Объектілер.

Енді тергеу әрекетінің оқиға болған жерді карау деген түсінігіне талдау жасайык.

Криминалистикалык оқулыктарда бұл тергеу әрекетінін ма-ғынасына әр түрлі түсінік, үғым беріледі. Авторлардың берген түсініктеріне талдау жасасак, бүларда негізінен тек редакция-лык айырмашылыктары бар екендігі байкалады. Негізінен берілген түсініктерде бүл тергеу әрекетінін мағынасы, онын міндеттері және маңызы, сонымен катар тергеу әрекетін жүргізу үстінде колданылатын әдістер сипатталады. Кейбір авторлар бұл тергеу әрекетін қылмысты кім және кандай максатпен жаса ғандығын анықтау міндеттері ретінде түсіндіреді. Қылмыстык. іс бойынша тергеу жүргізгенде бұл мәселелерді аныктау керек екендігі, әрине түсінікті. Бірақ бұл тергеу әрекетіне мұндай күрделі мәселелерді шешуді міндеттеу орынсыз. Бұл мәселе-лер жалпы тергеудін алдында түрған міндет, олар бірнеше тер-геу әрекеттерін жүргізу аркылы шешіледі. Сондыктан бүл мәселелерді шешуді бір тергеу әрекетіне, яғни окиға болған жерді карауға жүктеуге, әрине болмайды.

Кейбір авторлар оқиға болған жерді қарауға катысты түсініктерінде оның міндетіне, атап айтканда, жүргізілетін жүмыстар катарына жедел-іздестіру жұмыстарын да жаткыза-ды. Жедел-іздестіру жұмыстары процессуальды әрекеттер қата-рына жатпайды, оны аныктаушы органдар жүргізеді. Мұндай жұмыстар тергеудін бастапқы кезеңінен тергеу біткенше жал-ғасады. Сондықтан мүны тергеу әрекетінің оқиға болған жерді қарау үғымына кіргізу орынсыз. Әрине, окиға болған жерді карау үстінде жедел-іздестіру жүмыстары да жүргізіледі, бірак бұл іздестіру жұмыстары окиға болған жерді қараумен шектел-мейді, ол тергеу біткенше, кейін де жүргізіле береді.

Айтылғандарды тұжырымдай келіп, бұл тергеу әрекетіне төмендегідей түсінік беруге болады: окига болған жерді қарау дегеніміз іздерді, заттай дәлелдемелерді іздеп табуға, оларды бекітуге, алуға және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар жа-салган қылмыстың мән-жайын, оның болу механизмін анықтау мақсатымен кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.

Осы түсінікте окиға болған жерді қараудың міндеттері де көрсетілген. Атап айтқанда, оқиға болған жерді қарау үстівде іздер, заттай дәлелдемелер белгілі криминалистикалык әдістер мен тәсілдер, арнайы кұрал-саймандарды пайдалану аркылы ізделіп, бекітілуі зерттелуі керек. Сонымен қатар қарау үстінде объектілердін орналасуы және жалпы жағдайы бойынша қыл-мыстын мән-жайы жөнінде деректі мәліметтер алу қажет, оқиға болған жерді карауда бүл мәліметтердің маңызы зор. Окиға бол-ған жерді карау тергеудің ен бастапқы кезенінде, кылмыс бол-ғаннан кейін іле-шала жүргізілетіндіктен, бұл тергеу әрекетін жүргізу аркылы ете кұнды деректер, дәлелдемелер жинап алуға болады. Кдрау мезгілінде табылған заттай дәлелдемелер, іздер аркылы қылмыстың механизмін, қылмыс жасау әдісін анык-тауға, кылмысты жасауға катынасқан адамдар жөнінде және істің баска да мән-жайлары жөнінде өте керекті мәліметтер жиналады. Бұған тек кана оқиға болған жерді кідіртпей, тез арада караған жағдайда ғана мол мүмкіндік туады. Егер оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп жүргізілсе, көп іздер, заттай дәлелде-мелер ауа райы және баскд да жағдайларға байланысты өзгеріп, бүлініп калуы мүмкін, тіпті олардын жойылып кетуі де ыкти-мал. Міне, осыған байланысты тергеуші хабар алысымен, тез арада кылмыстың болған жеріне баруға, оны кешіктірмей қарауға әрекет жасауы тиіс. Окиға болған жер түнде де карала-ды. Егер мұндай кезде жарык, нашар болып, окиға болған жерді егжей-тегжейлі үкыпты карап шығуға мүмкіндік болмаса, бұл жер жарык түскеннен кейін каралуы керек.

