2.Дәрістік кешен

1-ТАРАУ. Криминалистиканың жалпы теориясы

№1 лекция. Криминалистика пәні, жүйесі, міндеттері мен әдістері.

МАҚСАТЫ: Криминалистика басқа да ғылымдар сияқты обьективтік құбылыстар заңдылықтарының жиынтығы болып табылады. Бірақ та осы көптеген жинақтардан криминалистиканың айырмашылығы, ол қылмысты ойдағыдай ашуға, тергеуге және алдын алуға қажетті заңдылықтарды оқытады.

1. Криминалистиканың пәні,

2. Криминалистиканың жүйесі,

3. Криминалистиканың міндеттері мен әдістері.

Криминалистика басқа да ғылымдар сияқты обьективтік құбылыстар заңдылықтарының жиынтығы болып табылады. Бірақ та осы көптеген жинақтардан криминалистиканың айырмашылығы, ол қылмысты ойдағыдай ашуға, тергеуге және алдын алуға қажетті заңдылықтарды оқытады.

Қылмысты оқиға адамдардың әрекет-қимылдарынан болатындықтан қоршаған ортада, әсіресе қылмыс орнында көптеген іздер қаладыда, қылмыскер туралы мәлімет көзіне айналады. Ал, осы іздердің пайда болу үрдісі обьектінің қасиеті, белгілері және бейне түсіру ерекшеліктері негізінде қажетті бір заңдылықтарға бағынады. Іздерді, басқа да айғақ заттарды оқиға болған жерден тауып, оларды салыстыру, талдау, тексеру нәтижесінде қылмыстың тетігін анықтаймыз.

Криминалистика пәні іздерді, айғақ заттарды іздеу, табу, бекіту, зерттеу әдістерінің және сол үшін қажетті техникалық криминалистік құралдары пайдалану жолдарын оқытып үйретеді.

Криминалистика ғылымының пәні екі бөлімнен тұрады:

Бірінші бөлімі заңдылықтары:

• қылмыс тетігінің заңдылықтары;

• қылмыс және оған қатысушылар туралы ақпараттың пайда болу заңдылықтары;

• дәлелдемелерді жинақтау, зерттеу, бағалау мен пайдалану заңдылықтары.

Екінші бөліміне қылмыспен күресуге қажетті криминалистік құрал-жабдықтарды, тәсілдер мен әдістерді ойлап шығару, практикаға енгііп пайдалану және оларды жетілдіру жатады.

Криминалистика – бұл қылмыс тетігінің заңдылықтары, қылмыс және оның қатысушылары жөніндегі ақпараттың пайда болуы, сонымен бірге дәлелдемелерді жинақтау, бағалау мен қолдану туралы және қылмысты ашу, тергеу және алдын алуға бағытталған әдіс-тәсілдерінің танымдылық заңдылықтары туралы ғылым.

Криминалистика жүйесі ғылымның пайда болуынан бастап бүкіл тарихы бойына дамып және жетілдіріліп отырады. Бұл процесс осы күнге дейін жалғасуда. Криминалистика өз алдына ерекше, дербес ғылым болғандықтан, оның өзі іштей өзара байланыстығы жеке бөлімдерінен құралған ғылым жүйесі болып табылады. Көптеген оқулықтарда дәстүрлі түрде криминалистика жүйесі төрт бөлімнен құралған, олар:

• Криминалистиканың жалпы теориясы;

• Криминалистік техника;

• Криминалистік тактика;

• Криминалистік әдістеме.

Криминалистиканың міндеттері жалпы, арнаулы және нақты болып үш топқа бөлінеді.

Криминалитиканың жалпы немесе басты міндеті құқық қорғау органдарына қылмыспен күресуде қылмыстық құқық, криминология, қылмыстық іс жүргізу құқығы мен басқа да ғылымдар саласы сияқты өз тұрғысынан көмектесу.

Криминалистиканың арнаулы міндеттері мыналар:

• криминалистика пәнінің негізін құрайтын обьективтік заңдылықтардың одан әрі кеңейтіп оқып зерттеу, осы ғылымның жалпы және жеке теорияларын дамыту, олардың жалпы әдістемелік негіздерін жасау;

• Заттай жәлелдемелерді, іздерді тауып алу, бекіту, зерттеу үшін керекті жаңа криминалистік әдістер мен тәсілдерді одан әрі өңдеп жетілдіру және осы әдістерді пайдалануға лайықты жаңа техникалық құралдарды жасап шығару;

• Алдын ала тергеу, сот тергеуінің және криминалистік сараптаманың ұйымдастырушылық, тактикалық және әдістемелік негіздерін жетілдіру. Әрбір тергеу әрекеттерінің тактикалық әдістерін өңдеу арқылы олардың нәтижелігін арттыру;

• Қылмыстардың жекелеген түлерін тергеудің әдістемесін өңдеп жетілдіру үшін жаңа ұсыныстар енгізу;

• Қылмысты азайту үшін криминалистік сақтық шараларын құқық қорғау органдарына ұсыну;

• Шет елдердегі криминалистика ғылымы жетістіктері мен тәжірибелерін қылмысты ашу, тергеу және алдын алу үшін пайдалану.

Криминалистиканың нақты міндеттері тез уақыт аралығында орындалатын сипатта болып келеді; мәселен, осы ғылым алдында өзінің кейбір кезеңінде қылмыстың жаңа түрлерін немесе топтарын тергеу әдістемесін шығару міндеті қойылады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Криминалистиканың пәні, жүйесі, міндеттері мен әдістері.

2. Криминалистикалық ұқсастыру теориясы және диагностика, олардың қолданбалы мағынасы.

3. Криминалистикалық ілімдер жүйесі.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№2. лекция. Криминалистикалық ұқсастыру теориясы және диагностика, олардың қолдаңбалы мағынасы.

Мақсаты: Танылатын объектінін өзіндік касиеті мен максат, міндетте-ріне байланысты материалдык дүние объектілерін тану проце-сіндегі тенестіру әр түрлі жоддармен жүзеге асырылуы мүмкін, сол танылатын объектілерді қандай ұқсатандыру тактикалары арқылы асыратылатындығын көрсету.

1. Криминалистикалык идентификация түсінігі

2. Криминалистикалык идентификация субъектілері мен объектілері, олардың түрлері мен нысандары

3. Криминалистикалык идентификация теориясы қағидаларының қылмысты ашудағы тәжірибелік мағынасы

«Идентификация» термині - латын тілінен шыққан сөз, оны тікелей аударатын болсак «тендестіру», яғни «тепе-тендікті анықтау» немесе «тепе-тең ету, сәйкестендіру» деген мағынаны білдіреді.

«Идентификация» термині төмендегідей біркатар түсінік тал-дауларын жасауда қолданылады:

• идентификация - адамның ойлау қабілетінің зандылығын ашуға мүмкіндіктер беретін ғылыми категория ретінде;

• идентификация — танымның әдіс-тәсілі мен қүралы ретінде;

• идентификация—тендестіру арқылы тану процесінің белгісі ретінде карастырылады.

«Идентификация» термині - көзделген мақсаты мен шешетін мәселелеріне байланысты пайдаланылады және белгілі бір ой-ларды жинақтайды.

Идентификация үғымы логика, таным теориясы (философияға), психология және баскд да негізгі ғылымдарға сүйенеді.

Таным теориясынын (философия) көмегі аркылы адамнын танымдык қызметіне ғылыми негізде талдаулар жасалады. Әлем-дегі барлық материалды объектілер өзіне-өзі ғана тең. Әрбір объект өзіндік қасиетіне байланысты, өзі тектес баскд объекті-лерден ерекшеленеді. Объектілердің көптеген сәйкес келу белгі санына кдрамастан материадды дүниедегі әрбір объект жеке-ленген болып табылады. Бұл жекеліктер адамдарға объектіні тануға, оны өзінің арасындағы басқа езі тектес заттардан ажы-ратып тану немесе сәйкестендіру процесін жүзеге асыруға мүмкіндіктер береді.

Танылатын объектінін өзіндік касиеті мен максат, міндетте-ріне байланысты материалдык дүние объектілерін тану проце-сіндегі тенестіру әр түрлі жоддармен жүзеге асырылуы мүмкін. Тендестіру актілері кдрапайым, яғни күнделікті түрмыс-тірші-лікте, сондай-ақ ғылыми зерттеулер шенберінде шешілетівдей күрделі болуы мүмкін. Мысалы: тендестірудін түрмыстык акті-лерінде кішкентай бала өзінін ата-анасын, киімдерін, ойыншық-тарын танвды; суретші өзінін салған суретін онай ажыратады; ұста өзі жасаған детальдарды тез табады және т.б. Ал күрделі актілерде: химик-аналитик — химиялык заттарды, онын табиға-тын, сондай-ақ геолог - минералдың, физик - физикалык процестердін табиғатын анықтайды.

Адамның ойлау кызметі зандылыктарын зерттейтін логика ғылымы, идентификация көмегімен тевдестіру зандылығы және »адамды тану кызметіндегі теңестірудін логикалык кағидалары негізінде калыптасқан.

Тендестіру зандылығына сәйкес - адамның ойлау процесін-дегі кандай да бір ойы өзіне-өзі сәйкес, тепе-тен болуы тиіс.

Адамның санасында көрініс тапкдн объект бейнесі нақты бір жекеленген болуы қажет. Талқылау кезівде міндетті түрде нақ-ты бір объектіні ғана ойлау керек, оны баска объектілермен ал-мастыруға болмайды. Әр түрлі объектілерді тендестіру мүмкін емес, логикаға жатпайды. Бір объектіні адамның кайта еске түсіру кезіндегі ойлау мазмүны алғашкы ойлаудың мазмүнына сәйкес (бір) болуы кажет. Бір объект жайлы талқылау кезінде пікірталастыктар пайда болған жағдайларда, әрбір адамның ойы , әр түрлі болып олар өзара келісімге (бір шешімге) келе алмай-ды, бұл өз алдына тендестіру зандылығының бұзылуына әкеп соқтырады.

Идентификацияның психофизиологиялык механизмі келе-сідей болып келеді: субъектінің санасында көрсетіліп отырған объектінін белгілері туралы көрініс, сол көріністі ойлау аркы-лы, ол үсынылып отырған объектіні өзінің ойындағы объект белгілері бойынша салыстырады, содан кейін ғана ол объекті-лердін сәйкестігі жайында немесе ерекшеліктері бойынша коры-тынды жасайды.

Адамның барлық танымдык (тұрмыстык, я ғылыми) кызметі аясындағы кез келген логикалык тендестіру механизмі біреу- ак болып келеді. Операция бірнеше рет орындалатындықтан түрмыстык тендестіру рәсімі кдрапайым болып табылады. Сон-дыктан да ол стеоретиптік сипатқа ие, динамикалык стеоретип аркылы біз өз затымызды, ата-анамызды, туыстарымызды және т.б. ажыратамыз.

Карапайым тендестірулер негізінен көріністі, бейнені - көру, есту мүшелері аркылы қабылдауға байланысты жасалады.

Идентификация таным әдісі ретіиде барлық ғылыми, атап айтқанда: ботаника, зоология, геология, химия, өнертану және т.б. ғылым салаларында кенінен колданылады. Мысалы, архео-логиялық зертгеулер жүргізу барысында табылған (кдзып алын-ған) объектілер міндетті түрде белгілі бір кезең мәдениетімен сәйкестендіріледі.

Палеонтология бойынша табылған объектілер бұрын тірші-лікте емір сүрген жануарлардын өлігі, казіргі кезде жойылып кеткен жануарлардын түрлерімен идентификацияланады. Та-былған жануарлар, өсімдіктер ботаникада, зоологияда, олардың белгілі бір класы, түрі, тобы бойынша идентификацияланады.

Аналитикалык, органикалык және басқа да химиянын сала-лары аркылы алынатын барлык заттар міндетті түрде бүрын аныкталған заттар класы бойынша идентификацияландырыла-ды (сәйкестендіріледі).

Геология, минералогияға байланысты табылған затгар белгілі бір минералдар және т.б. түрлері бойынша идентификацияла-нады.

Барлык. идентификациялық жағдай мәселелеріне байланыс-ты әр түрлі ойлар (пікірлер, көзкдрастар, түжырымдар) кейбір ғылым — археология, тарих, өнертану салаларында жекелеген идентификациялык, мәселелердін сәйкестігін шешу үшін кри-миналистика ғылымын, яғни криминалистика тәсілдерін пай-далануға тура келеді.

Л.Н. Мороз идентификация ұғымына келесідей түсінік бер-ген: Идентификация дегеніміз - бір объектіні басқа бір объекті-ден ажырату немесе тануға мүмкіндік беретін объектінін өзіндік касиетіндегі материалдык белгілерін салыстырмалы түрде зерт-теу мен бағалау болып табылады.

Криминалистикалык, идентификацияның ерекшелігі неде, олардың баска да кызмет саласындағы идентификациядан айыр-машылығы кандай деген мәселелерге токталатын болсақ, бұл қылмыстың ізін жасырған жерлерді; кылмыскердің кыл-мысты жасауға колданылған кару кұралдарын; кылмыскерді, жәбірленушіні, кылмыстык. кол сұғылған заттарды идентифи-кациялауға және т.б. аныктауға болады.

Көріп отырғанымыздай, дәлелдеу кезінде кәптеген жағдай-лар идентификациялауға жатады. Бірақта олардын әркдйсысы әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады. Мысалы: кылмыс-кердің жеке басын оның қолжазбасы, дауысы, бейне келбеті, аяқ, кол іздері, шашы және т.б. бойынша идентификациялауға болады.

Бүгінгі танда криминалистикалык идентификация теория-сы криминалистикадағы жеке ілімдердің ең жетілдірілген түр-леріне жататындығы осы жағдайлармен түсіндіріледі.

Кеңестік танымал криминалистердің барлығы да кримина-листикалық вдентификация мәселелерімен тікелей немесе жа-нама түрде айналысты.

Криминалистикалык вдентификация теориясы - тарихи жа-•ғынан жеке криминалистикалық теориялар арасынан ең алғаш пайда болып, білімді жүйелеңдіру күралы ретінде калыптасқан ілім болып табылады.

Криминалистикалык идентификация теориясының калып-тасуы мен даму тарихын темевдегідей 3 кезеңге бөліп кәрсету-ге болады:

/ -кезең — теориялык негізі мен оның негізгі жағдайлары және қағидаларының пайда бола бастауынан XX ғасырдың 50 жылдарына дейінгі кезендерді хронологиялык, түрде камти-ды;

2-кезец — бұл 80 жылдарға дейінгі әр түрлі идентификация-лық зерттеу әдістемелерінін қалыптасу кезеңі;

3-кезеқ — криминалистикалык идентификация жағдайлары және т.б. қайтадан қарастырылып нактыланатын кезендер жа-тады, ол бүгінгі танда орын алуда.

Криминалистикалык, идентификация теориясы - қылмыстық оқига тураіы дәлелдемелік ақпараттарды, сондай-ақ объектініқ тепе-теқдігін анықтауга байланысты әдістемелік усыныстар мен тәртіп-ережелерінен т^ратын гылыми ілімдердің жиынтыгы.

Криминалистикалық идентификация процессуальдық және процессуальдық емес формасында кдрастырылады.

Идентификациянын процессуальдық емес формасы қолдан-балы және жедел болып екі түрге бөлінеді. Идентификацияның колданбалы түрі - мүражай, ғылыми-зерттеу институттарының, азаматтардың талаптары бойынша жүзеге асырылады. Ал иден-тификацияның жедел түрі қылмыстык іс козғалғанға дейін орындалады. Идентификациянын нәтижелері жедел-іздестіру қызметінде колданылады.

Идентификацияның процессуальды формасы:

1. сот сараптамасы;

2. тану үшін көрсету;

3. объектілерді карау шеңберінде жүзеге асырылады. Тану үшін көрсету және карау тергеу әрекеттері шеңберіндегі идентификация тергеушімен жүргізіледі. Сот сараптамасы шеңберінде колданылатын идентификация процессуальдык түрде өте кең таралған.

Идентификациялық зерттеулер бірнеше түрлерге бөлінеді. Криминалистикалык идентификацияның классификациясы идентификация объектілерімен ғана емес, сонымен катар олар-дынтабиғи қасиеттері мен басқада параметрлерімен байланыс-ты. Идентификация деңгейіне байланысты мынадай идентифи-кация түрлері ажыратылады:

• объектінің бір текке жататындығы;

• топтык кдтынастылығы;

• жекеленген сәйкестігі аныкталады. Идентификацияланатын объектініңтабиғатына байланысты:

• нақты бір жеке объект бойынша;

• бүтінді бөлшек аркылы аныктау бойынша;

• шығу (пайда болу) кдйнар көздері бойынша. Идентификацияланатын объектіге байланысты идентификацияның келесідей түрлері бар:

• ойдағы бейне бойынша идентификациялау;

• жеке объектілерді материалды бекітілген бейнесі бойынша идентификациялау;

• шығу кайнар кездері бойынша идентификациялау;

• бүтінді белшек бойынша идентификациялау. Мысалы, табылған колдың ізі аркылы сезіктіні идентификациялау жеке объектіні бейненін материаддык бекітілуі бойынша идентификациялауға жатады; окиға болған жерде табылған сым-темір бөлшектерін сезіктінін автокөлігінін багажынан та-былған сым-темір бөлшектерімен идентификациялау — бүтінді бөлшек аркылы вдентификациялауға жатады; бір сезіктіден та-былған пакеттегі есірткіні екінші сезіктіден табылған пакеттегі есірткімен идентификациялау - шығу кайнар көзі бойынша идентификациялау түріне жатады.

Сонымен қатар, идентификацияны жүргізу субъектісіне бай-ланысты тергеу және сараптамалык идентификация деп бөлеміз.

Объектісі бойынша: адам, жануар, атыс кдруы, кәлік құрал-дары және т.б. идентификация түрлерін бөліп карастыруға бо-лады.

Криминалистикалык техниканын салалары бойынша — порт-ретті (ауызша суреттеу), трасологиялык, баллистикалык, кол-жазбатану және т.б. түрлері бар.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Криминалистикалык идентификация анықтамасы.

2. Криминалистикалык идентификация теориясының калыптасуы мен даму тарихының кезеңі.

3. Криминалистикалык идентификацияның нысаны.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

2-ТАРАУ. Криминалистикалық техника

№2. лекция. Криминалистикалық техниканың жалпы қағидалары.

Мақсаты: Криминалистика пәні жүйесінің бірі, қылмысты ашу мен тергеуге қажетті дәлелдемелерді жинауға, зерттеуге және пайдалануға арналған техникалық-криминалистік құрал-жабдықтар, әдістер мен тәсілдердің құрамын құрайтын криминалистикалық техниканың маңызын түсіндіру

1. Криминалистикалық техника түсінігі мен құрылымы.

2. Қылмысты тергеп ашуда пайдалнылатын ғылыми техникалық және жалпы ғылыми құралдардың жиынтығы.

3. Ғылыми техникалық қолдануын процессуалдық және техникалық түрде дайындау.

Криминалистикалыктехника криминалистиканың бір бөлімі ретінде қылмыстык іздерді табу, бекіту, алу, жинауға колданы-латын және тергеліп отырған окиға мәліметтерін қалпына келтіріп қайта өндеуге бейімделген ғылыми-техникалық кұрал-дар мен әдістерді теориялық ережелер және қағидалар түрғы-сынан өндеп жетілдіру, сондай-ақ кылмыстардың адцын алу әдістері мен техникалық қүралдардың жүйесі болып табылады.

Криминалистикалыктехника - криминалистикадағы алғаш-қы пайда болған түсінік, оның күрылу кезіндегі негізгі бөлім. ?

Криминалистикалықтехникатермині, біріншіден — крими-налистика ғылымының бір бөлімін, ал екіншіден — техникалык қүралдардың жиынтығын білдіреді, яғни кұрылғылар, аппарат-тар, күралдар, сот өндірісіндегі дәлелдемелерді зерттеу мен жинауға қажетті баска да қүралдар.

Криминалистикалық техниканың негізгі міндетіне — кыл-мыскерлердің жеке басы туралы, оның колданған қаруы, олар-ды колдану және жасалған кылмыстын өзге де жағдайлары жөнінде мәліметтерді алу максатымен кылмыстың материалдык іздерін табу, бекіту, алу және зерттеу жатады.

Криминалистикалыктехниканын карастыратын мәселелері-нін көптігіне байланысты оларды бірнеше топтарға жіктеуге болады.

Криминалистикалық техника теориялық жағынан кримина-листиканын бір бөлімі ретінде келесі мәселелерді қарастырады:

• жалпы жасалған кылмыстык, іске қатысты кандай нысандар, кандай іздер қалдырылады және олардын қандай касиеттері, сипаттары бар;

• криминалистикалық техниканы дамыту.

Сонымен қатар, тәжірибелік маңызына карай арнайы мәсе-лелерді зерттейді:

— қылмыстын ізін қалай және қандай техникалык, қүраддардың көмегімен табуға болатындығын;

• олар дәлелдеме болуы үшін, оларды калай және кандай техникалық кұралдармен тауып, бекітуге болатындығын;

• бұл дәлелдемелерді, калай және қандай техникалык кұралдардың көмегімен алуға болатындығын. Мысалы, қылмыс ісіндегі саусактың калдырған ізін криминалистер XX ғасырда ұнтактын көмегімен табуға болатынын, оны дактопленкаға бекітіп, бирка жасап, сол пленканы дәлелдеме ретінде алуға болатынын анықтаған;

— бұл дәлелдемелер қалай және қандай тәсілмен анықталғанын қарастьірады, бірак көбінесе бұл мәселені экспертология шешеді;

• қылмыстык іс, қолданылған кару, қылмыскерлер, калдырылған іздер және т.б. мәселелер жайлы мәліметтерді калай және кандай тәсілдер арқылы жинауға болатындығын;

• кандай техникалык кұралдар қылмыс жасауға кедергі жасайтындағын.

