтай сувязi выглядае i разбурэнне самога храма, ператворанага рускiмi ў парахавы склад.

Рэч Паспалітая ў еўрапейскай геапалітыцы ў XVII-XVIII стст.

У выніку заключэння Люблінскай уніі 1569 г. была ўтворана шматна-цыянальная дзяржава Рэч Паспалітая. Яна з'яўлялася адной з буйнейшых краін Еўропы, тэрыторыя якой межавала на ўсходзе з Расіяй, на поўдні — з Асманскай імперыяй, на захадзе — з Аўстрыяй і нямецкімі княствамі. З'яўляючыся першапачаткова магутнай краінай, Рэч Паспалітая вяла актыўную знешнюю палітыку як ва Усходняй, так і ў Заходняй Еўропе. Яе васаламі былі Брандэнбург (былыя землі Тэўтонскага ордэна) і Прусія. Рэч Паспалітая аказвала ўплыў практычна на ўсе важнейшыя падзеі ў Еўропе ў другой палове XVI — XVII ст. Яе ўзброеныя сілы неаднаразова распачыналі ваенныя дзеянні супраць Маскоўскай дзяржавы, доўгі час утрымлівалі Смаленск, атрымалі бліскучую перамогу пад Венай над турэцкім войскам.

Аднак пачынаючы з 1648 і да 1717 г. Рэч Паспалітая вымушана была знаходзіцца ў стане амаль бесперапынных войнаў. Ёй давялося весці шмат-лікія войны з Расіяй, Швецыяй, Асманскай імперыяй, крымскімі татарамі. Далёка не ўсе яны заканчваліся перамогай Рзчы Паспалітай. У 1701 г. фактычна адбылося аб'яднанне Брандэнбурга і Прусіі пад уладай Фрыдрыха Гогенцолерна. Ён разлічваў пашырыць тэрыторыю Прусіі за кошт польскіх зямель і начаў весці ў адносінах да Польшчы агрэсіўную палітыку. Яшчэ ў гады Паўночнай вайны (1700—1721) прускі кароль распрацаваў некалькі планаў падзелу Рэчы Паспалітай.

Працяглыя войны і ваенныя паражэнні ў гэты перыяд прывялі да таго, што міжнароднае значэнне краіны было страчана, Узмацнілася ўмяшальніцтва ва ўнутраныя справы замежных краін. Становішча Рэчы Паспалітай ускладнялася і эканамічным закяпадам. У стане крызісу апынуліся сельская гаспадарка, рамяство і гандаль.

Цяжкае становішча ў краіне было выкарыстана магнатамі і шляхтай. Набыццё імі ўсё мовых правоў і прывілегій ("паўторная феадальная раздробленасць"), а таксама прынцып свабоднага абрання каралёў прывялі да ўсталявання палітычнаай анархіі. Дзейнасць вышэйшых органаў улады была. паралізавана, работу даяржаўных чыноўнікаў ніхто не кантраляваў. Узмацніліся супярэчнасці ў рэлігійным жыцці.

Усё гэта прывяло да таго, што палітычны і эканамічны крызіс у краіне з цягам часу перайшоў у хранічны. Выйсця з яго Рэч Паспалітая так і не змагла знайсці.

Такім чынам, у XIV — XV стст. краіны Заходняй Еўропы ўступілі ў перыяд Новага часу, што было звязана з зараджэннем сучаснай навукі і развіццём капіталістычных адносін. Адбываліся буржуазныя рэвалюцыі, была створана каланіяльная сістэма. У выніку падпісання Люблінскай уніі на геаграфічнай карце з'явілася адна з буйнейшых краін Еўропы — Рэч Паспалітая. Аднак працяглыя войны, унутрыпалітычны і эканамічны крызісы затрымалі яе развіццё і ў рэшце рэшт прывялі дзяржаву да катастрофы.