Жасалған кылмыстың түрлеріне орай окиға болған жерді караудын өзіндік ерекшеліктері бар. Бүл ерекшеліктер жеке кылмыстарды тергеу әдістемесінде карастырылады.

Оқиға болған жердің толық, пәрменді және дұрыс қаралуы тергеушінің осы тергеу әрекетіне ұқыпты дайындалуына тікелей байланысты.

Тергеушініңдайындық жұмысы екі кезеңге бөлінеді. Бірінші кезең — тергеушінің окиға болған жерге шыкпай түрып, окиға жөнінде хабар алысымен жүргізетін дайындык, жұмыстары. Бұл ' бірінші кезенде тергеуші мына төмендегі дайындык жұмыста-рын атқарады:

1. өзі келгенше оқиға болған жерді өзгеріссіз сактап калу үшін белгілі бір лауазымды адамдарға, атап айтканда, полиция қызметкерлеріне нұскду береді;

2. окиға болған жерді карауға өзімен бірге қатынасатын лауазымды адамдарды (жедел-іздестіру жүмыстарын жүргізетін), мамандарды нақтылап белгілеп, олардың оқиға болған жерге кешікпей келуіне керекті шара қолданады;

3. окиға болған жерді қарағанда қолданатын криминалистикалык күрал-саймандарды және басқа да кажетті жабдыктарды дайындайды.

Тергеуші оқиға болған жерге өзі келгенше оны өзгеріссіз сақтап калу жөнінде нұскду берумен қатар полиция кызмет-керлеріне кылмыстың басында болып, оны көрген адамдарды аныктау және баска да жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізуге арнайы тапсырма береді.

Окиға болған жерді карайтын тергеу тобын кұрғанда тергеу-ші қарауға кандай мамандар қатынасуы керек екендігін алдын ала анықтайды. Егер оқиға болған жерде мәйіт бар болса, онда қарауға міндетті түрде сот-медициналық эксперт немесе арнайы медициналық білімі бар адам кдтыстырылуы керек. Іздерді және баска да заттай дәлелдемелерді іздеп табу, бекіту, алу және зерт-теу үшін қарауға маман-криминалист қатыстырылады. Кдрала-тын объектілердің ерекшеліктеріне байланысты басқа да маман-дардың қатысуы мүмкін.

Карауға пайдаланылатын кұрал-саймандарды дайындау үстінде тергеуші тергеу чемоданының ішіндегі жабдықтардың толық болуын, жарамдылығын тексереді. Осындай дайындық жұмыстарын бітіргеннен кейін тергеуші жедел оқиға болған жерге шығуы кажет.

Оқиға болған жерге келісімен тергеуші мына төмендегі да-йындык жұмыстарын жүргізеді:

• жәбірленушінің хал-жағдайы аныкталып, керек болса оған жедел медициналық жәрдем көрсетіледі;

• оқиға болған жердің шекарасын анықтайды;

• полиция қызметкерлерінің және баска да лауазымды адамдардың баяндауынан окиға болған жерде қандай өзгерістер болғанын біліп, егер оқиға болған жерде өзгерістер болса, олардың кандай себептен болғанын аныктайды;

• қылмысты көзімен керген куә адамдарды сұрау аркылы, окиға жөнінде деректі мәліметтер алады;

• керекті жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу жөнінде полицияға және жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне нүсқау береді;

• қарауға катынасатын куәгерлерді анықтап, оларды занда көрсетілген кұкыктары және міндеттерімен таныстырады, арнайы нүсқау береді;

• тергеу әрекетін карауға катысы жок бөтен адамдардын бүл жерден кетуін талап етеді;

• жедел-іздестіру органдарының кызметкерлеріне арнайы дайындығы бар, үйретілген итті пайдалану аркылы қылмыскердің ізіне түсіп, оны үстауға нүскау береді.