Аталған мәселелер арнайы болып табылады, ал осылардың әркайсысында накты мәселелер бар және әлі де бола береді.

Яғни, бұл накты мәселелер: нысаннын түрлеріне, атылатын немесе суық қару, қолдың немесе автокөліктің іздері және т.с.с. қылмыс іздеріне байланысты болады.

Табылған іздер бойынша объектілердің ішінен кажетті же-келенген іздерді немесе оларға қатысты объектілердін түрін, тегін анықтау мәселелері туындайды. Іздерді калдырған деп та-былған объектілерді аныктау мәселелері идентификацияның көмегімен шешіледі.

Криминалистикалыктехника идентификациямен тығыз бай-ланысатын басқа да идентификациялык. емес (диагностикалык, классификациялык, ситуациялык) мәселелерді шешеді. Олар-дың қатарына іздердін пайда болу механизмін аныктау жатады. Бұзу іздері арқылы іздердің пайда болу механизмі, кұраддар-дын козғалыс бағыты, бөгет пен қарым-кдтынаска түсу бұры-шы, басу күші және т.б. аныкталады.

Кей жағдайларда іздің пайда болу механизмі туралы мәселе тергеу барысында өзіндік мағынаға ие болады. Әсіресе, іздің пайда болу жағдайлары: із каддырушы объектінің әсер ету ба-ғыты, күші, арақашыктығы, жылдамдығы, іздердін пайда болу уакыты мен кезектілігі (мысалы: ату ара қашықтығы мен бағы-ты, жәбірленушіге жаракдт салудың кезектілігі, көлік қүралда-рынын козғалыс жылдамдығы мен бағыты). Сонымен катар, із калдырушыларды зерттеу механизмі кейде іздін калыптасуына әсер ететін тікелей себепті әрекетгі аныктау мәселелерін де карас-тырады, мысалы: әйнектегі ойык тас лақтырудан ба, әлде оқтан пайда бодцы ма; киімдегі закым жыртылудан, әлде кесуден пайда болды ма; аңшы кару окпаныньвд жарылу себебі неде және т.б.

Жоғарыда көрсетілген криминалистикалық техниканың карастыратын негізгі мәселелерін төмендегідей бөліп көрсету-ге болады:

1. Идентификациялық:

а) жеке тепе-тендігін аныктау (идентификация); ә) объектілердің кай топқа жататындығын аныктау.

2. Идентификациялықемес:

а) қылмыстың материалдық іздерін табу, бекіту және алу;

ә) іздердін пайда болуына әкеп соқкдн әрекеттердін жағда-йын, механизмін, себептерін аныктау және т.б.

Карастырылған мәселелерді шешу мақсатывда криминалис-тикалык техниканын әдістерін тергеуші, маман, сарапшы кдл-дана алады. Бүл криминалистикалық техниканын тұтастығын көрсетеді. Сондықтан тергеу және сараптамалык. криминалис-тикалык техниканы жеке ғылыми пән ретінде қарастырып өңдеуді талап ететін немесе криминалистикалык сараптаманы криминалистикадан бөліп карастырғысы келетін авторлармен келісе алмаймыз.

Бірақта, бір жағынан тергеуші мен маманнын криминалис-тикалықтехниканы қолдану, екінші жағынан сарапшының кри-миналистикалыктехниканы колдану ерекшелігін ескерген жөн.

Сонымен, криминалистика ғылымывдағы криминалистика-лық техника бөлімі өте маңызды бөлім.

Криминалистикалык техника қылмысты тергеу мақсатында накты жаратылыс және техникалық ғылымдарды пайдалану негізінде қалыптасып пайда болған. Олар, қылмыстық сот өндірісі мәселелерін шешу мен заттай дәлелдемелерді зерттеу-ге бейімделген - физика, биология, химия, математика және басқа да ғылымдардың әдістерін қолданудан тұрады. Сонымен катар, криминалистиканың өзінін жеке колданылатын арнайы әдіс-тәсілдері мен техникалык кұраддары бар. Криминалисти-ка ілімі шенберінде кылмыстың алдын алу мен тергеуге арнайы бейімделіп жасалған накты (жаратылыс) және техникалык, ғылым әдістерінің жиынтығы калыптаскдн.

Заттай дәлелдемелермен жұмыс жасау және оларды зерт-теудің жеке типтік мәселелерін шешуге бағытталған әдістемелік жүйенің күрделілік деңгейіне байланысты әр түрлі техникалык, әдістер қолданылады. Мысалы: құжатгарды карау кезінде жа-рыкты қиғашынан түсіру аркылы жарыктандыру әдісін колда-нуға болады.

Тергеу әрекетінің жүйесіндегі техникалық тәсілдер такти-калык әдістермен тығыз байланысты. Олар тергеу әрекеті кұра-мындағы қылмысты тергеу мен оны ашу максатында колданы-лады. Үрлык, болған жерден қолдың көрінбейтін іздерін табу мәселесін шешу үшін үрлық болған жердегі қылмыскердін әрекетінің мазмүны мен оны жасау кезектілігін алдын ала анык-тап, объектіні бүзу механизмін модельдеу қажет. Бүларды анык,-тамай із жеткізушілерді (тасымалдаушыларды) табу мүмкін емес. Тергеу және сараптама кызметіндегі колданылатын техникалык. тәсілдер сонымен бірге криминалистикалык әдістемеден де көрініс табады. Олар нақты сараптамалык немесе тергеу мәсе-лелерін шешуге арналған.

Криминалистикалык техниканың ерекшелік сипаты - оның заңға сәйкес колдануы болып табылады.

Криминалистикалық техника занда керсетілген тергеу әре-кеттерінде қолданылады. Олар Кылмыстык іс жүргізу кодек-сінде қарастырылған - карау, тінту және басқа да тергеу әре-кеттерін жүргізу (фотосуретке түсіру, елшеу, үлгі алу, калып жасау және т.б.) кезінде колданылады.

Тергеу әрекеті барысында колданылған криминалистикалық техника ол міндетті түрде хаттамаларында бекітілуі кажет. Кдрау хатгамасында кандай объект фотосуретке түсірілгендігі, ол кан-дай нүктеден және кандай әдіспен түсірілгендігі накты көр-сетілуі тиіс.

Криминалистикалық техниканы тергеу әрекеттерін жүргізу барысында заңмен белгіленген тәртіп ережелерін сактамай кол-данылған жағдайларда, оның нәтижелері дәлелдемелік күшін жоғалтады.

Криминалистикалык. техниканын әдістері кылмыстық про-цесс шегінен тыс, баскд да, атап айтканда - аныктама органынын жедел-іздестіру кызметі кезінде, сондай-ак, қылмыстың алдын алу шараларын жүргізуде де колданылады.

Криминалистикада ғылым мен техниканың жетістіктері кеңінен колданылуы криминалистикалык техниканын дамуы-на әкеліп, қазіргі кезде келесідей негізгі салалары калыптаскан:

• криминалистикалыктехниканыңжалпы ережелері;

• криминалистикалык фотофафия, дыбыс- және бейнежазба;

• трасология (іздер жөніндегі ілім);

• криминалистикалыкбаллистика;

• криминалистикалык қолжазбатану және автортану;

• құжаттарды техника-криминалистикалык. зерттеу;

• суык қаруды криминалистикалық зертгеу;

• криминалистикалықжарылыстану;

• заттар мен материалдарды криминалистикалық зерттеу;

• одорология;

• фоноскопия;

• адамдарды сыртқы бейне белгілері бойынша тендестіру (габитология);

• криминалистикалык тіркеу және есепке алу. Криминалистикалықтехникаәдістерімен зертгелетін: іздер, атыс карулары, күжаттар және басқа да заттай дәлелдемелер — жоғарьща аталған сала тізімдері криминалистикалык. техника-ның жүйесі негізіндегі кағидалардан түрады.

Криминалистикалықтехниканы әдіс бойынша жүйелендіру мен мамандандыру оны кеңінен өндеп жетілдіруді қажет етеді.

Криминалистикалыктехниканы тағайындау әдістерін келесі-дей топтарға бөліп көрсетуге болады:

1. Заттай дәлелдемелерді табу, бекіту және алудық әдістері мен тәсілдері. Бүл әдістемелердің тобы дәлелдемелерді жинауға бағытталған тергеу әрекеттерін жүргізуде үлкен мағынаға ие болады, мысалы: қылмыс болған жерден колдың, аяқтың, көлік құралының, атыс қүралының іздерін, өзге де объектілер мен жерлерден микроіздер және бөлшектерді табу мен алу тәсілдері.

2. Заттай дәлелдемелердізерттеу әдістерімен тәсілдері. Бұл әдістер тобын тергеуші мен маман тергеу әрекетін жүргізу барысында колданулары мүмкін, бірақбүл әдіс-тәсілдер негізінен криминалистикалық сараптама жүргізу кезінде заттай дәлелде-мелерді лабораториялық зерттеу үшін арналған. Олардын ката-рына адамдарды, жануарларды, бүзу қүралдарын, ату қаруын, заттардын шығу тегін және т.б. идентификациялау әдісі жатады

Криминалистикалык, техниканын әдістері, олардың табиғи негізінде жатқан кұбылыстар мен кай ғылыми топка жататын-дығы бойынша жүйеленеді. Атап айтканда: а) физикалык; ә) химиялык; б) физика-химиялык; в) ботаникалык; г) физио-логиялык; д) математикалык; е) логикалык; ж) биологиялық.

Криминалистикалык техника жалпы ғылым, сондай-ак ар-найы әдіс ретінде кодданылады. Ғылым бөлімі ретінде крими-налистикалык техника жеке техникалык кұраддар мен крими-налистикалык техника әдісі мен тәсілдерін камтиды. Табиғи және техникалық ғылымның криминалистикалык жағдайдын интеграциясы, накты техникалык кұралдардың курделігі, сон-дай-ақ күрделі технологиялык операцияларды колдану әдіс-терінің өрлеуі мен дамуы тек қана криминалистикалык, техни-каны айтып кана коймайды, сонымен қатар технологияны да атап өтуін кажет етеді, әсіресе бұл әр түрлі кылмысты зерттеу кезіндегі әдіс тактикамен, техникамен байланысты сұрақтарды шешкенде байкалады.

Криминалистикалыктехниканын қүралы, әдісі мен тәсілінін қайнар көзі мен кылмыстык. сот өндірісіне кажеттілік кабілетінін дәрежесіне байланысты үш топка бөлінеді: бірінші топты басқа ғылым мен техникада қолданылатын кұралдар, әдіс пен тәсілдер кұрайды. Бүларға мысалы, фотоаппараттар, жалпы тұрғыдағы бейне- және дыбысжазба аппараттары, микроскоптар, спектро-метрлер, хроматографтар және баска да іздестіру және зерттеу күралдары.

Екінші топка — баска ғылымда өндеп жетілдірілген кұрал-жабдыктар мен әдіс-тәсілдердің криминалистикаға бейімде-лінген тобы кір"еді. Олар кылмысты ашу және тексеру максаты-на арналған кұралдар. Оларға мысалы, суретке түсіру немесе фото қондырғыларының арнайы әдістері.

Ал үшінші топты қылмысты ашу және зерттеу максатында арнайы криминалистикамен өндеп жасалған күрал, әдіс пен тәсілдер құрайды. Оларға мысалы, салыстырмалы микроскоп-тар, дактилоскопиялық тіркеуді немесе суреттердің жинағын қүрайтын жүмыс орнын компьютерлендіру және т.б. жатады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Криминалистикалық техниканың жалпы қағидалары.

2. Криминалистикалық фотография және бейнетаспаға түсіру.

3. Іздер туралы криминалистикалық ілім (трассология)

4. Қару оқ-дәрі, жарылғыш құрылғылар және олардан қалған іздердің криминалистикалық зерттеуі.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№4 лекция. Криминалистикалық фотография және бейнетаспаға жазу.

МАҚСАТЫ: Тергеу әрекеті мен жедел-іздестіру шараларынын барысын, онын жеке кезендері мен нәтижелерін және криминалистика-лық-сараптамалык зерттеулерді бейнелеп бекіту арқылы дәлел-демелік, жедел-іздестіру және сараптамалык ақпараттарды дәлме-дәл алуға болатын құралдар туралы түсінік беру.

1. Криминалистикалық фотография, бейне- және дыбысжазбаларының түсінігі, манызы және жүйесі.

2. фотографиялық процесс, оның сатылары және мазмұны.

3. бейне және дыбысжазбаларын криминалистикада қолдану.

Тергеу әрекеті мен жедел-іздестіру шараларынын барысын, онын жеке кезендері мен нәтижелерін және криминалистика-лық-сараптамалык зерттеулерді бейнелеп бекіту арқылы дәлел-демелік, жедел-іздестіру және сараптамалык ақпараттарды дәлме-дәл алуға болады. Бекітудің мұндай кең тараған әдістері мен кұрал-жабдықтарына криминалистикалық фотография, бейне- және дыбысжазбалары жатады. Осыған сәйкес аталған құрал-жабдықтар мен әдістердін жиынтығы, яғни фотография, бейне- және дыбысжазбалары криминалистикалыктехниканын бір топтык тарауларын кұрады. Аталған тараулардың ішінде криминалистикалык фотография бөлімі бұрынырақ пайда бо-лып калыптасқан. Ал бейнежазбалары кейіннен пайда болып колдана бастады. Тергеу барысында дыбысжазбаны қолданудың криминалистикалық аспектілері әлі жеке бөлім ретінде калып-таспаған. Ол бейнежазбамен бірге қарастырылады.

Криминалистикалык фотография - фототүсірілімдердін жалпы және арнайы турлерін қолданудын қүрал-жабдықтары мен әдістеріне, оларды криминалистикалық мақсатта колдану-дың ғылыми негізделген мәліметгеріне, сондай-ақ криминали-стикалык зерттеулердің сәйкес нәтижелеріне негізделеді. Кри-миналистикалыктехниканыңбөлімі ретінде, ол қылмысты ашу мен тергеуге байланысты әр түрлі криминалистикалык кызмет барысында қолданылатын фототүсірілім кұралдары мен әдіс-терінің жетілдірілген ғылыми жүйесін құрайды.

Осыған сәйкес фотографиялык күрал-жабдыктарға: крими-налистер ойлап тапкан барлык жаңа түсірілімдік және проек-циялықаппаратураларды, фото-жабдықтар мен фототүсірілім-дердің арнайы құрылғыларын, фотоматериалдарды және олар-ды өндеу үшін қолданьуіатын химиялык реактивтерді жатқыза-мыз. Аталған кұрал-жабдықтардын ішінде кейбір фотокұрыл-ғылар тек кана криминалистикалык мақсатта қолдануға арнал-ған. Мысалы: октың үстіңгі цилиндрлік қабатын фотоға түсіру үшін, фотографияға түсірудің осы берілген құрал-жабдықтарын криминалистикалық қызмет барысында қолдануға байланысты өндеп жетіддірілген ережелер мен ұсыныстардың жиынтығы фотографиялык әдіс болып табылады.

Криминалистикалық фототүсірілім жекеленген тергеу әрекеттерін, жедел-іздестіру шараларын, кей жағдайларда са-раптамалык зерттеулерді жүргізу барысы мен нәтижелерін көрнекі түрде бекітудің тиімді әдіс-күралы. Ол іс үшін маңызы бар қылмыстын іздерін, жеке заттарды және баска да материал-дық объектілер мен заттай дәлелдемелерді көрнекі түрде бейнелеудің сенімді әдіс-күралы болып табылады. Осыған сәйкес көрсетілген фототүсірілім тергеуші, жедел-іздестіру қызметкерлері, маман және сарапшылармен орындалуы мүмкін.

Криминалистикалық мәселелер мен криминалистикалык қызмет түрлерінің ерекшеліктерін ескере отырып, сот фотогра-фиясын екі түрге бөліп көрсетуге болады:

1. сот-жеделдік фотография;

2. сот-зертгеу фотографиясы.

Сот-жеделдік фототүсірілімдер оптикалық құраддарды қол-данбай-ак кезге көрінетін әр түрлі іздер мен объектілерді бекіту мақсатында колданылатын әдіс]ал зерттейтін фототүсірілімдер көзге көрінбейтін іздер мен объектілердің бөлшектерін, түс айырмашылықтарын аныктап бекітуге негізделген әдіс болып табылады.] Криминалистикалық бейнежазба, бейнежазбаның кұралдары мен әдіс-тәсіддері тергеу барысындағы мәселелерді криминалистикалық мақсатта ғылыми талдап қорытындылау мен криминалистикалык-ғылыми жетістіктерге сәйкес пайда-лану негізінде қалыптасады. Аталған түсірілім және бейнежаз-ба түрлері криминалистикалык техниканың бір тарауы ретінде криминалистикалық әрекет жүргізу барысында дәлелдемелерді жинау мен бекіту үшін колданылатын бейнежазба кұралдары-нын ғылыми әдістемелік өнделіп жетілдірілген жүйесінен тұрады.

Фото- және бейнежазба құралдарына кдрағанда дыбысжаз-ба техникасының ерекшелігі — ол жеке тергеу әрекеттерін жүргізу барысын дыбыстай көрнекі түрде бекіту кұралы ретінде ғана емес, сонымен катар тергеушінін кылмыстык, окиғаға бай-•ланысты алғашқы жедел акпараттарын бекіту жүмыстарын жеңілдететін техникалык, құрал болып табылады. Мысалы: құжатгарды толтыру кезінде (кейбір тергеу әрекеггерін жүргіз-генге дейінгі бағдарламалықакпаратты алу құралы ретінде, окиға болған жерді кдрау кезінде хаттамаға бекітетін ақпаратты ба-сып алу күралы ретінде, жауап алу барысын жазып алу кұралы ретінде) колданылады.

Дыбысжазба жедел-іздестіру жүмыстарын жүргізу барысын-да да кеңінен қолданылады. Әсіресе ол тындалатын телефон-дағы және баска да сөйлесулерді жазып алу кезінде пайдаланы-лады. Осыған сәйкес жаңадан қалыптасып келе жаткан кри-миналистикалык техниканың бір бөлімі ретінде дыбысжазба-лары тергеулік және жедел-іздестірушілік деп шартты түрде екіге бөлінеді.

Бейнежазбаға түсіру көбівде тергеу әрекетін жүргізу бары-сында колданылады. Бейнежазба күрделі және әр түрлі жағдай-дағы зерттелетін оқиғаның жай-күйін, оның жекеленген затта-ры мен іздерінің байланысын көрсету қажеттілігі туындағанда, кандай да бір жүргізілетін тергеу әрекетін, сондай-ак, жеке әре-кеттер мен косымша процестерді, оқиғаның немесе қүбылыс-тындаму барысын толық бейнелеп көрсетіп бекіту мақсатында қолданылады. Мысалы: қылмысты жасау әдісі мен болған окиға-ның механизмін және т.б. анықтау үшін бейнежазбаға түсіріледі.

Бейнежазбаның өзіндік жетістіктері мен кемшіліктері де болады. Бейнежазбаның кино-түсірім әдісіне карағаңда ерек-шелігі түсіру кезінде магниттік лентаға дыбыс пен көріністі бір уакытга (синхрондык) бекітуге және оның сапасын колдануға мүмкіндік береді. Бейнежазба кинотүсірілім сияқты лаборато-риялық өңдеуді кджет етпейді. Сонымен қатар, кинотүсірілім-мен салыстырғанда бейнежазба жылдам ағымды оқиғаларды және олардың баяу көрінісін өндіріп жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Криминалистикалык. бейнежазбаның әдеттегі фототүсірі-лімге кдрағанда ерекшелігі оның алға койған мәселесі мен бекіту әдісін қолдану мақсатында. Бейнежазба көзделген мақсатка сәйкес, композициялық және техникалык жағынан дұрыс болу үшін міндетті түрде бейнежазбаға тұсіру жоспарын алдын ала кұрып алу қажет. Жоспарда мүмкіндігінше түсірілетін объекті-лерді және оларды бекіту мақсатын, колданып отырған күрал-дардың құрылым масштабын, түсіру нүктелерін, онын техни-калук тәсілдері мен қосымша жарықтандыру әдістерін көрсе-ту керек.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Криминалистикалық фотография, бейне- және дыбысжазбаларының түсінігі, манызы және жүйесі.

2. фотографиялық процесс, оның сатылары және мазмұны.

3. бейне және дыбысжазбаларын криминалистикада қолдану.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№5 Лекция. Іздер туралы криминалистикалық ілім (трасология).

Мақсаты: криминалистикалық іздерді зерттеу барысында маңызға ие, әрі криминалистиканың үлкен бір ілімі туралы түсінік қалыптастыру

1. Қылмыс іздері туралы түсінік, олардың түрлері.

2. Қол іздері, олардың криминалистикалық мағынасы.

3. Криминалистикалық із танудың заты мен міндеттері.

Трасология — криминалистикалық техниканын дәстүрлі саласы болып табылады. Трасология ілімін келесідей ғалымдар ғылыми еңбектерінде жете зерттеген - Б.И. Шевченко, Г.Л. Гра-новский, Ю.Г. Корухов, Ю.Г. Василевский, М.В. Салтевский, С.И. Поташник, Ю.П. Голдованский, В.М. Прищепа, Я. Бер-гер, Л.Н. Мороз, Г.А. Мозговых, Ә.А. Исаев, А.Г. Скоморохо-ва және т.б. Сонымен кдтар, И.Ф. Крылов, Ф.П. Сова, В.И. Ши-кановтардың трасология іліміне қатысты еңбектері бар. Трасо-логияның ғылыми негізде калыптасуының өзіндік тарихы бар.