Жоғарьща көрсетілген және де оқиғаның ерекшелігінен туын-дайтын баска да дайындык жұмыстарын бітіріп, тергеуші окиға болған жерді карауға кіріседі.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Тергеулік қараудың түсінігі, мәні және міндеттері

2. Тергеулік қарау түрлері, қағидалары және олардың жіктемесі

3. Оқиға болган жерді караудың түсінігі, манызы және міндеттері

4. Оқиға болған жерді қарау аддында жүргізілетін дайындық жұмыстары

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№13 лекция. Тінту және алу тактикасы.

Мақсаты: Кандай кылмыс жасалса да қылмыскер осы қылмыстын ашылмауына, оның ізін жасыруға әр түрлі әрекеттер жасап, қылмыстың ізін суытып, заттай дәлелдемелерді тығып, жок. етуге тырысады. Сондыктан тергеу кызметкерлерінін мівдеті - қалай болғанда да кылмысты ашуға керекті дәлелдемелерді, заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алуда маңызды рөл атқаратын тінту және алу тактикасының ерекшелігін атап өту.

1. Тінті және алу түсінігі мен міндеттері

2. Тінтудің тактикалық әдістері және оның қорытындысын бекіту

3. Тінту алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары

4. Тінтудің алудан айырмашылығы

Кандай кылмыс жасалса да қылмыскер осы қылмыстын ашылмауына, оның ізін жасыруға әр түрлі әрекеттер жасап, қылмыстың ізін суытып, заттай дәлелдемелерді тығып, жок. етуге тырысады. Сондыктан тергеу кызметкерлерінін мівдеті - қалай болғанда да кылмысты ашуға керекті дәлелдемелерді, заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алу. Заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алып, кылмысты ашуға көмектесетін тергеу әре-кеттерінің бірі — тінту.

Кылмыстык іс жүргізу кодексінде тергеудің бұл әрекетіне түсінік берілмеген. Занда егер істін мән-жайына байланысты заттай дәлелдемелерді қылмыскер не басқа адамдар өз еркімен бермесе, олар тінту жүргізу аркылы алынады деп кдна көрсе-тілген. Тінтуді уакыт өткізбей, дер кезінде жүргізу керек. Сон-да ғана іске керекті деректерді тауып алуға болады. Тінту дегеніміз үй-жайды, қора-ауланы еріксіз түрде карау аркылы іске қатысы бар заттай дәлелдемедерді, тығылып қалған қылмыскерді тауып алу үшін жүргізілетін, занда көрсетілген күрделі тергеу әрекеті.

Кейбір авторлар кандай объектілерді іздеп табу керек екенін тізбектеп айтып көрсетеді. Мысалы, қылмыс жасауда колда-нылған кару, жалған күжаттар, кылмыскердің киген киімі, т.б. Бүлардың бәрін іске керекті заттай дәлелдемелер деп тұжырым-дап кәрсетсе де болады. Окиға болған жерді карау мен тінтудін ұксастығы — осы екі тергеу әрекеті кезінде де белгілі бір нысан, не пәтер каралып, заттай дәлелдемелер ізделеді. Бірақ окиға болған жерді кдрау мен тінтудің арасында көп айырмашылық бар. Ол біріншіден, осы тергеу әрекеттерінің міндеттерінен, екіншіден, олардың жүргізілу әдісінен керінеді.

Окиға болған жерді карау оқиғаның қалай болғанын, кыл-мыстың жасалу тетігін зерттеуге, оның кімнің жасағанын анық-тауға бағытталады.