Ең алғаш 1938 жылы «трасология» терминін И.Н. Якимов: «Заттай дәлелдемелер мен іздерді оку», - деген атаумен трасо-логияны криминалистиканын жеке бір бөлімі ретінде бөліп карастыруды үсынған. Оның берген «іздер» жөніндегі ұғымы кең мағынада қарастырылып, кылмыстардың барлык іздерін камтыған. Дегенімен де ізді ортак өндеп жетілдірудің ғылыми негізі трасологиялык зерттеу объектілердің нақты аныктамасын талап етті.

1945 жылы С.М. Потапов іздер туралы үғымдардын әр түрлі болуына байланысты іздіңтрасологиялыктүсінігін бөліп көрсе-туге мүмкіндік беретіндей белгілерді ұсынды. Із - тергелетін оқиғамен себепті байланыста болатын кұбылыстардын матери-алдык. затгардан көрініс табатын белгілері. Мүнда С.М. Пота-пов із ұғымын аныктауда: «ізді шлмыстың жалпы материал-дык жағдайының өзгеруі ретінде емес, ол белгілердің көрініс табуы» - деп іздер туралы ұғымды (түсінікті) шектейді.

1942 жылы және кейіннен де Б.И. Шевченко із жөніндегі ұғымдарды «заттардың баска да бір материаддық заттарға сырт кы көрініс бейнесін каддыру (түсіру) трасологияның объектісі болып табылады» — деп толыктырады. Трасология үшін маңы-зы бар төмендегідей тәртіп ережелерін ұсынған:

1. Трасологияның объектісі болып кдтты денелердің табылуы;

2. Іздін — активті және пассивті іздердің өзара байланыска түсуі аркылы пайда болуы;

3. Қатты денелердін сыртқы қүрылысының жекелілігі, олардың сырткы көрінісінін бедерінен тұрады, бұл катты дененің жалпы және кажетті касиетіне жатуы;

4. Объектілердің сыртқы құрылысы ішкі факторлардын -заттын өзіндік касиеті және коршаған ортадағы затгардың сырттай әсер етуі аркылы калыптасуы;

5. Объектінің сыртқы кұрылысы үздіксіз козғалыстағы және өзгерістегі касиеттер ретінде кдрастырылуы;

6. Трасологиялык идентификация процесі объектінің сырткы кұрылысының кайталанбайтын жеке белгілерінін жиынтығын аныктаудан түруы;

7. Із қалдырушы объектінін сырткы құрылысынын пайда болу процесін зерттеу және де оларды табу, бекіту, алу әдістерін типтендіру үшін, сондай-ак идентификациялау максатында зерттеу әдістемесі мен техникасын өндеу үшін топтастырулар жасалуы кажет.

Іздердің кәмегімен шешілетін мәселелерді идентификация-лык және идентификациялык емес деп екі топка белуге бола-ды. Іздер бойынша анықталатын идентификациялык емес сұрак-тарды негізінен тергеуші мен криминалист-маман окиға бол-ған жерді карау, тінту кезінде шешеді. Идентификациялык си-паттағы мәселелер әдетте трасологиялык сараптама шеңберінде аныкталады. Іздердің кәмегімен аныкталынатын нақты жағдай-ларды (идентификациялык, және идентификациялык емес) төменде керсетеміз.

Іздерді криминалистикалык зерттеудін негізінде пайда бол-ған негізгі кдғидаларға мыналар жатады:

• материалдык. дүниедегі объектілердін жекелілігі, соның ішінде объектінін сырткы кұрылысынын жекелілігі. Бір топтык объектілердің сыртқы күрылысы жалпы белгілері бойынша сәйкес келуі мүмкін, бірак олар жеке белгілері (формасы, көлемі, түрі және т.б.) бойынша ерекшеленеді. Трасологиялык. жеке белгілерге - іздін сырткы кабаты бедерінін (ерекшеліктері) немесе із өрнегінің («суретінін») детальдары жатады. Шабу іздеріндегі бедер детальдары балта кырының тегіс емес кедір-бұдыр жерлерімен каддырылған кыртыс пен көтерінкі шыккдн, арасы шұңкырланған сызыктардан тұрады; кол саусағынан қал-ған іздерде папиллярлы өрнектің детальдары калады, автокөлік дөнгелектерінің протектрлерінен калған іздерде жекеленген акау белгілері (мысалы: дөңгелек резенкелерінің жырылуы) калады;

объектілердің сыртқы құрылысының салыстырмалы турактылыгы — бүл белгілі бір уакыт аралығында объектінің өз формасы мен басқа объектілерден бөліп қарастыруға мүмкіндік беретін айрыкша белгілерін сақтау касиеті. Трасологиялык зерттеудің объектісіне тек кана кдтты заттар, яғни кдсиеттері салыстармалы түрде өзгермейтін объектілер жатады. Із калдырған объектінің белгілері және ізде көрініс тапқан белгілер белгілі бір уақыт аралығында езгеріске ұшырамаған жағдайда ғана трасологиялык идентификацияны жүзеге асыруға болады. Қатты заттардың сырткы кұрылысы салыстырмалы тұракты болғандыктан, олардың іздері ұзак, уакыт аралығында өзгеріске ұшырамайды және зерттеу жүргізу үшін қажетті акпаратты сактай алады. Бүл касиет із қалдырушы мен із кдбылдаушы объектілерден әр түрлі көрініс табуы мүмкін. Мысалы, бұзу кұралының бөгетге калдырған ізі уакыттың етуіне карамастан өзгеріске үшырамайды, ал тістін тағамда (алма, алмұрт) калдырған ізі аз уақыттын ішінде де өзгеріске үшырайды. объектілердің сыртқы қурылысы, соның ішінде онын жеке белгілері (детальдары), белгілі бір жағдайларда басқа бір объектілерде өз бейнесін дәлме-дәл түсіру кабілетіне ие жеке белгілердің дәлме-дәл, әрі толык. көрініс табуы. Жеке белгілердің толык және дәлме-дәл көрініс табуы іздің пайда болу жағдайларына байланысты. Олардын негізгісіне — із қалдырушы мен із кабылдаушы объект материадцарының физикалык касиеті жатады. Сонымен катар, объектілердің карым-катынаска түсу механизмі де жатады. Із кабыддаушы объект неғұрлым иілімгіш (созылмалы), күрамдык күрылысы үсағырақ болса, пайда болатын іздің детальдары соғүрлым нактырак, айкынырақ көрініс табады;

• пайда болатын ізде объектінін сырткы кұрылысының көрініс табуы айналы түрде кері жүретін процестің нәтижесі түріңде карастыруға болады. Мысалы: деңес (шығынкы) объектілер (аяқкиім ұлтаны (табаны) жүмсак, материалдарда: кұмда, лай-батпақтарда) көлемді іздерді қаддырады. Іздің пайда болу кезіндегі жағдайларға катысты баска да өзгешеліктерді байкауға болады. Мысалы: беткі қабаттын, бедерлі болуынан із тырна-лыптүседі.

Сонымен, трасологиялық зертгеудің негізгі объектісі болып табылатын із-бейнелеуші объектілер екі объектінің өзара қарым-катынаскд түсу нәтижесінен пайда болады. Із қалған объект — із-қабылдаушы, ал із кдлдырған объект — із-қшідырушы деп ата-лады. Із пайда болған кезде кдрым-катынасқа түсетін беткі қабат-тар — түйісу кабаттары деп аталады.

Іздердің түйісуі кезінде объектілер физикалық, химиялық және биологиялық әсерге түседі. Физикалык әсер ету механи-калык және жылулық болуы мүмкін.

Трасология — механикалық әсерге түсетін іздерді зерттейді. Трасологиялык зерттеудін мәнін — түйісетін (контактілі) объек-тілерге механикалык, жағынан әсер етудің ерекшеліктерін және •осының нәтижесінде пайда болатын іздерді зерттеу құрайды.

Қалыптасу жағына байланысты іздерді келесідей топтарға жүйелеуге болады: статикалық және динамикалык,; квлемдіжәне беткі қабатты', локальды және перифериялық.

Статикшіык, іздер дегеніміз — із қалдырушы объектінің әрбір бөлігінің (нуктесінің) із кабылдаушы объектіде дәлме-дәл бейнеленуі нәтижесінде пайда болатын іздер. Мүндай іздер коз-ғалыста болған объектінің тоқтауы кезінде пайда болады. Із пай-да болған кезде объектілер салыстырмалы түрде (тыныштық) кимылсыз (статика) күйде болады. Мысалы: адамнын тұрған кездегі аяқкиімінің ізі, қолдын папиллярлы ернектері бар ізінің қалуы, есіктегі бүзу қүралының басылып-жаншылған ізі.

Динамикалық іздер дегеніміз — із қалдырушы объект нүктелерінін із кабылдаушы объект бетінде сырғу-жылжу нәтижесінде пайда болған іздер. Объектінін, дөңес жерлері ойыс іздерін, ал ойыс жерлері томпак (жүмыр) іздерін қалдырады. Динамикалык, іздерге кесілген, шабылған, үйкелген және т.б. іздержатады.

Көлемді іздер дегеніміз — із калдырушы объектінің із қабыл-даушы жұмсак объектіде шүнқыр түрівде қалуы, яғни қабыл-даушы объектінің деформацияға түсу (өз қалпын өзгерту) нәтижесінде пайда болған іздер. Мұндай іздерде үзындығы, енімен катар үшінші өлшем — терендігі көрсетіледі. Сондыктан осы іздерді зерттеу аркылы мәліметтерді көлемдірек түрде алуға болады. Мысалы: лайлы жерде қалған көлік күралының про-текторларының іздері және т.б.

Беткі қабатты іздер дегеніміз — тығыздығы жағынан шама-мен бірдей (немесе із кабылдаушы объектініңтығыздығы көбі-рек) объектілердің бір-бірімен катынасқа түсу нәтижесінде пай-да болған іздер. Бұл іздер көлемді емес, беткі кдбатты болып табылады. Мысалы: шыны бетіндегі кол саусактарынын майлы іздері, протектордын асфальтта калған іздері, бояу жағылған еден бетіндегі аяқкиімнің іздері.

Беткі кабатты іздердің өзі екі топқа бөлінеді: қатпарлану (от-слоение) және қабаттшіу (наслоение) іздері. Қабатталу іздері - із қалдырушы объекті бөліктерінің із кабылдаушы объектінің бетінде кдлып кою нәтижесінде пайда болады. Байланысқа түскен объект беткі кабатта өз белгілерін калған бөлшектері аркылы бейнелейді. Мысалы: қол саусактарының майлы іздері, канаған колымен - есік, терезе бетін үстау нәтижесінде қанға боялған іздердің қалуы және т.б. Қатпарлану іздері — із қалды-рушы объект із қабылдаушы объектінің беткі қабатының бөліктерін өзімен алып кету нәтижесінде пайда болатын іздер. Мысалы: бояуы кеппеген еден бетінде аяккиімнің калған іздері жәнет.б.

Локальды іздер дегеніміз — объектілердің беткі кдбатының бай-ланысқатүсуі нәтижесінде пайдаболған іздер. Мысалы: аяқкиім ізі (көлемді немесе беткі кдбатты) мен жер (топырак) бетінің байланысқа түсуі кезінде езгеріске ұшырауынан пайда болады, бірақ іздің жан-жағындағы беткі кдбат өзгерісіке үшырамайды.

Перифериялык, іздер — керісінше байланыскд (контактіге) түсетін объект жиектерінің сыртындағы өзгерістердің нәтиже-сінде пайда болған іздер. Мысалы: сыртқы беті шаң болған аяқ киімнен таза еден бетінде кылмыскердің жүруі кезінде шаң аяқ киімнен сырғып түсіп, аяк киім жиектерінің сыртындағы табан конфигурациясын кайталайтын із еден бетінде калуы арқылы пайдаболады.

Көріну дәрежесіне байланысты іздер: көрінетін, элсіз көріне-тін (нашар) және көрінбейтін болып бөлінеді. Көрінетін іздер арнайы әдістерді колданбай-ак. карапайым көзге көрінеді. Әлсіз көрінетін іздер немесе көрінбейтін іздер — із кдбылдайтын объектінщ түсі тасаланып өзгеруі немесе түскен із көлемінің шағын көлемді (микро іздер, микро бөлшектер) болуы негізінде пайда болады.

Нашар көрінетін немесе көрінбейтін іздерді арнайы жарық-тандыру әдістерін колданып немесе іздің түсуі мүмкін беткі қабатка әр түрлі заттармен механикалык немесе химиялык зерт-теу жүргізу арқылы тауып айқындауға болады. Іздерді табу, бекіту және алу әдіс-тәсілдері іздердің қай категорияга (яғни көлемді немесе беткі кабатты ма, көрінетін немесе керінбейтін бе) жататындығына байланысты тандап алынады. Окиға болған жерде ізді іздеп таппас бүрын оньщ жағдайымен танысу керек. Ол үшін окиға болған жердегі жекеленген заттардын жағдайы мен орналасуын анықтап зерттеу қажет; қылмыскердің келуі мен кетуі мүмкін жолдарын анықтау керек; қандай заттарды қолмен ұстағанын, орнын ауыстырғанын және т.б. мәселелерді шешу кажет. Осы мақсатта кәзімен көрушілер мен жәбірлену-шілердің жауаптарын оқиға болған жерді шолып қарауының нәтижесінде қолданылады.

Іздерді табу, бекіту және алудық жалпы ережеяері. Көптеген іздер, мысалы: аяқкиімнің көлемді немесе боялған іздері, бұзу қүралдарының іздері, кәлік күралдарының іздері жай карау, кезінде анықталады. Ал үсак іздерді табу үшін әр түрлі үлкейт-кіш шынылар (лупалар) колданылады. Егер із түсі бойынша қабылдау объектісінің түсімен бірдей болып бірлесіп жатса, оны айқындап табу үшін жарыкфильтрлері, ултракүлгін жарықтан-дырғыштары колданылады.

Табылған іздер ең алдымен фотосуретке түсіріледі. Ізді та-былған объектімен бірге, содан соң іздің өзі жеке (детальды, масштабты) түсіріледі. Түсірілім масштабты фотосуретке түсіру ережесін қолдану арқылы жүзеге асырылады. Бекіту әдісі ретівде ізді суретке салып алу әдісі колданылады. Салынып алын-ған схемада маңызды белгілерді көрсетуге мүмкіндік береді. Оқиға болған жерді карау хаттамасына тіркелетін жоспарда іздердің орналасуы көрсетіледі.

Іздерді бекітудің бірден-бір негізгі әдісі тергеу әрекетінің хаттамасында сипаттау болып табылады. Ен алдымен із табыл-ған тұрғын-үй, ғимарат, ашык жерлер, заттар сипатгалады, со-дан сон іздің бейнеленуіне, табылуына, сакталуына әсер ететін ізді тікелей кабылдаған объектілердін беткі кдбатының касиеті мен жағдайы көрсетіледі. Сонымен катар, хаттамада объектіде іздердін орналасу жағдайы (бірнеше іздер болса, өзара орнала су жағдайы), іздердің белгілері: пішіні, өлшемі, бөлшектері си-патгалады. Әсіресе, ерекше белгілеріне көңіл бөлінеді. Хатта-мада ізді табу, бекіту және алу әдіс-тәсілдері мен кұрал-жаб-дыктары керсетіледі. Хаттаманың корытынды бөлімінде кандай іздер алынғаны, олардын қалай буып-түйілгені және кайда жіберілгені сипатталынады.

Ізді объектімен бірге алу мүмкін болмаған жағдайларда (үлкен қолайсыз болуына, ерекше кұнды болуына байланыс-ты) іздін көшірмесі, қүймасы алынады.

Ізі бар объектілер немесе із көшірмелері буып-түю орауыш-тары ізге тимейтіндей етіп орналастырылады. Әсіресе, кол сау-сактарының іздері бар тез сынып калатын заттарды (бөтел-ке, стакан және т.б.) мүқият буып-түю кажет. Оралынған объек-тіге мер койылып, түсіндірме жазбалар жазылады. Онда: кім, кашан, кандай іс бойынша заттай дәлелдемелер алынғаны көрсетіледі.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Қылмыс іздері туралы түсінік, олардың түрлері.

2. Қол іздері, олардың криминалистикалық мағынасы.

3. Криминалистикалық із танудың заты мен міндеттері.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№6 Лекция. Қару оқ-дәрі, жарылғыш құрылғылар және олардан қалған іздердің криминалистикалық зерттеуі.

Мақсаты: Қару оқ-дәрі, жарылғыш құрылғылар және олардан қалған іздерді криминалистикалық зерттеу туралы сот баллистикасының маңызын түсіндіру.

1. Қару оқ-дәрі, жарылғыш құрылғылар және олардан қалған іздердің криминалистикалық зерттеуінің түсінігі, объектілері мен мағынасы.

2. Қару және олардың іздерін табу, қарау, бекіту және алу.

3. Сот баллистикалық сараптама шешетін сұрақтар: идентификациялық, жіктемелік және диагностикалық.

Сот баллистикасы криминалистикалық техника бөліміне жатады.

Баллистика (гр. сөз. «Ьаllе» - «лақтырамын») - ок және бытыраның қозғалысы мен жыддамдығын зерттейтін ғылым. Бал-листика сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді. Ішкі баллистика қару оқпанындағы оқтың козғалысы. Сыртқы баллистика кеңістіктегі октың козғалысы.

Сот баллистикасының теориялык және әдістемелік мәселе-лері В.Х. Черваков, С.Д. Кустанович, Ю.М. Кубицков, Б.Н. Ер-моленко, А.ІХ Вакуловский, В.С. Аханов, Ю.Г. Корухов, Б.И. Шев-ченко, Л.Н. Мороз, Г.А. Мозговых, Ә.А. Исаев және т.б. ғалым-дардың енбектерінде карастырылған.

Көптеген авторлар сот баллистикасын зерттеу объектісі ретінде карастырған.

В.Ф. Черваков сот баллистикасын кылмыстык-техниканын көлемді бөлімі ретінде карастыра отырып, атыс кару-жарақта-рын, оқ-дәріні, гильзаларды, оқты және оқ-дәрі жабдықтарын материалдык кұрамы жағынан, сондай-ак, әр түрлі заттар мен киімдерден табылған порохтар мен өзге де іздерді, атыс кдрула-рын криминалистика және сот-медицина тарапынан зерттеу қажеттілігін көрсетті.

А.П. Вакуловский сот баллистикасын криминалистикалык техниканың бір саласына жатқызып, кылмысты ашу мен тергеу мақсатывда колданылатын атыс қаруларын, ок-дәрі жабдыкта-ры мен олардың іздерін табу, бекіту, алу және зерттеу әдіс-тәсіл-дерін оқытатын ілім деп керсеткен.

Б.И. Шевченко сот баллистикасы анықтамасын сот баллис-тикалық зерттеу арқылы шешілетін мәселелермен толыктыра-ды. Ол, сот баллистикасын криминалистикалык техниканың бір саласы ретінде қарастыра отырып, атыс қаруларын, ату кезінде пайда болған кұбылыстарды, қылмыскерлер колданған қару-жарақтар мен ок-дәрілердің қай топка жататындығын аныктау және идентификациялау максатывда ату іздерін зерттеу кажет-тілігін, сондай-ак атылған және ок-дәрі жабдыктары арқылы зақым келтірудің техникалык жағдайын анықтау кажеттілігін көрсеткен.

Ұзакжылдар бойы жинакталған тәжірибелік материаддарға байланысты сот баллистикасының теориялык мәселелерін зерт-теу кажетгілігі туындады. Атап айткднда: октын атылу занды-лыктары, кылмыс жасау максатында колданылған кару-жарак-тар мен оны колдану нәтижесінде пайда болған соттык дәлел-демелер.

Осы зандылықтарды түбегейлі танып (зерттеп) білу, атыс каруларын пайдалану арқылы заттай дәлелдемелерді іздеп табу, бекіту, алу және зерттеу мәселелерін барынша тиімді шешуге мүмкіндікбереді.

Сотбаллистикасы өзінің жеке теориялык негіздерінің калып-тасуына байланысты криминалистикалык техниканың бір са-ласы ретінде карастырылады. Оның мазмұнына ату зандылык-тары мен қару-жарақтын тигізетін әсерін зерттеу және осылар-дын негізінде атыс каруларының, оқ-дәрі жабдықтарынын ату кезінде пайда болған іздері мен құбылыстарын табу, бекіту, алу және зерттеу кезінде қолданылатын ғылыми-техникалық әдіс-тәсілдер мен кұрал-жабдықтарды өндеп шығару жатады.

Сот баллистикасының ғылыми негізін диалектикалык материализмнің жалпы әдістемесі мен ғылыми-техникалык білім салаларынын ғылыми ережелері кұрайды.

Атап айтқанда, оларға: атыс кдрулары мен оның ок-дәрінің кұрылысын, октың бегетке тигізетін әсерін; кару оқпанындағы ату кезіндегі пайда болған кұбылыстарды және октың окпан* нан шықканнан кейінгі козғалысын зерттейтін әскери-техни-калык ғылым салалары жатады.

Б.И. Ермоленко өз тарапынан сот баллистикасына катысты келесідей: «ок. және гильзамен байланысқа түсетін кару-жарақ бөлшектерінің өзіндік бедері, қару-жарак белшектері бедер-лерінің түрақтылығы (идентификациялық кезең); оқ-дәрі мен гильзада пайда болған іздердің механизмі; ок және гильзадағы іздерде қару-жарак, бөліктері белгілерін бейнеленуіне әр түрлі факторлардын әсер етуі; сот баллистикасы объектілеріндегі іздерді бекіту женінде ғылыми мәліметтер; сарапшы корытын-ДЬІсын шығару кезінде объектілердің әр түрлі қасиеттері мен белгілерін бағалаудың тәртіптері туралы» ілімдерді көрсетгі.