Тінтудің мақсаты - әдейі тығып қойған немесе тығулы тұрған заттай дәлелдемелерді арнайы тактикалық әдістерді қолдану арқылы тауып алу.

Кейбір авторлар тінту әрекетін жедел-іздестіру әрекеті ретінде қарастырады. Тінтуді жедел-іздестіру әрекеті деп санауға болмайды. Жедел-іздестіру әрекеті, әрине тінту үстінде, тіпті тінту басталғанға дейін де жүргізіледі. Онын мақсаты -тергеушіге тінтуді сапалы жүргізуге керекті деректер тауып беру, атап айтканда қандай зат қай жерде болуы жөнінде, тінтілетін адамда қару бар ма, жоқ па, тінтуді жүргізуге керекті мәліметтер жинап, тауып беру. Сондықтан жедел-іздестіру жүмыстарын тінтумен бірдей деп карауға болмайды.

Тінтудің баска тергеу әрекеттерінен айырмашылығы — оның еріксіздігі.

Тінтудің бірнеше түрлері болады. Ол - жеке адамды тінту (личный обыск), түрғын үйді, жеке бөлмені тінту, ауланы неме-се басқа ғимаратгар мен объектілерді тінту. Әрине, ол іс бо-йынша керекті деректерді, заттай дәлелдемелерді іздеп тауып алу үшін жүргізіледі. Ал, заттай дәлелдемелерге кандай объек-тілер жатады, соған тоқталсақ. Олар - кылмыс жасалғанда қол-данылған кару-қүралдар (мылтық, пышақ, бұзуға пайдаланған қүралдар), жалған кұжаттар, тергеуден қашып, соттан бой жа-салап жүрген кылмыскерлер, не қылмыскерді әдейі тығып кой-ған адамдар, мәйіт оның бөлшектері, үрланған кымбат бүйым-дар, заттар. Іске қатысы болмаса да тінту кезінде табылған, жеке азаматтардың үстауына болмайтын, заң бойынша тыйым салы-натын объектілер — есірткі заттар, порнографиялык, суреттер, қопарғыш заттар.

Тінту алдында тергеуші арнайы дайындық жүмыстарын жүргізеді. Біріншіден, ол тінту жүргізілетін объект және үйі тінтілетін адам жөнінде керекті бағдарлық мәліметтерді жинап алу керек. Тінтілетін адам және пәтер болса, оның толык. ме-кен-жайы, неше бөлмеден түратыны, кылмыс ғимараттың қай кабатында жасалғаны,онда телефон бар ма, жоқ па, қанша адам тұрады, жеке үй болса ауласында не бар, кай мезгілде үйде кісілер болады, міне осының бәрі алдын ала аныкталады. Тінті-летін адам жөнінде - оның мінез-кұлкы, каруы болу мүмкіндігі және оны сипаттайтын басқа да мәліметгерді жинап алу керек.

Екіншіден, жедел-тергеу тобын кұрған кезде алдын ала тінтуге қандай лауазымды адамдардың немесе мамандардың қатысуы керек екендігін анықтап алып, оларды кдй жерге ор-наластыру қажеттігін шешу керек.

Үшіншіден, тінтуге керекті арнайы техника құралдарын, айталык, темірден, не асыл металдан жасалған заттарды іздейтін құраддарды дайындау кажет.

Дайындык жұмыстары толык, аяқталысымен тергеуші, же-дсл топкд кіретін адамдар тінтілетін үйге келеді. Осы тінтілетін жерге тосыннан, күтпеген мезгілде келу үшін де белгілі бір так-тикалык әдістер қолданылады. Тінтілетін үйге жақындағанда жедел топтағы адамдар бөлініп, осы объектіге жан-жақтан жеке-жеке келуі тиіс. Үйге жакындар алдында үйдің маңайывда бөтен адамдар бар ма, жок, па, соны абайлап карау кажет. Тінтілетін пәтер көп қабатты болса, бір қабат жоғары өтіп кетіп, тосу ке-рек. Есік жабық болса, қағып, не қоңырау беріп, егер жөн сұра-са басқа себеппен келгенін айту керек, мысалы коммуналды мекемеден келген лауазымды адам болып, не баскд бір себеп келтірген жөн. Өйткені тінтілетін адам кімнің келіп тұрғанын алдын ала білмеуі шарт.