Ғылыми зерттеудің әдістемесін дәстүрлі зерттеу әдістері кұрайды: бақылау, өлшеу, эксперимент, салыстыру, бейнелеу және т.б. Сонымен катар, сот баллистикалык зерттеудің арнайы әдістемесі — октар мен гильзалардағы іздерді микро- және макрофотографиялық әдістермен бекіту, экспериментальды оқтар мен гильзаларды алу әдісі, шашыраған бытыра бойынша ату арақашыктығы экспериментальды түрде аныктау әдістемесі; ату кдру-жарағынын жағдайын аныктаудың әдістемесі және т.б.

Сот баллистикалык. зерттеулер екі түрлі процессуальдык. ны-санда жүргізіледі:

1. тергеуші (кейбір жағдайларда маманның катыстырылуымен) жүргізілетін тергеу әрекеті ретінде - оқиға болған жерді карау, атыс кдру-жарағын, ок-дәрі жабдыктарын, ату іздерін карау, атыс кару-жарағы немесе оқ-дәрі жабдықтарымен тергеу экспериментін жүргізу;

2. зерттеуді сот баллистикалык сараптама нысанында жүргізу.

Тергеу әрекеттері мен баллистикалык сараптама шеңберінде жүргізілетін баллистикалык зерттеулер кылмыстын объективтік және субъективтік жағынан тұратын жағдайларды аныктауға мүмкіндік береді. Осы жағдайларды екі топка бөліп қарасты-руға болады: идентификациялык; идентификациялык емес.

Идентификациялык мәселелерге: окиға болған жерден та-былған немесе мәйіттен алынған октар сезіктіден алынған кдру-жарақтан атылған ба? Окиға болған жерден табылған оқ (гиль-за) пен ашылмаған кылмыстар бойынша алынған ок (гильза) бір кару-жарақтан атылған ба? Окиға болған жерден және мәйітген алынған бытыра (картечь) мен сезіктіден алынған бы-тыра (картечь) бір металдан жасалынған ба немесе бір коспаны қүрай ма? Оқиға болған жерден табылған тығын мен сезіктіден алынған тығын бір материалдан жасалынған ба? Қолдан жаса-лынған кару-жарақ сезіктіден алынған қүрал-жабдықтар мен материалдардан жасалынған ба деген сұрақтарды анықтау жа-

тады.

Идентификациялық емес мәселелерге (классификациялык, диагностикалык, ситуациялык): қылмыстың жасалу уакыты мен орны, қылмыс жасау кезінде кандай ату күралы колданылған, атудың аракашыктығы мен бағыты, аткан адамнын және жәбірленуші мен баска да окиғаға катысушылардың орналасу жағдайы, кылмыскердің ниеті, октың үшу бағыты, атылған оқтың саны мен кезектілігі, карудың жарамдылығы, өздігінен атылып кету мүмкіндігі туралы мәселелерді, сондай-ак. қаруды, ок-дөрі жабдыктарын жасау әдісін, кандай материалдар колдан-ғандығы, карумен атылған-атылмағандығы, калибр жүйесінін кандай да бір бөлшегі ауыстырылған ба, жок па, ауыстырылса қандай түрімен ауыстырылды, сезікті жейдесінің калтасында металл іздерінің бар-жоктығын және т.б. анықтау жатады.

Сот баллистикалық зерттеу объектісі болып негізінен ату және атылу мүмкіндігімен байланысты заттай дәлелдемелер та-былады. Зерттеу объектілері келесідей топтарға белінеді:

1. атыс карулары;

2. ок-дәрі жабдыктары (патрондар), шикі заттары, материалдары, қару-жарақ пен ок-дәріні дайындау кезінде колданылған кұраддар;

3. ату кұраддарын колдану іздері.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Қару оқ-дәрі, жарылғыш құрылғылар және олардан қалған іздердің криминалистикалық зерттеуінің түсінігі, объектілері мен мағынасы.

2. Қару және олардың іздерін табу, қарау, бекіту және алу.

3. Сот баллистикалық сараптама шешетін сұрақтар: идентификациялық, жіктемелік және диагностикалық.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№7 лекция. Құжаттардың криминалистикалық зерттеуі.

Мақсаты: тергеуге маңызды кұжаттың алғашкы мазмұнын өзгертудін және күжат-ты дайыңдаудың әдісі мен жағдайларын аныктау.

1. Құжаттардың техникалық криминалистикалық зерттеуінің түсінігі мен шешетін міндеттері

2. Жыртылған, жанған, әлсін көрінетін, түссізденген, үстіне сия төгілген мәтіндерді, қағаздарды, бояуларды және т.б. сараптамалық зерттеуден өткізу мүмкіндіктері

3. Сараптамаға материалдар дайындау

Қандай да бір әдіспен мазмүнды мәліметтер жөнінде жазылған объектілер кұжат болып табылады. Олар жазба кұжаттары, кино, фото және электрондық болып бөлінеді.

Құжаттар - мөлшері, пішіні, материалдардыңтүрлері, қорғау әдістері, мәтіні, колтаңбасы, мөртаңбалары бойынша және бүрыштамалардың болуымен сипатталады. Кәсіпорындар мен мекемелер атынан берілетін көптеген ресми кұжаттардын міндетгі элементтері белгілі бір мемлекеттік стандарттарға және нүсқауларға сәйкес болуы керек. Ресми емес құжаттардын элементтері олардың колдануына байланысты аныкталады. Кейбір жағдайда кылмыстык процеске түсетін күжаттар, бір элемент — «мәтіннен» ғана түрады.

Тәжірибеде кездесетін кужаттарды келесідей түрлерге бөлу-ге болады: тағайындалуы бойынша (қандай да бір фактілер мен құкыкты куәландыратын және белгілі бір мәліметтерден тұратын кұжаттар, мысалы: аныктамалық сипаттағы); шығу тегі бо-йынша (мемлекеттік мекемелерден шығатын, ресми және жеке тұлғалардан шығатын — ресми емес); дайындау тәсілі бойынша (колмен, машинкамен, компьютермен жазылған, баспаханалық, құрама, жеңіл баспаханалык кұралдармен дайындалған және фотосурет көмегімен жасалған); шығу кезектілігі бойынша (түп нұсқа және көшірме).

Кейбір жағдайда сараптамаға кұжаттык емес сипаттағы объектілер де түседі (жазулары бар бөшкелердің ағаш қақпак-тары, тақтай бөліктері, жәшіктердін бөлшектері, маталар, ме-талдан жасалған пластиналар). Аталған объектілерді құжаттар-дың накты түсінігі бойынша кұжаттарға да, олардың жасалу әдісіне де жаткызуға болмайды. Бұл объектілер кұжатгардың криминалистикалык сараптамасывда зерттеледі, өйткені кұжат-тарды жеке зерттеуге арналған әдістер кұжаттык емес сипат-тағы объектілерді зерттеген кезде жаксы нәтиже береді. Құжат-тар қылмыстың қүралы болған немесе кылмыстын іздерін сақ-тап қалған немесе кылмыстық әрекеттің объектілері болған ткағдайда Қылмыстык іс жүргізу кодексінің баптарына сәйкес заттай дәлелдеме бола алады.

Заттай дәлелдеме болып табылатын күжаттар Қылмыстык іс жүргізу кодексіне сәйкес қарау хаттамасында толық сипатта-лып жазылып, мүмкіндігінше суретке түсіріліп және іске тіркелуі керек. Қавдай да себептерге байланысты құжаттар кыл-мыстық істе „еақталына алмаса, олар міндетті түрде суретке түсіріледі, буып-түйіледі, мөрленеді және аныктаушы, тергеуші, сот көрсеткен жерлерде сакталады.

Егер оқиға болған жерді карау, тінту және т.б. да тергеу әрекеттерін жүргізу барысында кұжат табылып, оған карау әрекеті жүргізілмеген немесе кұжаггы тергеушіге — сезікті, айып-кер, жәбірленуші немесе куә үсынған жағдайда қүжатгарға жеке тергеу қарауы жүргізіледі.

Тергеушіден алынатын күжаттар, яғни заттай дәлелдеме-лердің бүзылып, закымдануынан немесе қандай да бір взгеріске үшырауынан сактауға барлык шараларды коддануын талап етеді. Мүндай құжаттарды іске тігуге болмайды, олар бүктеме сызығы бойынша бүктеліп, жеке конвертте сакталады. Ескірген және жыртылған құжаттарды кағаз беттерінін астыңғы жағына жа-быстыруға, кыстырғышпен кысып коюға, карындаш, каламсап немесе үшкір затпен оларға белгі салуға болмайды. Көне (ескір-

ген) және жанған (өртенген) кұжаттарды мүмкіндігінше екі әйнектін арасына салып сактау қажет.

Кұжаттарды сараптамаға жібергенде оларды таза қағаздың арасына койып тығыз конвертке салу үсынылады.

Қүжаттарды карауды екі кезеңге бөлуге болады: біріншісінде — кайшылыктардың болу мүмкіндігін аныктау максатында қүжат-тардын мазмұны зерттелінеді, ал екінші кезенде — оның кандай да бір өзгерістерге үшырағандығы аныкталады.

Күжаттың мазмүнындағы қайшылықтар, оның жекелеген реквизиттерін салыстыру жолымен анықталады. Атап айтқан-да: бланктерін, мөр және мөртанбаларын, күжатты беру және бланкті дайындау мезгілдерін. Құжаттағы қайшылыктар, дүрыс дайындалған кұжат үлгісімен салыстыру арқылы ғана анықта-лады. Егер құжат бірнеше данадан жасалған болса, олардың барлығын салыстыру керек.

Бухгалтерлік құжаттарды қарау кезівде оған байланысты құжаттармен салыстырып, ондағы сандық мәліметтерге ариф-метикалық тексеріс жүргізу кажет.

Құжаттардың мазмұнын зерттеу кезівде — берілген мезгіліне көңіл бөліп, оларды күнтізбемен ал, кейбір жағдайда қүжаттар-ды беру орныменен салыстыру қажет.

Қүжатгың мазмүнын мұқиятталдау аркылы кұжатта берілген және көпшілікке танымал фактілер арасында, сондай-ақ істің нақты жағдайларындағы қайшылықтар анықталуы мүмкін.

Құжаттың мазмұнын зерттеу барысында интеллектуалдық және материалдықжалғандықанықталады. Қүжатгағы материал-дық жалғандықты, құжаттың мазмұнындағы өзгерістерді куә-ландыратын белгілерді анықтау үшін тергеуші кодда бар бар-лық техникалық кұралдарды (лупаларды, инфрақызыл және ультракүлгін сәулелердің көздерін өлшеу кұралдарын, жарық-фильтрлерді, электрооптикалыққұралдарды) пайдаланғаны жөн.

Кұжаттар шашыраңкы жарық, сондай-ак тік және қиғаш түсетін бағыттағы жарык, арқылы зерттелінеді.

Баспа мәтіндерін, мөр және мөртаңбаларын қарау кезінде сьізғыш, циркуль өлшеуіштерін пайдалану тиімді. Олар әріптердің өлшемдері мен (биіктігін, енін) олардың арасындағы арақашықтығының айырмашылығын аныктауға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік мөр-бедерлік шеберханада дайындалған мөр мәтініндегі әрбір сөздегі әріптердің аракдшыктығы бірдей, ал дөнгелек мөрді бойлаған осьтер шенбер радиусы бойынша ор-наласады. Кұжаттарды карау жағдайлары мен нәтижелері Кыл-мыстық іс жургізу кодексінін баптарына сәйкес хаттамада: кұжаттың атауы, оның нөмірі, берілген куні, кімнін атына беріл-гевдігі, кұжаттың өлшемдері, онын жиектерінің (шеттерінің) сипаты, жыртылған жерлерінің, дактарының, бүктеулердің бо-луы, құжатты дайындауға колданған материалдардың турлері (қағаздың түсі мен тығыздығы, бояғыш заттардын түсі), транс-крипцияның, колтаңбалардың және мөр мен мөртаңбалардың орналасуы, қарау кезінде анықталған жалғандық белгілер си-патталып жазылады.

Хаттамада карау кезінде қолданылған техникалык кұрал-жабдықтар, оларды колдану шарттары мен тәртібі, техникалық құраддар қолданылған объектілер көрсетіледі. Қарау барысын-да табылған құжат және кұжаттың белгілері фотосурет әдіс-терімен де бекітілуі мүмкін.

Тергеушіге құжаттарды қарау, бекіту және алу кезіңде, әсіре-се, электрографиялық көшірмелерді, кұжаттық емес сипаттағы компьютермен теріліп принтерде басылған құжаттарды, ерек-ше жағдайларда мөртанбалары басылғанХұжаттарды т.б. карау кезінде мамандар үлкен көмек көрсетеді.

Құжаттарды криминалисткалык зерттеудің үш түрі карас-тырылады:

қолжазуды криминалистикалык зерттеу (қолжазбатану);

мәтін авторын криминалистикалық зерттеу (автортану);

кұжаттарды техника-криминалистикалык зерттеу. Қолжазуды криминалистикалык зерттеудін міндеті колжазбаны орындаушыны немесе оның кдсиеті мен қолжазуды орын-дау кезіндегі хал-күй жағдайын (жынысын, жасын, жеке және кәсіптік ерекшеліктерін, мас болу жағдайын т.б.) аныктау болыптабылады.

Криминалистикалык автортанудын міңдеті қолжазба не бас-па мәтінінің авторын анықтау.

Техника-криминалистикалық зерттеудің мақсаты тергеуге маңызды кұжатгьщ алғашкы мазмүнын өзгертудін және күжат-ты дайыңдаудың әдісі мен жағдайларын аныктау. Осы аталған мівдеттерді шешу үшін арнайы ғылыми білімдерді және кри-миналистикалык әдістеме негізівде әр түрлі ғылым саласындағы әдістерді колдануды талап етеді.

Құжатгарды криминалистикалық сараптаудың пәніне кұжаттың түп нұскасын немесе жалғандығын аныктау жатпайды. Бұл кұкыктык мәселе болып табылатындықтан, оны тек қана тергеуші мен сот шешеді. Күжаттардын криминалистикалык сараптамасы - аныктама өндірісінде, алдын ала тергеуде және кылмыстык істер бойынша сот талкылауында және істерді аза-матгьІК процесте карау кезівде тағайындалады. Егер де ұсыныл-ған кұжаттын түпнұскасына күмән келтірілетін жағдайлар туындаса, мұндай сараптаманы тағайывдау қүқығы мемлекетгік нотариуска және нотариалдық әрекетті жүзеге асыратын лауа-зымдьі тұлғаларға (мемлекеттік нотариат туралы заң) беріледі.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Құжаттардың техникалық криминалистикалық зерттеуінің түсінігі мен шешетін міндеттері

2. Жыртылған, жанған, әлсін көрінетін, түссізденген, үстіне сия төгілген мәтіндерді, қағаздарды, бояуларды және т.б. сараптамалық зерттеуден өткізу мүмкіндіктері

3. Сараптамаға материалдар дайындау

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№8 лекция. Адам сырт келбеті туралы криминалистикалық ілім.

Мақсаты: Әр түрлі керіністегі адамның сыртқы бейнесін зерттейтін және кылмыстарды ашу мен аддын алу мақсатыкда сыртқы бейне туралы мәліметтерді жинау, зерттеу және пайда-ланудың техника-криминалистикалык құрал-жабдыктары мен әдіс-тәсіддерін жетілдіретін криминалистикалык техниканың саласы бойынша түсінік қалыптастыру.

1. Криминалистикалық габитология түсінігі мен мазмұны, оның жаратылыстану ғылымилық негіздері

2. Адам сырт келбетінің белгілері мен элементтері, оның жіктемесі

3. Адам сырт келбетін «ауызша портрет» әдісімен суреттеу ережелері.

4. Адам сырт келбетін сипаттайтын киім кешек пен басқа да заттарды суреттеу.

Габитология - әр түрлі керіністегі адамның сыртқы бейнесін зерттейтін және кылмыстарды ашу мен аддын алу мақсатыкда сыртқы бейне туралы мәліметтерді жинау, зерттеу және пайда-ланудың техника-криминалистикалык құрал-жабдыктары мен әдіс-тәсіддерін жетілдіретін криминалистикалык техниканың бір саласы болып табылады.

Адамнын сыртқы бейне белгілері бойынша танудағы кри-миналистикалык ілімді жете менгеру - білім жетістіктерін тәжірибеде кеңінен колданып қылмысты тергеу мен айыпкерді іздестіру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.

Адамдарды идентификациялау үшін криминалистикада әр түрлі әдістер мен тәсілдер жетілдірілген (өнделген). Идентифи-кациялауда кеңінен колданылатын әдістердің бірі - адамды сыртқы бейне белгілері бойынша салыстыру болып табылады.

Адамды сырткы бейне белгілері бойынша идентификация-лаудың әдістері мен ғылыми негіздері жаратылыстану ғылым-дарының жетістіктеріне: анатомия, физиология, сот-медицина-сы, математиканын кейбір бөлімдеріне, жедел-іздестіру және сараптама тәжірибелеріне суйене отырып ұзак жылдар бойы қалыптасқан.

Адамдарды криминалистикалык идентификациялауға мүмкіндіктін болуы, кез келген адамның сырткы бейнесінін ба-сқа адамда кайталанбайтын белгілерінің болуына байланысты. Әлемде сырткы бейне белгілері жиынтығы бойынша бірдей екі адам кездеспейді, тек бір-біріне ұксас адамдар кездеседі. Бұл кағида криминалистикалык. идентификация теориясы мәлі меттеріне және тікелей анатомиялык мәліметтерге негізделеді. Барлык материалдык дүние объектілері өзіне-өзі ғана тең, тіпті бір тектес объектілердің өзінде де бір-бірінен айыратын ерек-

щеліктері болады.

Адамнын сыртқы бейнесінін барлык. белгілері тұракты емес,

олар жиі өзгерістерге түсіп түрады.

Адамнын сыртқы бейнесінің ен мәнді өзгерістері ұзақ уакыт ішінде пайда болады. Олар әсіресе адам сүйегі қалыптаскан ке-зендерде көзге кдтты түседі, яғни балалык және бозбалалык кезендерде. Жасөспірімдердің өзгеріске үшыраған белгілерін бейнелеу немесе суретке түсіру және тендестіру жолдарымен бекіту аралығында айтарлыктай көп уақыт етпейтіндіктен кри-миналистикада ол белгілердің мәнді маңызы жоқ. Үзак жылдар өтсе де, кейбір белгілер кдтты өзгеріске ұшырамайды (адамнын күлак калканы, оның формасы, бөлшегі).

Адамнын сырткы бейнесі зақым алған жағдайда қатты өзгеріске үшырайды, бірак зақым көбінде адамнын бетінің жеке беліктеріне ғана түсуі мүмкін (тыртык, күйік), сондай-ақ ол салыстырмалы түрде аз кездеседі.

Сыртқы бейненін ең тұракты белгілері сүйекті-шеміршек негізімен байланысты, мысалы: адам бетінің формасы, мандай формасы мен оның орналасуы, мүрын арқалығынын формасы және онын орналасуы, күлак, калканы және т.б.

Адамды идентификациялауға пайдаланатын сырткы бейне

белгілері:

• тұракты (белгілі бір уақыт аралығында салыстырмалы өзгеріссіз) болуы тиіс;

салыстырмалы түрде сирек кездесетін;

салыстырмалы түрде басқа белгілерге тәуелсіз болуы керек.

Теңдестіру кезінде жиі кездесетін белгілерге карағанда си-рек кездесетін белгілердін манызы зор. Сырткы бейненің белгі жиынтығын дүрыс қолданған жағдайда ғана тендестіру нәтижелі

жүргізіледі.

Адамды сыртқы белгілері бойынша тендестірудін ғылыми әдістемесі 1880 жылдары калыптаса бастаған. Француз криминалисі Альфонс Бертильон қылмыскерлерді тіркеу жүйесін-алыптастырған, оның бір бөлімі адамның сырткы бейне белгічерін арнайы термин колдану аркылы суреттеуден тұрады.

гйнелеуді «ауызша суреттеу» немесе «сөздік портрет» деп айтады. Бұл әдіс бойынша адамнын сыртқы бейнесі накты сурет-телді. А. Бертильон адам бейнесінің 49 түрін аныктаған, оның көпшілігі кұлак калқанынын әр түрлі бөлшектерінен тұрады. Дактилоскопиялықтіркеу жүйесінің кеңінен таралуына байла-нысты А. Бертильоннын бұл жұйесі өзінің тәжірибелік мәнін жоғалтты. Дегенмен де ауызша суреттеу әдісі одан әрі дамып шаркына жетті. Кдзіргі уақытта ауызша суреттеу жүйесін кылмыскерлерді, танылмаған мәйіттер мен хабар-ошарсыз кет-кен адамдарды және т.б. тұлғаларды сырткы бейне белгілері бойынша идентификациялау максатында колданады. Сондай-ак ауызша суреттеу барлық жағдайда, яғни адамның жеке басы анықталмаған (төтенше жағдайлардын, апаттардың, табиғи апат-тардың болуына байланысты адамдар жаппай каза болған) кез-де немесе кылмыскер езінің шын атын кдсақана жасырған жағ-дайларда колданады.

Сырткы бейне белгілері бойынша сәйкестендіруді азамат-тык сот өндірісі (алимент өндіріп алу ісі бойынша жауапкерді інықтау) кезінде де колданылады. Адамның сырткы бейнесі бойынша идентификациялауды тарихшылар, өнертанушылар, әдебиеттанушылар және басқа да ғылым өкілдері пайдаланады. Қылмыскерлердің сырткы бейне белгілерін теледидар, газет және полиция мәліметтері бойынша хабарлануы, олардың тез арада ұсталуына көмегін тигізеді.

Адамның сырткы бейнесінің жекелігі (қайталанбауы) мен өзгермейтін белгілерінің жиынтығы адамның идентификация-сының ғылыми негізін кұрайды. Сыртқы бейнесі бойынша иден-тификациялау мен диагностикалаудың ғылыми негізі мен әдістемесі анатомия, адам физиологиясы, сот-медицинасы және математика мәліметтерін ескере отырып криминалистикада жетіддірілген.

Адамның сыртқы бейнесінін элементтерін және олардың белгілерін негізге ала отырып, адамның сыртқы бейнесінін белгі-лері мен элементтер жүйесі дәстүрлі түрде топтастыру аркылы қарастырылады. Адам денесінін қүрылыс белгілері мен элемент-тері және оның өмір сүру әрекетінің көрініс табуы — өзіндік белгілер деп аталады. Олар адамның өзіне ғана тән, онын сырт-қы бейнесі бөлінбейді, тек өзіне тиесілі. Адамның сырткы бейнесін толыктыратын белгілері мен элементтері ілеспелі бо-лып табылады. Олар адам денесінін күрылыс элементтеріне жатпайды, бірақ кандай да бір көлемде өзіндік белгілер мен элементтерді аныктауға (жасын, жынысын, әдет-дағдысын, жүрісін және т.б.) мүмкіндік береді.

Ілеспеліэлементтер мен олардық белгілеріне: киім, ұстап жүруге арналған үсақ заттар адамның сырткы бейнесі (немесе олардын бөлшегі) мен олардың белгілерін бейнелеуге қолданатын нәрсе-

лер.

Өзіндік элементтер мен олардын белгілері жалпыфизикалық, анатомиялык, және функционалдык, болып бөлінеді.

А. Адамнын сыртқы бейнесініц жалпыфизикалық және де-мографиялык элементтеріне - онын жынысы, жасы, антропогендік типі жатады. Жалпы физикалық белгілер адам-ның анатомиялык, функционалдық және ілеспелі белгілерінен, адам денесінін жалпы күрылыс белгілерінен, бет белгілерінен, киімінен және басқа да белгілерден көрініс табады. Сондыктан да жалпы-физикалык элементтер мен оның белгілерін көбіне кешенді деп те атайды.

Адамнын жынысы, жасы, оның түріне сырттай кдрау арқы-лы аныкталады. Мысалы: 20—25 жас аралығында, өйткені адам-нын сырткы бейнесі кейде накты жасына сай келе бермейді. Антропологиялык типі - азиат, европа, монғол және т.б. тип-тес деп салыстыру арқылы аныкталады.

Б. Адамньщ анатомиялык кұрылыс ерекшеліктерін сипаттай-тын белгілер анатомиялык (немесе статикалық) деп аталады. Белгілердін келесі тобынын физиологиялык негізі адамның ди-намикалык стереотип қозғалысынан туындап, катар жүретін шартты-рефлекторлы процестері бар белгілерді күрайды. Бұл -әдеттегі, автоматтандырылған адам козғалысы мен денесінің және онын жекеленген бөлшектерінің (жүрісі, дене бітімі, колын бүлғап сөйлеуі, бетін кимылдатып сөйлеуі) жай-күйі. Осы топқа кіретін белгілер фу нкционалдық немесе динамикалык деп аталады.

Ауызша суреттеу әдістемесінде адамның сыртқы бейне белгілерінің қалыпты вариациясы ғана емес, совдай-ақ патоло-гиялык формалар да (анатомиялық және функционалдык, ано-малиялары) мәнді маңызға ие болады. Олар «ерекше белгілер» деп жеке топка бөлінеді. Ерекше топты бірден көзге тусетін, яғни салыстырмалы түрде сирек кездесетін, көзге айкын түсетін, есте оңай сакталынып калатын белгілер кұрайды. Қосымша бел-гілер тобына адам киімдері мен басқа да ұстап жүрЛін сипаттағы зат-тар жатады. Бұл белгілер іздестіру шараларындағы тану әрекеттерін жургізуге қолданылуы мүмкін.

Ауызша суреттеу анатомиялық белгілерді олардың келемі-мен, пішінімен, жай-күйімен карастырады, ал кейбір жағдай-ларда түсін, санын және көзге көріну деңгейін (әжімдерді) көрсетеді.

Адам денесінің пішіні оның денесінін баска бөлшектерін көзбен шолып салыстыру жолымен аныкталады. Мысалы: маң-дай биіктігі мүрын және ауыз өлшемдеріне катысты, қолдың ұзындығы адам бойына кдтысты анықталады.

Ауызша суреттеу кезінде үш сатылы, бес сатылы және жеті сатылы градациялар колданылады. Үш сатылы градаііия бо-йынша маңдай өлшемдеріне байланысты - төмен, орташа, биік деп сипатталады. Егер де оған өте төмен және өте биік деген сипаттау мөлшерін қосатын болсақ, бес сатылы градация пайда ^ болады. Ал, осыған тағы да екі мелшерді: орташадан темен және орташадан жоғары деп коссак, жеті сатылы градация деп атала-ды. Бұл градацияларды қолдану максатына карай жедел-іздестіру тәжірибесінде көбівде үш сатылы, ал сот сараптама-сында бес және жеті сатылы градациялар пайдаланылады.

Дененің сырткы пішінін сипаттау үшін геометриялық фигу-ралар мен сызыктардың терминологиясы (үшбұрышты, сопак, тік, шығыңқы, ирелеңкі және т.б.) колданылады.

Дене бөлшектерінің өзара орналасуы тік және көлденең жазықтыкка қатысты бекітіледі.

Шашка, көзге, бет-әлпетіне, дақтарына, тыртыктарына, та-туировкаға және баска да ерекше белгілеріне катысты ғана түстері көрсетіледі.

Бет-әлпеті екі түрлі көріністе сиаптталады: алдынан (бетпе-бет — фас) және жанынан (бір қырынан — профиль, ереже бо-йынша оң жағынан).

Анатомиялык (статикалық) белгілерді:

Адамның бойы кдлыптаскан ереже бойынша үш денгей шегімен аныкталады: ер адамдар аласа (160 см.-ге дейінгі), орта (164-174 см.) және ұзын (174 см-ден жоғары) бойл ы. Әйел адам-дарына бұл деңгей мөлшері 5-10 см-ге кішірейтіледі.

Жалпы дене бітімі бойынша адамдар мықты, орташа және әлсіз деп ажыратылады. Адам денесіндегі май кыртысының кондылығы бойынша арық, орташа, толык, сонымен қатар, өте толык және өте арык, деп бөлінеді.

Басы. Адам басының көлемі жалпы дене бітімімен салысты-ра отырып көрсетіледі, ал желкесінің формасы кырынан (тік, ішке кірінкі және шығыңқы) бейнеленеді.

Шашы. Оның калындығы, формасы, мандайының алдынғы бөлігіндегі шаштың өсу бағыты, таз болу және ақ шаштардың таралу дәрежесі, шаштың ұзындығы, прическасы, шаштың киылу түрі, шашты бояу белгілері бекітіледі. Ал мүрты, сақалы және бакенбардысына байланысты оның ұзындығы, түрі, түсі көрсетіледі.

Бет-әлпеті. Алдынан қарағандағы жалпы формасы (дөңге-леніп келген, сопақша және т.б.), беттің қырынан қарағандағы жалпы пішіні (тік, (дөнес) кіріңкі және шығыңқы), толықтық дәрежесі мен түсі сипатталады.

Мақдайы. Қырынан кдрағандағы биіктігі, орналасуы (ішке қарай кіріңкі, тік, шығыңқы) және жалпы пішіні сипатталады. Қас имегінің алдыға карай шығуы және мандай дөңестерінің болуы көрсетіледі. Бетпе-бет карау жағынан мандайдың ені бекітіледі.

Қасы. Үзындығы, ені, қалындығы, орналасуы (сыртка неме-се ішке қарай иілуі, көдденең), пішіні және өзара орналасуы бойынша бейнеленеді.

Көзі. Өлшемі, формасы, кез қиығының орналасуы, кез ал-масының шығыңқылық деңгейі және түсі сипатталады. Көз тустерінін әр түрлілігі, кылилығы, ақ дақтардың болуы, көз протезінің және басқа да ерекшеліктер көрсетіледі.

Мурны. Биіктігі мен ені, мұрын үстінің ұзындығы, кеңсірі-гінің терендігі, мүрынның шығынқылығы, кырынан караған-дағы мұрын үстінің пішіні, алдыңғы жағынан мұрын үстінің ені мен формасы, кырынан мұрынның орналасу негізі, мұрын ұшы . мен танауының орналасуы мен формасы сипатталады.

Еріні. Оның қалыңдығы, сондай-ақ үстінгі еріннің биіктігі мен шығыңкылығы бойынша сипатгалады. Алдыңғы тістер бол-маған жағдайларда еріннің тартылып түруы байқалуы мүмкін. Ал тістері болған кезде үстінгі еріннің көтеріңкі болуы немесе төменгі еріннің салбырап түруы көрсетіледі.

Ауызы. Алдынан карағанда ауызының көлемі мен бұрышта-рынын орналасуы (көлденен, көтеріңкі, түсінкі) бейнеленеді.

Тістері. Көлемі, формасы, орналасу ерекшелігі мен түсі бо-йынша көрсетіледі. Тістерінің болмауы, закымданғаны, пломбылар мен протездердін болуы, олардын жасалған материалда-рыныңтүстері көрсетіліп бекітіледі.

Иегі. Төменгі еріннін жиектерінен иектін ұшына дейінгі ара-кашықтыктың биіктігі бойынша (жанынан қарағанда), ені бо-йынша (алдынан карағанда), иектің жоғары, төмен орналасуы бойынша сипатталады.

Кулақ. Жанынан карағанда онын көлемі, формасы (сопак,, домалак, тікбұрыш, ұшбұрыш). Оның орналасуы (тік, жатынкы), сондай-ак сырғалықтын кұлак түйіншігі және де кұлақ калқа-нынын басқа да бөлшектерінің ерекшеліктері көрсетіледі. Кұлақтын анатомиялык ерекшелігінін әр турлі болуы және тұрактылығы оның үлкен акпараттык және идентификациялык мәнін біддіреді.

Әжімдер. Егер әжімдер калыпты морфологиялык денгейлер-де (жасқа сәйкес) көрсетілсе, оның идентификациялык рөлі жоғары болмайды. Ал егер бұл әжімдер жас адамнын бетінде көп кездессе немесе керісінше карт адамның бетінде болмаса онда мұндай белгілер үлкен идентификациялык мәнге ие бола-А>[. Әжімдер ездерінін орналасуы бойынша мандайдағы, касы арасындағы, самайдағы, күлактыңтүйініндегі, ауыздағы, беттегі ерін мен мұрын арасындағы және мойындағы болып бөлінеді. Сипаттау кезінде олардын орналасуы, саны, көрініс денгейі, формасы, бағыты көрсетіледі.

Мойын. Биіктігі және жуандығы бойынша сипатталады; жүткыншағы болса, онын көріну сипаты көрсетіледі.

Иық. Ені бойынша және орналасуы бойынша сипатталады (төменге карай түсінкі, тік, көлденен, көтерінкі, кейде бір иық екіншісінен төмен болуы мүмкін).

Кеуде. Ені бойынша, шығыңкылығы бойынша (теменге қарай түсінкі, шығыңкы) және кеуде бүлшық-еттерінін көріну денгейі бойынша (кеуденін толыктығы) сипатталады.

Арқа. Арка тік болуы мүмкін (жалпақ). Мойын, кеуде және бел жақтағы кішігірім бүктесінің болуымен және мойын омырт-касы аумағында кисаюдың болуымен (бүкір) сипатталады. Сонымен катар, омыртканың патологиялык қисаюы да еске-ріледі.

Аяқ-қолы. Үзындығы мен жуандығы бойынша сипатталады. Колдың басын сипаттау кезінде олардың үзындығы мен ені, алақанынын сырткы бетінде түктердін болуы, саусактардын үзындығы мен жуандығы, жекелеген саусақтың немесе ондағы буындардың болмауы, саусақтың кисык болуы және бүгілмеуі, буындардың жуандығы, тырнақтардың формасы мен көлемі, кәсібіне байланысты колдың ойылуы мен тыртык. іздерінің бо-луы кәрсетіледі.

В. Функционалдық (динамикалық) белгілер. Денебітімі. Ол әртүрлі болуы мүмкін (дененің, бастыңжәне колдың калыпты жағдайы). Дененін, орналасуы бойынша дене бітімі еркін, ширак және бос болады. Дене бітімін қолдың калыпты жағдайы да сипаттайды: біреулер колын калтасында ұстауды әдет кылады, кейбіреулер бүйірін таянып жүреді, колын бос үстайды, колын артына және алдына ұстап жүреді, сондай-ақ, киімнің төменгі жак ұшын үстап жүретіндер де кездеседі және т.б.

Журіс-турысы. Жүріс-тұрыс адамның жүру кезіндегі әдеттегі кимылының ерекшелігін білдіреді; жай, тез, жеңіл, ауыр, нық, кисаландап және теңселіп жүретін, секіріп жүретін: адымның ені мен ұзывдығы бойынша үлкен және кіші, өкше бұрылысы-ның үлкен және кіші болуы, колды сілтіп немесе сілтімей жүруі мүмкін.

Аксау кезінде кай аяғына қарай және қаншалықты қатты ақсандайтындығы көрсетіледі. Онын таяқты, балдақты, имек таяқты пайдалану немесе пайдаланбауы көрсетіледі.

Жулқынып сөйлеу. Сейлеумен бірге жүретін іс-кималдар жи-ынтығын білдіреді. Ол негізінен сөзді мәнерлеуді күшейту максатында жасайтын коддың кимылдары мен, сөйлесу кезінде адамның басының немесе барлық денесінің әдеттегі калыптас-кан іс-кимылымен сипатталады.

Ым. Бет бұлшык-етінің әдеттегі кимылы. Өте дамыған және керісінше дамымаған болуы мүмкін. «Ауызша суреттеудегі» ымдау ерекшелігі накты көрсетіледі: мысалы, кабағын түю, маң-дайын тыжырайту, ернін тістеуі, ауызын кисайту, көзін жұму, кабағының астымен карау және т.б.

Дауыс. Ырғағы бойынша, күші, ашыктығы, жоғарғылығы бойынша ерекшеленеді.

Сөйлеу мәнері. Сипаттау кезінде оның келесідей ерекшелігі кәрсетіледі: жәй, жыддам, калыпты, козып, бөліп-бөліп сөйлеу, накты, анык немесе анык емес, сөйлеу кемістігі (кекештеніп, сакауланып және т.б.) белгілі бір акцентпен, белгілі бір жергі-лікті диалектімен, (мысалы, күрсіну), интонация, фразеология-лык және лексикалык ерекшеліктері.

Белгілі бір әрекеттерді орындау әдісі. Функционалдык. белгілердің тобына белгілі бір әрекеттерді орындаудын көпте-ген стереотиптік ерекшеліктері де жатқызылады. Мысалы, темекі тарту әдеті, оны ұстап —өшірудің әдеті, амандасудың, шаш түзеудің, күлудің, бас киімді киюінің және т.б. әдетгер.

Адамнын сыртқы бейнесінің функционалдык белгілері де идентификациялық мәнге ие және кылмысты ашу кезінде олар-ды ескеру керек. Белгілі бір адамдар калыптаскан әдеттегі іс-қимылдың стереотиптері адамдарды тендестіру міндетін катесіз шешуге мүмкіндік беретін тұракты вдентификациялық жиын-тык болып табылады. Бірақ анатомиялык белгілерге қарағанда сыртқы бейненің функционалдык белгілері оларды кабылдау кезінде (мысалы, оқиға болған жерден кетіп бара жатканда қыл-мыскер ақсак адамның жүрісін келтіреді, дауысын езгертуі мүмкін және т.б.), сондай-ак, түлғаны тану үшін үсыну кезінде де оңай өзгеруі мүмкін.

Г. «Ерекше белгілер» және көзге бірден түсетін белгілер. Бүл бірден есте калатын, көзге айқын көрінетін белгілер. «Ерекше белгілерге» аз кездесетін және түрактылығымен ерекшеленетін әр түрлі анатомиялық және функционаддык. ауытқулар жата-ды. Анатомиялық ерекше белгілерге — дене бітімдерінің, оның мөлшерінін сәйкес келмеуі, түсіндегі ауыткулар, тыртыктар және басқа да бірден көзге түсетін дене күрылысындағы анато-миялык, кемістіктер, аяқ-қолының қысқа болуы, омыртқаның қисаюы, бүкірдің болуы, қалдың, меңнін болуы, ісіктер мен күстің болуы, терінің ерекше болуы, сондай-ак, олардын жеке-леген түрлерінің боялуы, тері ауруларының болуы, татуировка жатады.

Функционалды «ерекше белгілерге» — адамның денесінің жекелеген бөліктерінің қалыпты жағдайы мен кимылының ауытқулары жатады: аксандау, жүру кезінде тек кана бір колын сілтеп жүру, бет бүлшык еттерінін жыбырлауы, сөйлеу кезінде әр түрлі дефектінің болу (кекештену және т.б.) белгілері.

«Көзге бірден түсетін белгілер» — де анатомиялык және функ-ционалдык сипатта болуы мүмкін. Оларға функционалдык, белгілер (жүру кезінде қолды сілтеудің ерекше тәсілдерінің болуы) және көзге тез түсетін дененің ашык бөліктерінде орна-ласкан анатомиялық белгілер (өте үлкен мүрын, еріннің косар-лануы және т.б.). Ерекше белгілер мен көзге тез түсетін белгілер онын табылған жері бойынша, керініс табу деңгейі бойынша, мөлшері, формасы, ал кейбіреулері түсі мен түрі бойынша жеке-детальды түрде сипатталады.

Татуировканы сипаттау кезінде бейненін көрінісі, жазбалар, инициалдар және т.б. ерекшелерді көрсету кажет.

Киім, аяккиім, сакина, білезік, алка, сырға, колға және кал-таға салатын сағат, түтікше және т.б. түрақсыз оңай ауыстыры-латын зат болып табылатындыктан олардың идентификациялық мәні тануға үсыну кезінде өзгеріссіз жағдайда адамда сақталға-нына байланысты болады. Жеке заттардын манызды мәні бо-луы мүмкін егер мүлтіксіз бақылау жағдайында олартез кабыл-данып және есте тез сакталатын болса. Анатомиялык белгілерге карағанда киім және баска да жеке заттар мүмкіндігінше де-тальды түрде сипатталуы қажет (әсіресе танылмаған мәйітті кдрау кезінде).

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Криминалистикалық габитология түсінігі мен мазмұны, оның жаратылыстану ғылымилық негіздері

2. Адам сырт келбетінің белгілері мен элементтері, оның жіктемесі

3. Адам сырт келбетін «ауызша портрет» әдісімен суреттеу ережелері.

4. Адам сырт келбетін сипаттайтын киім кешек пен басқа да заттарды суреттеу.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№9 лекция. Криминалистикалық тіркеулер.

Мақсаты: Қылмыспен күрестің тиімді түрі ретіндегі криминалистикалық тіркеулердің алатын орнының ерекшелігін анықтау мен белгілеу.

1. Криминалистикалық тіркеулердің түсінігі.

2. Криминалистикалық тіркеудін түрлері

3. Криминалистикалық тіркеудің объектілері мен мақсаттары

Қылмыспен күрес жүргізу мақсатында біздің дәуірімізге дейін де тіркеу әдістері колданылған. Әдетте мынандай екі түрлі әдіс қолданылды: танбалау және мертіктіру, яғни тану мен жа-залауды катарынан жүзеге асыру (б.д.д. II ғасырдағы ежелгі үнді «Ману заңы» және ежелгі Вавилонның Хаммурапи заңы). Қылмыскердің жасаған қылмысы бойынша жазалау, олардың денесіндегі мертіккен жерлерін ғана сипаттап қоймай, сонымен катар канша кылмыс жасағандығын да айқын әшкерелеп көрсететіндей етіп таңбаланды. Таңбалау кезінде шартты белгілерді, әріптерді немесе толық бір сезді адамнын бетіне, болмаса денесінін баска бөлшегіне күйдіріп түсірді. Таңбалау кылмыскерлерді ұстауға біршама көмегін тигізді, бірак, оның кайда, қашан және не үшін жазаланғандығын, сондай-ақ таң-басы аркылы онын жеке басын аныктауға мүмкіндіктер болма-ды. Англия мен Францияда «Идентификациялық салтанаттар» —деген атпен камаудағы кылмыскерлердің ішінен полициялар бұрын көрген қылмыскерлерді тануға байланысты тексерулер жүргізді.

Криминалистикалық тіркеудің ғылыми негізін ең алғашкы рет XIX ғ. аяғында (1882 ж.) А. Бертильон кылмыскерлерді тіркеудіңантропометриялық, ал В. Гершель, Г. Фуддс, Ф. Галь-тон 1887-1891жж. дактилоскопиялық тіркеу әдісін енгізу ар-қылы калыптастырған. Кдзіргі уақытта да криминалистикалық оқулықтарда кездесетін тіркеудің алғашқы жүйесі «кылмыстық тіркеу» — деп кездейсоқ аталмаған. Бүгінгі танда криминалис-тикалык тіркеу жүйесі шеңберінде тіркеудің сан алуан түрлері қолданылады. Мысалы: алфавитгік, дактилоскопиялык және т.б. тіркеу түрлері.

Криминалистикалық тіркеу түрінен онын формасын ажы-рату қажет, яғни тіркелетін ақпараттарды жинау тәсілдері. Кри-миналистикалық ақпараттарды бекіту әдістері де әр түрлі: си-паттайтын, бейнелейтін, графикалық, коллекциялык болып келеді. Тәжірибеде тіркеу әдісінің аралас түрлері де жиі колда-нылады: үсыныстар-альбомдармен, суреттермен; ал акпаратты бекітудің суреттеу тәсілі-фототүсірілім, дактилоскопиялык кар-та және т.б. жасау арқылы үйлестіріледі.

Криминалистикалықтіркеуді оқып білудің негізі - бізді қор-шаған әлемді, материаддық танымды, диалектикалык зандар мен таным теориясын білуге неізделеді. Криминалистикалык тіркеудін дамуы — криминалистикалык идентификация теория-сымен, іздердің пайда болу тетігі жөніндегі ілімдермен, және кылмысты жасау тәсілдерімен, дәлелдемелі акпараттарды бекітумен табиғи байланыста болып келеді.

Криминалистикалык тіркеулер қылмыстык процессуальдык зандарда тікелей қарастырылмаған. Бірак та криминалистика-лык тіркеуді жүргізу тәртіптері Кылмыстык іс жүргізу кодек-сінің талаптары негізінде анықталады. Олар Кылмыстык іс жүргізу кодексінін баптарында бекіту тәртібіне катысты заттай дәлелдемелерді сактау және алу; салыстырмалы зерттеулер жүргізу үшін үлгілер алу; маманды катыстыру; сот сараптама-сын тағайындау және жүргізу көрсетілген. Сонымен катар, по-лиция мен жедел-іздестіру кызметі туралы нормативтік актілері де криминалистикалыктіркеудің кұкыктык негізі болып табы-лады.

Тіркеудін материалдарын жинау рәсімдері Қазакстан Рес-публикасының Ішкі істер бөлімінің зан актілерімен, Бас про уратураның жеке бүйрыктары және инструкцияларымен белгіленеді.

Жеке тұлғаларды тіркеуге төмендегілер жатады:

• камауға алу сиякты шараларды колдану туралы, сондай-ак айыпкер ретінде кылмыстык іске тартуға байланысты прокурордың, тергеушінің немесе аныктама жүргізушінің шығарған каулылары;

• соттың үкімі немесе шешімі;

• түлғаларды іздестіруді жариялауға байланысты шығарылған каулылар;

• сезіктіні ұстау хаттамасы.

Тергеу әрекетінін хаттамалары қылмыстық окиғамен байла-нысты басқа да объектілерді тіркеудің занды негізінін біріне жатады.

Алынып отырған объектілердің ерекшелігі мен оларды тіркеу кезінде сипаттайтын белгілеріне байланысты — тіркеу: «жедел-анықтамалык,, жедел-іздестірудегі» — деп бөлінеді. Осы түрлер-дің барлығын криминалистикалық деп атауға болады.

Жедел-анықтамалық тіркеуге — адамдардың, заттар мен бұйымдардың белгілерін көру аркылы кабылдап бекітуді жат-кызамыз. Мысалы, бейне және дыбысжазба аппаратуралары, шығарылған уақыты, орны, кай заводта дайындалғандығы көрсетілген немірі мен белгісі бар сағаттар және сол сияқты басқа да бұйымдар. Мұндай тіркеу объектілерінің белгілеріне тергеушілер мен жедел орган қызметкерлері сипаттама береді (объектілердің акпараттык. белгілерін арнайы зерттеу немесе сараптама жүргізу жолымен анықталған кездегі криминалис-тикалық тіркеуді коспағанда).

Жеде/І-іздестірудегі кейбір тіркеу объектілері әр түрлі кате-гориядағы заттар мен түлғаларды іздестіру мәселесін арнайы Қамтамасыз ету максатындағы криминалистикалык тіркеуге де Қатысты болып табылуы мүмкін. Осы объектілер кылмысты тер-геу мен ашуға ерекше кызмет көрсетеді. Бүл жерде тергеуден Және соттан бой тасалап жүрген түлғалар мен хабар-ошарсыз кеткен адамдар, танылмаған мәйітгер; нөмірленген заттар және г.б. осы сияқты объектілер жөнінде сөз болып отыр. Жоғарыда <өрсетілген әр түрлі белгілеріне байланысты бұл объектілердің бір бөлігін криминалистикалық, ал бір бөлігін жедел-анықта-малық тіркеуге жатқызамыз.

Анықтамалық-көмекші тіркеуге: қылмыстық оқиға мен тер-геуге себепті байланысы жоқ объектілер жатады; ал тіркемелік белгілері көріп кабылдау арқылы, болмаса арнайы зертгеулер жүргізу көмегімен анықталады. Бұл тіркеудің түрі сараптама-лық мекемелерде жүргізіледі.

Әкімшілік деңгейіне байланысты тіркеу жергілікті, аймақ-тык және орталык (центральный) болып бөлінеді.

Жергілікті тіркеуді — Ішкі істер министрлігінің аудавдық бөлімдерінің криминалистикалык бөлімшелері жүргізеді.

Аймақтық тіркеуді — қалалык, және облыстык ішкі істер бөлімдерінін криминалистикалыкбөлімшелері және кұкықтық статистика және арнайы тіркеу комитеті жүзеге асырады.

Орталық тіркеуді— Қазакстан Республикасының Ішкі істер министрлігі және Бас прокуратуранын кұкыктык, статистика және арнайы тіркеу комитеті жүзеге асырады. Бұлардың көпшілігі жергілікті орталыктандырылған болып табылады және де көрсетілген барлық деңгейді қамтамасыз етеді.

Криминалистикалык тіркеуге келесідей объектілер алына-ды: белгісіз кылмыскерлер - жазадан бас тартып тергеуден не-месе соттан бой тасалап жүрген; камауға алынған айыпкерлер; қайыр тілеу мен босқындап жүруіне байланысты үсталған түлға-лар; кылмыс жасаған, бірак коғамдык ыкпал немесе жағдайдын өзгеруі бойынша шаралар колдануға байланысты кылмыстык жазадан босатылған түлғалар; сотталған адамдар; хабар-ошар-сыз кеткен тұлғалар; өзі жөнінде мәліметтер беруге жағдайы жоқ, балалар және қарттар үйіндегі, емдеу мекемелеріндегі нау-қас адамдар; танылмаған мәйітгер, қылмыс салдарынан және аяк асты кайтыс болған тұлғалар; ұрланған, жоғалған, алынған және өз еркімен өткізілген атыс кдрулары; ашылмаған кылмыс-тык істер бойынша оқиға болған жерден табылған қару-жарак-тар, патрондар, оқтар, бытыралар, гильзалар; үрланған және іздестірілмеген, сондай-ақ үсталған түлғалардан алынған зат-тар; қылмыспен байланысты нөмірленген заттар (фотоаппарат-тар, бейнекамералар, сағаттар, ұялы телефондар және т.б.); аныкталмаған автомотокөлік құралдары; жалған ақшалар; бас-паханалык әдіспен, компьютерлік және баска да көбейткіш «.үралдарымен жасалған жалған күжаттар (диплом және т.б.); есірткі немесе күшті әсер ететін емдеу дәрілерін алу үшін жа-салған жалған рецептер; жасырынудағы қылмыскерлерге тиесілі күші жойылған, ұрланған кұжаттар; оқиға болған жерден алын-ған иіс іздері; үрланған және іздестірудегі, болмаса кылмыскер-лерден алынған, сондай-ак каңғып жүрген малдар; ашылмаған кылмыстар бойынша оқиға болған жерден табылған кол іздері; осындай істер бойынша табылған бұзу құралдары мен карулар-дын іздері; теміржол көліктеріндегі жүктер мен заттарды ұрлау фактілері; ашылмай калған қылмыстарды жасау әдістері және баскалары.

Криминалистикалық тіркеу жүргізу кезіндегі бекітудін, негізгі әдістеріне - ауызша суреттеу, фотосуретке түсіру және дактилокөшірілімдерді жасау кіреді. Соңғысы тіркелетін тұлға-лардың кол саусақтарының бедер іздерін алу аркылы жүзеге асырылады. Тіркеу ақпараттарын сақтау үшін колданылатын әдісіне байланысты - картотекалар, фотоальбомдар, іздердің коллекциялары пайдаланылады.

Қазіргі кезде қылмыстық тіркеуге электронды-аныктауыш техникалары да колданылады. Оны пайдалану кезівде тіркемелік мәліметтер белгілі бір кодпен жазылады және олар компьютер-ге енгізіледі.

Тіркеу бойынша тексеру кезінде мынандай мән-жайлар анықталады. Криминалистикалық тіркеудің міндеттеріне келесілер жатады:

а) көрсетіліп отырған тұлға тіркеуде тұрған жок па, егер түрса, оның жеке басын (түрғылықты мекен-жайы, бүрын сотталғандығын, кылмыс жасау түрі мен әдісін, жазасын өтеу мерзімі мен орнын, ісі кысқартылғандығын, іздестіруде жүргендігін, кайыр тілеу мен босқындап жүргендігі үшін үсталғандығын, сыртқы белгілерін, шұғылданған кәсібін, баскд да бейімділігін, мысалы: есірткіге немесе ішімдікке) сипаттайтын мәліметтер;

ә) қандай да бір тәсілмен жасалған, бірақ ашылмаған кыл-мыс ретінде тіркеуде тұрған жок па; сезікті туралы кандай да бір мәліметтер бар ма;

б) атыс каруы кімнің атынан тіркелген; ол үрланған емес пе; Кьілмысты жасау кезінде пайдаланылған жок па;

в) бұл карудан атылған ок және табылған гильза немесе патрондар тіркеуде тұрған жок. па; олар кашан, кайдан және кімнен алынды;

г) осы адаммен калдырылған және ұсынылып отырған қол саусақтарының іздері тіркеуде тұрған жок па; бұл адам туралы қавдай да бір мәліметтер бар ма;

д) танылмаған мәйіт тіркеуде тұрған жок па, хабар-ошарсыз кеткен тұлғамен кімнің және қандай адамның сырткы бейнесі ұқсас;

е) осындай әдіспен жасалған және ұсынылып отырған жалған ақша белгілері тіркеуде тұрған жоқ па; оларды жасаушылар туралы кандай да бір мәліметтер бар ма;

ж) автомотокөлік кұралының нақты иесі кім; автокөлік иесіз емес пе; автокөліктің кдндай да бір жол-көлік окиғасына катысы бар ма;

з) ұрланған ретінде көлік құралынын техникалық кұжаты тіркеуде тұрған жок па, егер тұрса ол кімнің атында тіркеуде тұр, ұрлануы туралы кдндай мән-жайлар бар;

и) жүргізуші қандай да бір жол-көлік оқиғасына қатысты емес пе, ол әкімшілік жауаптылыққа тартылған жок па;

к) белгілі бір куәлік ұрланған куәлік ретінде тіркеуде тұрған жок, па; бұл куәліктің иесі іздестірілуде ме;

л) мұндай баспаханалық құжат немесе осы әдіс бойынша есірткі затгарын алу үшін жасалған рецепт тіркеуде тұрған жок па; кұжаттарды жасайтын накты тұлғалар туралы мәліметтер бар ма;

м) белгілі бір немірленген зат немесе оның бөлшегі (бейне-камера, фотоаппарат, ұялы телефон, автокелік двигателі және т.б.) тіркеуде тұрған жоқ па; оның иесі жайлы кандайда бір мәліметтер бар ма;

н) қандай да бір сыртқы белгілері бойынша жеке басы анық-талмаған адам науқас ретінде тіркеуде тұрған жок па; кандай да бір белгілері бойынша жеке басы анықталмаған науқас тұлға хабар-ошарсыз кеткендер катарында тіркеуде тұрған жок па; бұл жеке басы аныкталмаған тұлға кім (онын кол саусақтары-ның іздері дактилоскопиялық картотекаларда бар ма);

о) теміржол транспортымен тасымалданған жүктер ұрлан-ған заттар катарында тіркеуде тұрған жок па, егер тұрса, олар-дың: ұрланған уакыты, табылған жері, ұрлау тәсілі, онын (буып-түйілуін қосқанда) нақты сипатгамасы, кылмыстык істің нөмірі, істі козғаған орган, заттардың қайдан табылғандығы және кімнен алынғандығы туралы мәліметтер бар ма.

Тексеруге байланысты жіберілетін сұраулар тиісті акпарат-тык-іздестіру картасынын тіркеу бланкілеріне тексерілетін объект жөніндегі мәліметгері толык көрсетіле отырып жазылады.

Кейбір жағдайларда заттарды тексеру үшін міндетті түрде тексерілетін объектінің өзін жібереді. Мысалы: ақшалай белгілерді, кару, патрон, ок, гильзалар, саусак іздері және т.б.

Сұрауларды күрастыру кала (аудандык) ішкі істер органдар-дағы тіркеуді жүргізетін, сонадай-ак кылмыстық-іздестіру белімшелерінде жұмыс істейтін тиісті полиция қызметкерлеріне тапсырылады. Тіркеу орталығы дұрыс нәтиже бере алмаса, сүрау-лар жергілікті тіркеу бойынша тексеруге жіберіледі.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Криминалистикалық тіркеулердің түсінігі.

2. Криминалистикалық тіркеудін түрлері

3. Криминалистикалық тіркеудің объектілері мен мақсаттары

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

3-ТАРАУ. Криминалистикалық тактика.

№10 лекция. Криминалистикалық тактиканың тұжырымдамалық негіздері және технологиясы

МАҚСАТЫ: Қылмыстық істерді тергеу заңда көрсетілген әрекеттерін жүрзігу арқылы жүзеге асырылады. Сол істерді тергеуде криминалистикалық тактика түрлері қандай және олар қалай жүзеге асырылатын анықтау.

1. Криминалистикалық тактиканың түсінігі.

2. Тактикалық тәсілдер, оларды қолдану шарттары

3. Тактикалық комбинацияны: түсінігі, жіктемесі, шектіліктің жалпы жағдайы.

Қылмыстык істерді тергеу занда көрсетілген тергеу әрекет-терін жүргізу аркылы жүзеге асырылады. Бірак, қылмысты дер кезінде ашып, керекті дәлелдемелерді кідіртпей жинап алу үшін тергеуші занда кәрсетілген тергеу әрекеттерін жүргізу ереже-лерімен шектелмейді. Кай тергеу әрекетін жүргізгенде де ол осы аркылы неғүрлым көп және кұнды дәлелдемелер жинап алу үшін колайлы. үтымды тергеу әрекетінін нәтижелілігін артты-руға бағытталып, занға кайшы келмейтін әдістер мен тәсілдерді колданады.

Мүндай әдістерді колданудың негізгі мақсаты, ол кылмыс-кердің кылмыстын. ашылуына кедергі жасау үшін колданып отырған айла-әрекетгерін әшкерелеп, іс бойынша объективті дәлелдемелер жинау.

Криминалистика ғылымының тергеу үстінде әркилы ситуа-Циялықжағдайларға байланысты колайлы әдістер мен тәсілдерді колдану және тергеуді ұйымдаскан түрде, жоспарлы жүргізу жөніндегі кағидаларды окытатын негізгі бір бвлімін кримина-листикалық тактика дейді.

Сонымен, криминалистикалық тактика дегеніміз — тергеу әрекеттерінін тиімділігін, нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер кезінде жинауга, мүнымен катар тергеуді үйымды және жоспарлы түрде жүргізуге бағытталған, заң шеңберінде колданылатын тиімді де, қолайлы тәсілдер жөніндегі гылыми ережелерлін жиынтығы.'

Криминалистикалык тактиканың осы келтірілген жалпы ережелерін және түсінігін тұжырымдап, нактылайтын болсак, оны қамтитын тергеушінің тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде осы сәтте туындаған тергеу ситуациясына байланысты дұрыс, ықшамды позиция ұстауы, ситуацияға байланысты нәтижелі және тиімді тәсілдерді кдлдану, тергеуді ұтымды жүргізу үшін өз жұмысын дүрыс жоспарлау.

Кейбір окулыктарда криминалистиканың бүл бөлімін тер-геу тактикасы деп те атайды. Бірак тактикалык тәсілдердің кол-данылуы алдын ала тергеумен шектелмейді. Тактикалык әдіс-тердің көбі сот мәжілісінде де колданылады. Совдықтан тергеу тактикасы деген үғым бұл әдістердің қолдану жүйесін толық камтымағандыктан, бүл бөлімді криминалистикалық тактика деп атау өте орынды.

Криминалистикалык, тактика криминалистиканын басқа да бөлімдерімен тығыз байланысты. Айталық, криминалистикалык, күрал-саймандарды тергеу үстінде қолданып, пайдалану ерекшеліктері әр тергеу әрекетін жүргізгенде колданылатын тактикалык тәсілдермен тығыз байланысты. Жаңа криминалис-тикалык күрал-саймандар пайда болса, оларды тергеу әрекет-терін жүргізгенде қолдану әдістері криминалистикалықтакти-када каралады. Сонымен кдтар, тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде колданылатын тәсілдер тергеліп жатқан қылмыстың түріне байланысты. Жалпы тактикалык, тәсілдер әр кылмыстың тергеу әдістемесінін ерекшелігіне байланысты өзгертіліп, осы қылмысты ашуға, тергеуге бейімделіп қолданылады. Мысалы, оқиға болған жерді карау тактикасы — тактикалык тәсілдерді пайдалану ерекшелігіне, жасалған қылмыстың түріне байланыс-ты. Айталық, жол-келік окиғасы болған жерді қарағанда бір тактикалык әдіс қолданылса, керісінше, басқа тактикалык әдістер ұрлык болған жерді қарау үстінде қолданылады. Сон-дыктан әр тергеу әрекеттерінің тактикалык тәсіддері жеке кыл-мыстарды тергеу әдістемесі арқылы кылмысты ашу әдісі есебінде жүзеге асады.

Криминалистикалык тактика бөліміне тергеу әрекетін жүр-гізгенде қодданылатын тәсілдермен бірге, тергеуді жоспарлау, тергеу устінде тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының ара-сында қалыптасатын қарым-қатынастардың түрлері, тактика-лық операция, тергеу ситуациясы деген сұрактар да кіреді.

Криминалистикалык тактиканың ең бір негізгі, түйінді сұрактарының бірі — ол тактикалық әдіс.

Жоғарыда айтқандай, тергеушінің тергеу әрекеттерін жүр-гізгенде алдына коятын негізгі мақсаты - тергеуді жүргізу арқы-лы неғұрлым көп және құнды дәлелдемелер жинау, тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру. Қойылған максатқа жету үшін әр тергеу әрекетін жүргізгенде тергеуші нақтылы туын-дап тұрған тергеу ситуациясына орай қолайлы, тиімді әдістер, заңға сыйымды айла-әрекетгер қоддану арқылы объективті және толық дәлелдемелер алуға тырысуы керек. Міне, осындай тер-геу әрекетін жүргізгенде колданылатын әдіс-айланы тактика-лық әдіс дейміз. Әрине, ақылға салмайтындай кез келген әдістерді қоддана беруге болмайды. Сондықтан қолданатын так-тикалык, әдістер белгілі бір талаптарға сай болуы керек. Такти-калык әдістерге қойылатын негізгі талап — оның заңға кдйшы келмеуі, жеке адамның не занды түлғалардың кұкығын бұзбауы және жалпы моральдык, этикалық қағидаларға сай болуы.

Тактикалық әдіске қойылатын талаптардын тағы бірі — так-тикалык әдістің объективтігінің ғылыми тұрғыдан дәлелден-гендігі, оның ғылымның бір саласына немесе логика, психоло-гия, педагогика т.б. ғылымдардын белгілі бір кағидаларына негізделуі (тактикалык әдістін ғылымилык қағидасы). Осы ай-тылғавды түжырымдайтын болсак, тактикалык әдіс дегеніміз ол — заңға, этикалык талаптарға кдйшы келмейтін, белгілі си-туациялық жағдайда, тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің колданатын арнайы айла-әдістері. Тергеу әрекетінің шеңберінде колданылатын тактикалык әдістердің бірнеше түрі болады. Тергеу әрекетін жүргізу үстінде туында-ған ситуациялық жағдайға байланысты тиімді және ыңғайлы әдіс қолданылады. Кей жағдайда бір тергеу әрекетін жүргізгенде, бір сұрақты аныктауға тактикалык тәсілдердің бірнеше түрі арнайы кезекпен колданылады. Мұны криминалистикада тергеу әрекетін жүргізу үстінде қолданылатын тактикалык комбинциядейді.

Тактикалык әдістердің, олардын комбинациясының қолданылуы тергеу ситуациясына байланысты екендігі жоғарыда айтылды. Сондықтан тергеу ситуациясы деген криминалистика-лық санатгың ұғымына, түсінігіне токталайык. Тергеу ситуация-сы дегеніміз — тергеудің белгілі бір кезенінде айғақты мәлімет-тердің, дәлелдемелердің көлеміне және ерекшелігіне, істің мән-жайын аныктау мүмкіндігіне байланысты калыптасатын жағ-дай. Тергеу әрекеттерін жүргізудің кейбір ережелері кылмыс-тық іс жүргізу заңында көрсетілген, сондықтан оларды такти-калық әдістер деп санауға болмайды. Осыған байланысты айта кететін бір жағдай, ол занда көрсетілген ережелердін көбі тер-геу тәжірибесінде пайда болып, алғашкыда тактикалык әдіс есебінде колданылғандығы. Тіпті, кейбір тергеу әрекеттерінің өзі де басында тергеу үстінде тактикалық әдіс есебінде пайда-ланылған. Атап айтканда: объектілерді тану үшін көрсету, ай-ғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау деген тер-геу әрекеттері алғашқыда тергеу тәжірибесінде жауап алудың тактикалық әдіс есебінде пайдаланылған. Кейіннен ғана заң жүзінде бекітіліп, тергеу әрекеті есебінде жүргізілетін болды. Міне, осыған байланысты қазіргі жағдайда тергеу тәсілі есебінде қолданылып жүрген кейбір тәсілдер кейінгі мезгілде, заң жүзінде бекітілген жағдайда, олар заңталабы, процессуальдық ереже есебінде қодданылуы мүмкін. Әр тактикалык әдістін ма-ғынасын талдасак, оның түсінігі, табиғи негізі кдй ғылымның түріне, кандай ғылыми қағидаға негізделгендігімен сипаттала-ды. Тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде қолданылатын тәсіл-дердің көбі логика, психология, педагогика, еңбекті ғылыми жолмен ұйымдастыру және баскд да ғылымдардын қағидала-рына негізделеді. Айтылған ғылыми салапардын кағидалары тергеуге, атап айтканда, тергеу әрекетін жүргізуге бейімделіп, модификацияланған. Белгілі бір ғылымның кағидалары пайда-ланылғандыктан, бүл әдістер - логикалық, психологиялық, пе-дагогикалық тактикалык әдістер деп аталады. Өзінін шешетін тактикалық міндетіне байланысты тактикалық тәсілдер: таным-дык, басқарушы, ұйымдык-техникалыкдеп үш түрге бәлінеді.

Тергеп жатқан кылмысты ашуға керекті, былайша айткднда, криминалистикалық, дәлелдемелі ақпараттарды алуға бағытта-лған және осы үшін колданылатын әдіс-айлаларды танымдык, тактикалык, әдістер дейміз.

Тергеу әрекетін жүргізу барысын дұрыс баскарып отыруға, оның нәтижелілігін арттыру үшін тиімді әдістерді колдануға бағытталған тәсілдерді басқарушы тактикалық әдістер дейді Мысалы, беттестіріп жауап алғанда, беттестіріп отырған адам-дар айтысып, сөз жарыстырып, тергеу әрекетін жанжалға ай-налдьірып жібермеу үшін, оларды белгілі бір кезекпен сейлетіп, жауап алу тактикасы колданылады. Атап айтканда, бірінші ке-зекте іске керекті фактіні қолдап, дәлелдеп отырған адамнан жауап алынса, екінші кезекте осы айтып отырған фактының, окиғаның болуын, керісінше, жокка шығарып, айтылғанды кол-дамай отырған адамнан жауап алынады.

Тактикалық әдістер тергеудің ұтымды түрде жүргізіліп, тергеудің нәтижелі болуына мейлінше қолайлы жағдай туғы-зуғабағытталады.

Тергеудің бастапқы, кей жағдайда соңғы кезендерінде туын-даған ситуациялык жағдайларға байланысты тергеу және же-дел-іздестіру әрекеттерін белгілі бір кезектілікпен жүргізу так-тикалық жағынан алып карағанда тиімді. Сондықтан тергеу жоспары жасалғанда тергеудің үтымдылығын қамтамасыз ететін тактикалық әдістер негізге алынады.

Қылмыстык істерді тергегенде тергеу әрекеттерімен катар жедел-іздестіру шаралары және басқа да дайындык, ұйымдас-тыру жүмыстары жүргізіледі. Тергеудің нәтижелі табыска жетуі, қылмыстың дер кезінде ашылуы, іске керекті дәлелдемелерді толық жинап алу тергеу барысында жүргізілетін тергеу әрекет-терін және жедел-іздестіру жүмыстарын кешіктірмей дүрыс кезектілікпен жүргізуге тікелей байланысты. Мүнымен қатар тергеу әрекеттерін жүргізгенде, жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу үстінде алынған мәліметтерді орынды және белгілі бір әдіспен пайдалану да тергеудің нәтижелілігін арттырады. Ай-тылған жүмыстарды бәрін бірімен-бірі жалғасып жаткдн бүтін процесс _деп есептеп, осы жүмыстардын жиынтығын тұжырым-дап, оны бір ұғыммен тактикалык комбинация (операция) деп атаймыз. Кейбір оқулыктарда бүл ұғымды тактикалық комби-нация деп атайды да, ал баскд біреулерінде оны тактикалық опе-рация дейді. Бірінші айтылған оқулықтын авторлары тактика-лық комбинация деген үғымды кдрапайым және күрделі деп екі топқа бөледі. Қарапайым тактикалык комбинация деп бір тер-геу әрекетінін шенберінде бірнеше тактикалык әдістердін кол-Данылуын айтады да, ал күрделі тактикалык комбинация деп тергеу үстінде белгілі кезекпен жүргізілетін барлық жұмыстар-Дьің кешенін атайды. Ал кейінгі айтылғанды кейбір авторлар тактикалык не криминалистикалык, операция дейді. Былайша қарағанда, осы екі ұғымда да колданылатын сөздер бірімен-бірі тепе-тең де емес, біріне-бірі кайшы да келмейді. Комбинация дегеніміз киыстыру, кисындастыру, немесе қиыстырудың ай-ласы. Операция дегеиіміз күрделі әрекет. Біздіңше тергеу үстінде жүргізілетін жұмыстарға келетін болсақ. оларды белгілі айла-мен қиыстырып жүргізу керек. Сондыктан бұл жұмыстарды тұжырымдап, оған толық сипат беретін болсак, оны тактика-лық комбинациялык. операция деп атағанымыз дүрыс болар еді. Сонымен тактикалық комбинациялык операция дегеніміз тер-геу үстінде ситуацияға байланысты қылмыстын мән-жаііын анық-тау үшін жүргізілетін тергеу әрекеттерінің, жедел-іздестіру және басқа да үйымдық жүмыстардын жиынтыгы және оларды белгілі кезекпен, тактикалық айламен кисындастырып жүргізу әдісі.

Тактикалык комбинациялык операцияның түсінігін анык-тап, айқындайтын болсак, ол негізінен екі түрлі жұмыстардың жүргізілуімен сипатталады — тергеу әрекеттері және жедел-іздестіру жұмыстары. Сондықтан тергеу үстінде жүргізілетін мұндай операцияның табысты және нәтижелі өткізілуі опера-цияны жүзеге асырушы мен тергеу және аныктама жүргізуші органдардын арасында калыптасатын қарым-катынастардың іскерлігіне тікелей байланысты¹.

Қылмыстык іс жүргізу кодексінің талабы бойынша тергеуші занда көрсетілген тергеу әрекеттерін жүргізу арқылы әр коз-ғалған іс бойынша кылмыстын мән-жайын аныктап, жасалған қылмысты дер кезінде ашуға тиіс. Бірак тергеуші өзінін күшімен ғанабұл занда көрсетілген міндетті орындай алмайды. Сондык-тан тергеушінін жедел-іздестіру жұмыстарын орындайтын, аныктама жүргізетін органдардың кызметкерлерін көмекке алуға, оларға тергеу үстінде жасалған қылмыстың кейбір мән-жайларын аныктау жөнінде бұл органдардын қызметкерлеріне арнайы нұсқаулар беру жайывдағы өкілеттігі занда көрсетіліп, бекітілген. Жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу үстінде анык,-талған мәліметтерді және осы органның басқа да мүмкінші ліктерін толык пайдаланған жағдайда ғана тергеуші тергеп отыр-ған кылмысты дер кезінде аша алады. Тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының бірлесіп істеуі аркылы қылмысты тез арада ашуға, қылмыскерді дер кезінде ұстауға, керекті айғақ-тарды толық жинап алуға болады. Кдндай кылмысты тергеген-де болсын бұл екі органның алдында тұрған тағы бір мівдет — ол қылмыстың алдын алу, қылмысқа әкелетін себептер мен жағдайларды аныктап, оларды жоюға арнайы жедел шаралар колдану. Осындай ортақ міндеттері бар екі органның бір тергеу комитетівде шоғырлануы, атап айтқанда, бір мекеме шеңберінде болуы олардың қылмысқа қарсы күрес саласындағы үйымдык тактикалық жұмыстарын, әрине сөзсіз арттырады.

Сонымен тергеу және анықтама жүргізуші органдардын тер-геу үстінде қалыптасатын карым-катынасынын түсінігі — қыл-мыстык істі тергегенде бір-біріне әкімшілік түрғыдан тәуелсіз тергеу және жедел-іздестіру органдарының қылмысты ашуға, оны сапалы тергеуге, қылмыстың аддын алуга бірлесіп, іскерлікпен істейтін жүмыстары. Бірақ мақсаттары мен міндеттері бірдей, ортак болғанмен аталған органдардын кызметтерінде өзіндік ерекшеліктер бар. Бұдан бұрынғы жедел-іздестіру жұмыстары жөнінде занда өте қысқа, мәлімдеме есебінде ғана айтылған болатын. Кдзір арнайы жедел-іздестіру жұмыстары жөніндегі заң қабылданғандыктан бұл органның өкілетгігі заң жүзінде толык бекітіліп көрсетілген. Заңға байланысты жедел-іздестіру органдарына жоғарыда айтылған жалпы міндеттермен қатар өзіне нақтылы жүктелетін міндеттері де бар. Оның ішінде негізгісі — қылмыстын белгілерін, іздерін тауып, оған катысқан қылмыскерлерді анықтап, оларды дер кезінде ұстау. Бүл өзінің алдына заи жүзінде қойылған мівдеттерді аныктама жүргізуші органдар өзінің өкілеттігіне тән әдістермен, тәсіддермен жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу арқылы аныктап орындайды. Тергеуші істің кейбір мән-жайларын аныктау жөнінде бұл органдарға нүскау бере отырып оны кдндай әдістермен, қандай жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу аркылы шешетіндігіне араласып кіріспейді.

Тергеуші мен аныктама жүргізуші органдардың арасында екі түрлі кары;л-қатынас калыптасуы мүмкін: тұрақты және бір жолғы. Тұракты катынас жағдайында тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының кызметкерлері бір істі басынан аяғына дейін бірлесіп, бір жедел топ кұрып тергейді. Қарым-катынас кылмыс осы органдарға белгілі болған кезеннен, тіпті іс коз-ғалмай тұрып-ак калыптасады. Мұндай жағдайда жедел-іздестіру органдары іс козғауға негіз бола алатын фактілерді, мәліметтерді жинап, оны тергеушіге береді. Бұл мәліметгер тергеушінің кыл-мысты қозғау кезенінде дұрыс шешім қабылдауына көмектеседі. Қылмыстық іс қозғалғаннан кейін жедел топ құрылып, оған тергеуші және кылмыстын түріне байланысты бірнеше жедел-іздестіру органдарының қызметкерлері кіреді. Жедел топқа кірген тергеуші және жедел-іздестіру органдарының кызмет-керлері жалпы тергеу жоспарын жасап, онда көрсетілген іс-әрекеттерді нақтылы кім орындайтынын көрсетеді. Кей жағдай-да тергеуші ез алдына жоспар жасап, жедел-іздестіру органда-рының кызметкерлері өзінше жоспар жасаулары мүмкін. Мұндай жағдайда жедел топтың кеңесінде екі жоспарда көрсе-тілген іс-әрекетгер салыстырылып, екі жоспарға да белгілі бір дәрежеде өзгерістер енгізілуі керек. Аныктама жүргізуші орган-дар жедел-іздестіру жұмысын өткізгенде алынған мәліметтерді ' дереу тергеушіге хабарлап отыруы тиіс. Тергеу әрекетін жүргізу үстінде алынған дәлелдеме фактілерді тергеуші аныктама жүргізуші органдардың қызметкерлеріне хабарлап отыруы. қажет. Бір-біріне осындай мәліметберіп, іскерлік карым-каты-наста болғанда ғана тергеу дұрыс бағыт алып, жедел топтың жүмысы нәтижелі аякталып, қылмыс дер кезінде ашылады. Мұны осы екі орган да өз-өзімен жеке жұмыс жасайды деген мағынада түсінбеу керек. Бір тергеу әрекетін бірігіп өткізетін де жағдай болады. Айталык, оқиға болған жерді карау үстінде тергеуші окиға болған жерді кдрап жатканда, аныктама жүргізуші органдардыңқызметкерлері кылмыскердің кім екенін анықтап, оны ұстауға, осы болған кылмысты көрген адамдарды табуға және баска да кылмыстың мән-жайы жөніндегі мәлімет-терді біліп, аныктауға бағытгалған жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізеді. Жедел топка кіретін жедел-іздестіру органының қызметкерлеріне тергеуші кейбір женіл тергеу әрекетін өзі жеке өткізуді де жүктеуі мүмкін. Сонымен, тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының тергеу үстіндегі түрақты карым-каты-насы жедел топты, сондай-ак, жалпы тергеу жоспарын кұру-мен және кейбір тергеу әрекеттерін бірігіп өткізумен сипатта-лады.

Тергеу үстінде осындай тұракты катынаспен бірге, көбінесе жеңіл қылмыстарды тергегенде, эпизодтық, былайша айтқанда, бір жолғы карым-катынас та калыптасуы мүмкін. Мысалы, кыл-мыстык занға сүйеніп тергеуші істін кейбір мән-жайларын же-дел-іздестіру жүмыстарын жүргізу аркылы аныктап беру жөнінде осы органға нүскау береді. Айталык, кылмысқа сезікті адамның түрмыс жағдайын, кіммен карым-қатынастаекендігін, кімнін үйіне және кай жерлерге жиі баратындығын, тағы да бас-қа мәліметтерді жинап беру жедел-іздестіру органдарының кызметкерлеріне тапсырылады. Осымен катар тергеуші кейбір күрделі тергеу әрекеттерін өткізуге көмек беру үшін жедел-іздестіруші органнын кызметкерлерін шакырып, тергеу әрекетін өткізу үстінде оларға арнайы тапсырмалар береді.

Күрделі тергеу әрекеттерін тергеуші жедел-іздестіру орган-дарының қызметкерлерімен бірлесіп, іскерлікпен өткізуі бұл тергеу әрекетінін нәтижелігін сезсіз арттырады.

торларды білуі қажет және көрсетпелерді бағалау кезінде ескереді. Сәйкесінше, шынайы көрсетпелер алуға бағытталған тактикалык және психологиялык тәсілдерді колдануы тиіс.

Сондыктан тергеліп отырған әрекетгің мән-жайлары жөнін-дегі көрсетпелердің толыктығы мен шынайылығына әсер ететін факторлар туралы жалпылама мәліметтер кез келген қылмыс турінің криминалистикалық сипаттамасының маңызды элементі болып табылады.

13. Қылмыс іздерін жасыруға бағытталуы мүмкін әрекеттер

Қылмыс іздерін жасыру бойынша жүргізілетін әрекеттер тергеуге кедергі жасауға бағытталады және жасыру, жою, инс-ценировка және жалғавдық турінде көрініс табуы мүмкін.

Жасыру кезінде кылмысты тергеу үшін маңызды ақпарат тергеушіге беймәлім болады. Жою — кылмыс іздері мен ол ту-ралы акпаратты физикалық күш түрғысынан жою женіндегі белсенді әрекеттерден көрініс табады.

Инсценировка — кылмыскер, кылмыс кұралы және кылмыс жасаудың мән-жайлары туралы түсініктерді өзгерту максатын-да жүзеге асырылады. Мысалы: объектілердің орнын ауысты-ру, қылмыс субъектісінің сыртқы керінісін өзгерту және т.б.

Іздер мен өзге де дәлелдемелік акпараттың жалғандығы -олар туралы жалған түсінік калыптастыруға бағытталған. Мы-салы: жалған көрсетпелер беру, жалған куәларды кою, жалған іздер калыптастыру және т.б.

Тергеушінін, кылмысты жасыру тәсілін білуі қылмыскердін айла-тәсіддерін уақытылы аныктауға, сондай-ақ осы бағытта қолданылып жатқан мүмкін болатын әрекеттердін алдын алуға септігінтигізеді.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Криминалистикалық тактиканың жалпы қағидалары.

2. Криминалистикалық тактика санаттары.

3. Криминалистикалық тактиканың түсінігі.

4. Тактикалық тәсілдер, оларды қолдану шарттары

5. Тактикалық комбинацияны: түсінігі, жіктемесі, шектіліктің жалпы жағдайы.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№11лекция. Криминалистикалық болжамдар және тергеуді жоспарлар.

Мақсаты: Қылмыстын тез арада ашылуы, тергеудің сапасы, тергеушінін істі тергеуге байланысты жұмысынын мақсатты және ұйымдасқан түрде жүргізілуі тергеудің белгілі бір жоспармен жүргізілуіне тікелей байланысты криминалистикалық болжамдар мен тергеуді жоспарлаудың маңыздылығын саралау.

1. Криминалистикалық болжамдар түсінігі мен мәні.

2. Болжамдарды құру және тексеру, оларды құру негізі.

3. тергеуді жоспарлаудың түсінігі және негізгі қағидалары.

4. Тергеушінің жедел-іздестіру, анықтама және басқа да органдармен байланысы

Қылмыстын тез арада ашылуы, тергеудің сапасы, тергеушінін істі тергеуге байланысты жұмысынын мақсатты және ұйымдас-қан түрде жүргізілуі тергеудің белгілі бір жоспармен жүргі-зілуіне тікелей байланысты. Қылмыстық іс козғалғаннан кейін тергеу жоспарын жасау арқылы тергеуші тергеу барысында шешілетін сүрақтарды толық айқындап алып, осы сұрақтарды нактылы кандай тергеу әрекеттерін, жедел-іздестіру және бас-ка да ұйымдастырушылық шаралар жүргізу арқылы шешуге болатынын анықтап белгілейді.

Сұрактар тергеп отырған қылмыстың мән-жайын анықтауға байланысты болу керек. Сондықтан жоспарға кіретін сүрақтар осы кылмыс жөнінде тергеушінің ойша жасаған болжауынан туындайды. Тергеп отырған кылмыстың қалай, қандай жағдай-да болғанын тергеуші, әрине, өз көзімен көрген жоқ. Бірақ қыл-мысты толық және объективті тергеу үшін тергеуші қылмыс-тын қалай болғанын ойша болса да болжап, қылмыстың жасалу жолын көз алдына елестетіп көріп, онын бейнесін ойша жасап көруі керек. Осындай ойша шығармашылык, талдау процесінің үстінде кылмыстың кандай жағдайда болғандығы, кылмысқа катынаскан адамдар және де қылмыстык, оқиғаның баскд да мән-жайлары жөнінде белгілі бір болжаулар пайда болады. Тергеу-шінің бүл ойша талдау арқылы жүргізетін шығармашылық, белгілі бір сүрақтарды шешуге бағытталған іздеу процесі логи-калык гипотеза әдістеріне негізделеді. Сондықтан тергеу бол-жауы логикалық табиғаты жағынан алғанда гипотезаның бір түріне — жүмыс гипотезасына жатады.

Болжаудың мазмүны және мағынасына байланысты тергеу болжауы жалпы және жеке болып екі түрге бөлінеді. ЖалпьР болжау - ол нақты кандай кылмыстың болғандығы жөніндегі тергеушінің ой-пікірі. Айталык, окиға болған жерде мәйіт та-былған жағдайда тергеуші осы окиға жөнівде мына төмеңдегідей болжаулар жасай алады: жәбірленушіні біреу қасакдна өлтірді, абайсызда өлтірді, не өзін-өзі өлтірушілік. Атап айткднда, мұндай жалпы болжауда қандай қылмыс жасалғандығы жөнінде белгілі бір пікір туындайды. Осы жасалған жалпы болжаудың әрқайсысынан сұрақтар туындап, олар жөнінде жеке болжау-лар жасалады. Мысалы, кылмысты белгілі бір адамның жаса-ғандығы, қашан, кай мезгілде және қавдай кару пайдаланған-дығы жөніндегі, т.б. сұрақ-болжаулар. Осындай шығармашы-лык талдаудан туындаған тергеу болжауларының бәрі бірдей тексерілуі кажет. Бастапқы кезде жасалған болжаулардың қай-сысы дүрыс екенін біліп анғаруға болмайды. Сондыктан жасал-ған болжаулардың бәрін бір кезекте қосарлы түрде тексеріп аныктау керек. Егер тергеуші осы сәтте шындыкка жатады деп екінші элементі болып саналады. Жоспарға кірген сұрактартер-геу әрекеттерін, жедел-іздестіру және баскд да жұмыстарды жүргізу арқылы аныкталып, шешілетін болғандықтан, орында-латын тергеу шаралары жоспардын үшінші элементі болады.

Жоспарланған жұмыстарды кім және кай мерзімде өткізу керек екендігі де жоспарда көрсетіледі. Бұл жоспардын төртінші элементі болады. Кей жағдайларда тергеу шараларын орындай-тын лауазымды адамның аты-жөні өзінше жеке жазылады. Мұндай жағдайда жоспар бес элементтен кұралады.

Енді тергеу жоспарын кесте түрінде көрсетсек, ол төрт кей-де бес бағаннан тұратындығы байқалады. Әр бағандағы жоспар бірімен-бірі тікелей байланысып, бірінен-бірі туындайды. Осын-дай жоспар бойынша тергеушінін кылмысты тергеуге байланыс-ты жүргізетін жұмыстары кесте түрінде қағаз бетіне түсіріліп көрсетіледі.

Тергеу жоспары ойша және жазбаша түрде жасалады. Тер-геудің бастапқы кезеңінде кылмыстык іс бойынша мәлімет-терд^ң аз мезгілінде тергеуші өз жұмысын ойша жоспарлайды. Кейбір кідіртпей жүргізуді кажет ететін тергеу әрекеттері жос-парсыз да жүргізіледі. Айталык, кылмыс жөнінде хабар алысы-мен тергеуші окиға болған жерге барып қарайды және кдрау-дың корытындысынан туындаған тергеу әрекеттерін өткізеді. Осы тергеу шараларын жүргізіп, орындаудан жиналған дәлел-деме деректерді талдап, оларды айқындап, анықтау аркылы тер-геу болжауларын жасап, болжауларды тексеруді жоспарлайды.

Тергеу тәжірибесінде тергеу жоспарынын бірнеше түрі бар. Жұмыстың дүрыс жүргізілуі үшін жоғарыда көрсетілген эле-менттердің бәрі де жоспарда көрсетілуі керек. Жоспар бағандық және кестелік түрде жасалады.

Кестеде көрсетілген әр болжау бойынша жеке жоспар жа-сауға болады. Кейбір көп көріністі істерде әр көрініске жеке-_жеке жоспарлар да жасалады.

Жалпы тергеу жоспарына косымша, оны толықтыруға ба-ғьітталған, жиналған айғак мәліметтерін бір жүйеге келтіру үшін жоспарлаудың басқа да түрлері колданылады. Мысалы, көп керіністі істер бойынша тергеп отырған қылмысқа катынасы бар әр айыпкерге «жеке есеп» карточкесі толтырылады. Онда әр айыпкерге инкриминацияланған қылмыстык, әрекеттер және оның осы қылмыска катысқандығын дәлелдейтін деректер келтіріледі. Жауапка тартылған кылмыскерлердің саны көп, күрделі және көп көріністі істерді жоспарлаудын «шахматгы ведомость» деген түрі де жиі қолданылады.

Мұндай жағдайда бірінші бағанға әр іс бойынша жауапқа тартылған айыпкерлердің аты-жөні жазылады да, одан кейінгі бағандарға кылмыстың жеке-жеке көріністері жазылады. Ай-ыпкер қай қылмысты көрініске катынасты болса сол бағанға «х» деген белгі қойылады. Бұл жоспарлау тәсілін төмендегі кес-те аркылы көрсетуге болады.

Кейбір өте үлкентер бойынша күрделі, бірнеше торлы бас-қару жоспары да жасалады. Мұндай көп торлы кестеде тергеу-шінің бірнеше бағытта істейтін жұмыстары көрсетіледі. Оның ішіндегі неғұрлым маңызды жұмыстарды, кай бағытта және қан-дай тергеу шараларын орындау үстінде кандай кедергілердің, киыңдыктардың кездесетіндігін алдын ала белгілеп алуға болады.

Тергеудің әр кезеңінде істелетін жұмыстарды жоспарлаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Тергеудің бастапкы кезеңінде кідір-тілмейтін тергеу әрекеттері және жедел-іздестіру жұмыстары-ның жүргізілуі жоспарланады. Тергеудің кейінгі кезендерінде жоспарға кіретін тергеу әрекеттері және жедел-іздестіру жұмыс-тары негізінен айыпкердің жауабынан туындайтын мәселелерді тексеруге бағытталады. Ол үшін айталык, сот-сараптамасын та-ғайындау, тергеу экспериментін жүргізу, айғақтарды оқиға бол-ған жерде тексеру мен нақтылау, тағы баска да тергеу әрекет-терін өткізу жоспарланады.

Жалпы қылмыстык іс бойынша жасалатын тергеу жоспары-мен кдтар кейбір күрделі тергеу әрекеттерін, атап айтканда, жауап алу, тергеу экспериментін жүргізу де жоспарланады. Мүндай жоспарда тергеу әрекетін жүргізгенде анықталатын сұрақтар, оны жүргізу үстінде қолданылатын тактикалық тәсілдер, сонымен катар тергеу әрекетінің нәтижелігін артты-ру үшін өткізілетін баска да ұйымдык жұмыстар көрсетіліп, белгіленеді. Мұндай тергеу әрекетгерінің жоспары жалпы тер-геу жоспарынын бір элементі есебінде саналып, осы жоспар-дағы мәселелерді шешуге бағытталады.

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің талабы бойынша тергеуші занда көрсетілген тергеу әрекеттерін өткізу арқылы әр қозғал-ған іс бойынша қылмыстың мән-жайын анықтап, жасалған кыл-мысты дер кезінде ашуға тиіс. Бірақ тергеуші тек заңда көрсе-тілген әрекетгерді жүргізу аркылы, өзінің күшімен ғана бүл заң-да көрсетілген міндетті орындай алмайды. Сондықтан тергеу-шінің жедел-іздестіру жұмыстарын орындайтын, анықтама жүргізетін органдардың кызметкерлерін көмекке алуға, оларға тергеу үстінде жасалған кылмыстың кейбір мән-жайларын анықтау жөнінде арнайы нұскаулар беру жайындағы өкілеттігі занда көрсетіліп, бекітілген. Тек жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу барысында аныкталған мәліметтерді және осы орган-нын баска да мүмкіншіліктерін толык пайдаланған жағдайда ғана тергеуші тергеп отырған қылмысты дер кезінде аша алады. Тергеуші мен жедел-іздестіру органдарынын бірлесіп істеуі ар-қылы кылмысты тез арада ашуға, қылмыскерді дер кезінде ұстауға, керекті заттай дәлелдемелерді толык жинап алуға бо-лады. Кдндай кылмысты тергегенде болсын бұл екі органның аддында тұрған тағы бір міндет - ол қылмысты аддын алу, кыл-мысқа әкелетін себептер мен жағдайларды анықтап, оларды жоюға арнайы жедел шаралар қоддану. Ортак міндеттері бар екі органның бір тергеу комитетінде шоғырлануы, атап айткан да, бір мекеме шеңберінде болуы олардын қылмыска карсы күрес саласындағы ұйымдык, тактикалық жүмыстарын, әрине сөзсіз арттырады.

Сонымен тергеу және аныктама жүргізуші оргаңдардың тер-геу үстінде калыптасатын карым-қатынасының түсінігі — кыл-мыстык істі тергегенде бір-біріне әкімшілік тұрғыдан тәуелсіз тергеу және жедел-іздестіру органдарынын кылмысты ашуға, оны сапалы тергеуге, қылмыстың алдын алуға бірлесіп, іскер-лікпен істейтін жұмыстары. Бірак, мақсаттары мен міндеттері бірдей, ортақ болғанмен аталған органдардың кызметтерінде өзіндік ерекшеліктер бар. Бүдан бұрынғы жедел-іздестіру жүмыс-гары жөнінде занда өте қысқа, мәлімдеме есебінде ғана айтыл-ған болатын. Қазір арнайы жедел-іздестіру жұмыстары жөнін-дегі заң кабылданғандықтан бұл органнын өкілеттігі зан жүзінде толык бекітіліп көрсетілген. Осы заңға байланысты жедел-іздестіру органдарына жоғарыда айтылған жалпы міндеттермен катар әзіне нақтылы жүктелетін міндеттері бар. Оның ішінде негізгісі - қылмыстыңбелгілерін, іздерін тауып, оған катысқан қылмыскерлерді анықтап, оларды дер кезінде ұстау. Бұл өзінің аддына заң жүзінде койылған міндеттерді анықтама жүргізуші органдар өзінің өкілетгігіне тән әдістермен, тәсілдермен жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу аркылы анықтап орындайды. Тергеуші істің кейбір мән-жайларын аныктау жөнінде бұл органдарға нұсқау бере отырып оны қандай әдістермен, кандай жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу аркылы шешетіндігіне араласып кіріспейді.

Тергеуші мен аныктама жүргізуші органдардын арасында екі түрлі қарым-қатынас калыптасуы мүмкін: тұракты және бір жолғы. Түрақты кдтынас жағдайында тергеуші мен жедел-іздестіру органдарынын кызметкерлері бір істі басынан аяғына дейін бірлесіп, бір жедел топ күрып тергейді. Қарым-қатынас кылмыс осы органдарға белгілі болған кезеңнен, тіпті іс коз-ғалмай тұрып-ак калыптасады. Мұндай жағдайда жедел-іздестіру органдары іс қозғауға негіз бола алатын фактілерді, мәліметтерді жинап, оны тергеушіге береді. Бүл мәліметтер тергеушінің кыл-мысты козғау кезенінде дұрыс шешім қабылдауына көмектеседі. Қылмыстык іс қозғалғаннан кейін жедел топ кұрылып, оған тергеуші және кылмыстын түріне байланысты бірнеше жедел-іздестіру органдарының кызметкерлері кіреді. Жедел топқа кірген тергеуші және жедел-іздестіру органдарының кызмет керлері жалпы тергеу жоспарын жасап, онда көрсетілген іс-әрекеттерді нактылы кім орындайтынын көрсетеді. Кей жағдай-да тергеуші өз аддына жоспар жасап, жедел-іздестіру органда-рының кызметкерлері езінше жоспар жасаулары мумкін. Мұндай жағдайда жедел топтың кеңесінде екі жоспарда да көрсетілген іс-әрекеттер салыстырылып, екі жоспарға да белгілі бір дәрежеде өзгерістер енгізілуі керек. Аныктама жургізуші органдар жедел-іздестіру жұмысын өткізгенде алынған мәлімет-терді дереу тергеушіге хабарлап отыруы тиіс. Тергеу әрекетін жүргізу барысында алынған дәлелдеме фактілерді тергеуші анықтама жүргізуші органдардың кызметкерлеріне хабарлап отыруы керек. Бір-біріне осындай мәлімет беріп, іскерлік қарым-қатынаста болғанда ғана тергеу дұрыс бағыт алып, же-дел топтың жұмысы нәтижелі аяқталып, кылмыс дер кезінде ашылады. Мұны екі орган да өз-өзімен жеке жұмыс жасайды деген мағынада тусінбеу керек. Бір тергеу әрекетін бірігіп еткізетін де жағдай болады. Айталық, оқиға болған жерді қарау устінде тергеуші оқиға болған жерді карап жатқанда, аныктама жүргізуші оргавдардың кызметкерлері кылмыскердің кім екенін анықтап, оны устауға, осы болған кылмысты көрген адамдарды табуға және баска да кылмыстың мән-жайы женіндегі мәлімет-терді біліп, анықтауға бағытталған жедел-іздестіру жумыстарын жургізеді. Жедел топка кіретін жедел-іздестіру органының қызметкерлеріне тергеуші кейбір жеңіл тергеу әрекетін өзі жеке еткізуді де жүктеуі мүмкін. Сонымен, тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының тергеу устіндегі түракты қарым-каты-насы жедел топты, сондай-ақ, жалпы тергеу жоспарын күру-мен және кейбір тергеу әрекеттерін бірігіп еткізумен сипатталады.

Тергеу барысында осындай турақты катынаспен бірге, көбінесе жеңіл кылмыстарды тергегенде, керіністік, былайша айтканда, бір жолғы карым-қатынас та калыптасуы мүмкін. Мысалы, қылмыстык заңға сүйеніп тергеуші істін кейбір мән-жайларын жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу аркылы анык-тап беру жөнінде осы органға нұсқау береді. Айталык, кылмыс-ка сезікті адамның турмыс жағдайын, кіммен карым-катынаста екендігін, кімнін үйіне және кай жерлерге жиі баратындығын, тағы да басқа мәліметтерді жинап беру жедел-іздестіру орган-дарынын кызметкерлеріне тапсырылады. Сонымен катар, тергеуші кейбір күрделі тергеу әрекеттерін өткізуге көмек беру ушін жедел-іздестіруші органның кызметкерлерін шакырып, тергеу әрекетін өткізу үстінде оларға арнайы тапсырмалар береді.Күрделі тергеу әрекеттерін тергеуші жедел-іздестіру орган-дарынын кызметкерлерімен бірлесіп, іскерлікпен өткізуі тер-геу әрекетінің нәтижелігін сөзсіз арттырады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Криминалистикалық болжамдар түсінігі мен мәні.

2. Болжамдарды құру және тексеру, оларды құру негізі.

3. тергеуді жоспарлаудың түсінігі және негізгі қағидалары.

4. Тергеушінің жедел-іздестіру, анықтама және басқа да органдармен байланысы

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№12 лекция. Тергеулік қарау және куәландыру тактикасы.

Мақсаты: Қылмысты тергеуге және ашуға маңызы бар немесе маңызды болуы мүмкін заттарды, қүжаттарды және өзге де іздерді табу, бекіту, алу және кылмыстык істін мән-жайла-рын зерттеу максатында тергеушінін кез келген объектілерді тікелей кабылдауы мен зерттеуінен түратын тергеу әрекеті туралы түсіндіру.

1. Тергеулік қараудың түсінігі, мәні және міндеттері

2. Тергеулік қарау түрлері, қағидалары және олардың жіктемесі

3. Оқиға болган жерді караудың түсінігі, манызы және міндеттері

4. Оқиға болған жерді қарау аддында жүргізілетін дайындық жұмыстары

Тергеу қарауы — қылмысты тергеуге және ашуға маңызы бар немесе маңызды болуы мүмкін заттарды, қүжаттарды және өзге де іздерді табу, бекіту, алу және кылмыстык істін мән-жайла-рын зерттеу максатында тергеушінін кез келген объектілерді тікелей кабылдауы мен зерттеуінен түратын тергеу әрекеті.

Кылмыстык іс жүргізу заңы бойынша карау — қылмыс ізін, өзге материалдык объектілерді аныктау, сондай-ақ іс үшін ма-нызы бар жағдайларды айқындау максатында тергеуші, ал ол жок болған жағдайда анықтаушы немесе кылмыс туралы арыз немесе хабар түскен анықтау органының лауазымы жағынан жоғары кызметкері жерді, үй-жайларды, заттарды, қүжаттарды, көзі тірі адамдарды, мәйіттерді, жануарларды тексеру әрекеті.

Криминалистикалык окулықта тергеу қарауының келесідей максаттары керсетілген:

- тергеушінің жеке объектіні, объектілердің жиынтығы не-месе кешенін тікелей зерттеу;

— окиғаның, кылмыстын механизмі, жері орны, кылмыс-кердің және жәбірленушінің жеке басы және де қылмыстык іс бойынша аныктауға жататын өзге де мән-жайлар туралы типтік, жалпы және жеке болжауларды ұсыну үшін бастапкы акпарат-ты алу;

— қылмыстың суымаған ізі бойынша кылмыскерді іздестіруді және қажетті жедел-іздестіру шараларын ұйымдастыру үшін мәліметтерді алу;

• тергеу барысында кейінгі әрекеттерді (кезектегі шараларды) жоспарлау үшін мәліметтерді алу;

• тергелетін қылмыстың жасалуына себеп болған жағдайларды анықтау.

Тергеу қарауының түрлерін әр түрлі негізер бойынша жік-теуге болады: қарау объектісі бойынша, жүргізу кезектілігі бо-йынша, көлемі бойынша.

Қылмыстык іс жүргізу заңы бойынша тергеу қарауының келесі түрлері көрсетілген:

• оқиға болған жерді;

• заттай дәлелдемелер;

- мәйіт;

- сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің денесін карау.

Криминалистикада тактикалық мағынасы жағынан кдрау объектілеріне:

• үй-жайдағы окиға болған жер;

• ашык жердегі оқиға болған жер;

• мәйіт;

— қылмыстың қаруы және қүралы;

- құжаттар, фото-, бейне-жазбалар, киноқұжаттар сонымен катар, пошта-телеграфты хат-хабар;

• жануарлар;

• көлік кұралдары;

• компьютерлер;

• сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің денесі.

Кезектілігі бойынша тергеу қарауының екі түрін ажырата-мыз:

• алғашқы;

• қайталама.

Қайталама карауды жүргізу жағдайлары әр түрлі болуы мүмкін: алғашқы карауды сапасыз жүргізу (колайсыз метеоро-логиялык жағдайлар, түнгі уақыт және т.б.), кажетті техника-лық кұрал-жабдықтарды қолданбау, тергеу барысында қайта лама карауды жүргізу кажет екендігін көрсететін мәліметгердің алынуы, алғашқы карауды толық, егжей-тегжейлі жүргізілмесе және дүрыс жүргізілгендігінде күмән туындаса, сонымен катар, прокурор мен тергеу бөлімі бастығының тікелей нүсқауымен жүргізіледі.

Көлемі бойынша тергеу карауы негізгі және қосымша деп белінеді. Алғашкы қарау көп жағдайда негізгі карау болып та-былады. Сондыктан тергеуші караудың жан-жакты, толық жүргізілуіне тырысып, қосымша карау жүргізу қажеттілігін болдыртпауы кажет. Бірақ кей жағдайларда косымша карау жүргізу ситуациялары да кездеседі: негізгі кдрау кезінде жеке-ленген учаскелерге, объект элементтеріне карау жүргізілмеген жағдайларда. Мысалы, бухгалтерлік күжаттарға карау жүргізу кезінде журнал-ордерлер, ведомстер зерттелінді, бірак, №10 ведомстің болмауы себебінен қарау жүргізу мүмкін болмады. Кешірек бухгалтердін үсынуымен №10 ведомстке карау жүргі-зіліп, қосымша кдрау хаттамасында бекітілген.

Барлық объектілерге қарау жүргізуде жалпы процессуаль-дык және тактикалык талаптар қойылады.

Тергеу қарауы екі куәгердің міндетті катысуымен жүргізі-леді, ал оқиға болған жерді карау кезінде өзге жағдайлар да бо-луы мүмкін.

Куәгер болып әрекет қабілеттілігі бар, іске мүдделі емес, заң талаптарын мүлтіксіз орындайтын азаматтардын болуы кджет. Олардын міндетіне тергеушінің барлық әрекеттерін, сонымен қатар, хаттаманың толтырылуын объективті бағалауы мен куә-ландыруы жатады. Куәгерлер мақсатты түрде тергеушінің, кри-миналист-маманның барлық әрекеттеріне бакылау жүргізуі ке-рек.

Тергеуші қарау әрекетіне жәбірленушіні, сезіктіні, куәні, айыпталушыны олардың келісімімен катыстырта алады.

Кдрауға сонымен катар, тергеуші мамандарды шакыра ала-ды. Қаралатын объектініңтүріне байланысты криминалист-ма-ман, дәрігер (медицина қызметкері), экономист, инженер, хи-мик және т.б. шакыртылады.

Тергеу ситуациясына, каралатын объектіге байланысты участ-ковый, патруль, жол полиция қызметкерлері кдрауға қатысады.

Тергеу тәжірибесі қарауының бірнеше тактикалык нұскау-ларын үсынады:

1) караудың кейінге каддырылмай, дер кезінде жүргізілуі;

2. максатты түрде жүргізілуі, караудын барысы мен нәтижесіне талдау жасау;

3. криминалистикалыктехникаталаптары мен ережелерінің сақталуы;

4. қараудың бір бастамамен жүргізілуі;

5. тергеу қарауының барлык. нәтижелерін толык және объективті бекіту.

Қылмыстық істерді тергегенде әр түрлі объектілерді карауға тура келеді. Жеке заттарды, мәйітті және баскд да объектілерді қарау бірде дербес тергеу қарауының түрі болып саналады да, кей жағдайларда олар окиға болған жерді караумен қамтылады. Егер айтылған объектілер окиға болған жерден тыс жерде карал-са, бұл қарау жеке тергеу әрекеті есебінде саналады.

Мысалы, ауыр жаракат алып, халсіз жаткдн жәбірленуші ейханаға алып барғаннан кейін кайтыс болса, оның мәйітін қарау жеке тергеу әрекеті болып саналады да, оқиға болған жерді қараумен камтылмайды.

Мұндай жағдайлар, әрине сирек кездеседі, көбінесе жоға-рьща айтылған объектілер окиға болған жерде қаралады.

Окиға болған жерді карау, тергеудің бастапқы кезеңінде, қылмыстык іс козғалмай тұрғанда-ақ жүргізіледі. Көп кылмыс-тардың тергеуі окиға болған жерді қараудан басталады. Бұл тер-геу әрекетін кешіктірмей, дер кезінде жүргізген жағдайда қыл-мысты ашуға керекті, өте кұнды дәлелдемелер жинап алуға бо-лады. Қылмыстық оқиға бір адамның немесе бірнеше адамдар-дың белгілі бір әрекет-кимылдарынан тұратывдықтан ол айна-ладағы ортаға әсер етіп, сол кылмыс жасалған жерде көптеген іздер калдырады.

Криминалистикада іздер деген түсінік екі мағынада колда-нылады. Тар мағынада із деп бір объектінің таңбасы, келбеті айтылады (колдың ізі, аяккиімнің ізі, т. б.). Ал, жалпы кен ма-ғынада кылмыс іздері деген ұғымға окиға болған жерде калған заттар, кираған, сынған нәрселер және кылмысқа байланысты айналада болған езгерістердің бәрі жатады. Осы өзгерістердін бәрін негізге ала отырып, оқиға болған жерді карау үстінде тергеуші окиғаның қалай болғанын, айталық, оньщ механизмі жөнінде белгілі бір болжаулар жасай алады. Окиға болған жерді караудын манызы, әрине мүнымен шектелмейді. Себебі, карау үстінде тергеуші осы кылмыска байланысты іздерді, заттай дәлелдемелерді, өте күнды деректерді тауып алып, оларды дәлел-деме есебінде пайдаланады.

Оқиға болған жерді караудын тергеу әрекеті есебіндегі ма-ңызын дүрыс үғу үшін алдымен оның түсінігіне токталайык. Біріншіден, оқиға болған жер дегенге не жатады, оның ұғымын талдайык. Окиға болған жер деген түсінікке окиға болған жер және осы кылмыстың іздері табылған жерлер жатады. Сондык,-тан бұл үғымға тек кана кылмыс жасалған жер ғана жатпайды. Мүнымен катар бүл ұғымға қылмыс жасауға дайындык. жүмыс-тарын жүргізген жер, кылмыс жасауға қолданған кару және баска да заттай дәлелдемелер тапкан жер де жатады. Ол - жеке үй, пәтер, ашык алан, су айдыны, вагон, тағы баска да объектілер болуы мүмкін. Бір кылмыс бойынша бірнеше оқиға болған жер болуы мүмкін. Айталық, адамды өлтіріп, оны баска жерге апа-рып бөлшектеп, ол бөлшектерді әр жерге көмсе, адамды өлтірген жер де, мәйітті белшектеген жер де, ол бөлшектерді көмген жер де окиға болған жер деп саналады. Сонымен бір жасалған кыл-мыс бойынша бірнеше оқиға болған жерді кдрауға тура келеді. Айта кететін бір жай, окиға болған жер деген түсінік пен кыл-мыстын болған жері деген түсінікті ажырата білу керек. Соңғы түсінікке тергеліп отырған кылмыстың нактылы болған жері жатады. Ол — оқиға болған жер деген түсініктің қүрамдас бір

элементі.

Айтылғандарды тұжырымдайтын болсак, окиға болған жер дегеніміз қылмыстын жасалған жері және де сол қылмыстың іздері табылған ашық алан, пәтер, жеке үй және баска да