Тінтудін тактикалык әдістері тергеу әрекетінің кенеттен, тосыннан жүргізілуіне негізделеді. Сондықтан тінтуге керекті деректер жиналысымен және дайындык жүмыстары бітісімен, кешіктірілмей дер кезінде жүргізілуі тиіс. Тосыннан, күтпеген жерден жүргізілген тінту аркылы ғана іс бойынша пайдалы және маңызды деректер, дәлелдемелер тауып алуға болады. Сондық-тан тергеуші, әр түрлі тактикалык әдістер колдану арқылы, тінтетін үйге күтпеген жағдайда, кенетген кіру тәсілін ойлас-тыруы керек. Үйге кіргеннен кейін тінтілетін адамды тінту жөніндегі қаулымен таныстырып, іске байланысы бар объекті-лерді тергеу орнына өз еркімен беру тінтілетін адамның міндеті екені айтылады. Тергеушінің бұл талабы бойынша олар кейбір заттарды өз еркімен беруі де мүмкін. Бірак тергеушінін жұмы-сы осы берген заттармен ғана шектелмейді. Өйткені дерек зат-тар үй астына ма, шатырға ма, әйтеуір карауға колайсыз бір жерлерге тығылып қойылуы мүмкін.

Бұдан кейін жүргізілетін жұмыс - тінту объектісін жалпы шолып карау, ауланы, бөлмелерді бакылап, дайындык үстінде алған бағдарлык мәліметтерге сәйкес пе, жок па, соны тексеру. Егер бұдан бұрын алынған мәліметтерге казіргі жағдай едәуір сәйкес келмесе, тінту жоспарына, накты жаңа жағдайларға бай-ланысты, косымша өзгерістер енгізіледі. Егер тінтілетін адам аса кауіпті қылмыскер болып, онын кару колдануы мүмкін болса, алдымен оның өзінің жеке басын тінту керек.

Жеке басты тінтудің өзі екі кезеңге бөлінеді. Әуелі, жалпы-лай тінтіп, бойында қару бар ма, жоқ па соны карап, содан кейін басынан төмен қарай киімін, денесін ұкыпты, мұкият тексеріп шығу қажет. Калтасынан табылған кұжаттар, заттар арнайы алдын ала дайыыдалған жерге койылып, кейін хатгамаға енгі-зіледі. Тінтуді, әрине сол тінтілетін адаммен бір жынысты адам жүргізуі тиіс. Тінтілетін адамның денесінде бинттелген, байлан-ған жер болса оны шешіп көру үшін медицина мамандары қа-тыстырылып, бинтті шешу соларға жүктеледі.

Жалпылай шолудан кейін жеке объектілерді карау кезеңі басталады. Тінтудің ойдағыдай табысты аяқталуы, онын белгілі біртәртіппен, бағытпен жүргізілуіне, объектілерді карау кезегін сақтауға, тағы басқа да тактикалық әдістердің толык және дүрыс қолданылуына байланысты.

Тінтуге кірісер алдында тергеуші нені іздеу керектігіне, қай-дан іздеу керектігіне және қалай іздеу керектігіне айрыкша на-зар аударады. Не іздеу керек екенін тергеуші тінтуге келер ал-дында аныктап, шешіп алады. Ал, кайдан іздеу керектігі тінті-летін объектіні (үйді, бөлмені) жалпы шолып карағанда анык-талады.

Не іздеу керектігін анықтаудың маңызы зор. Айталык, ізде-летін нәрсе үлкен зат па, құжат па, акша ма? Айғақ ізделетін жердің көлемі үлкен, іздеу жұмысы көпке созылатын болса, тінтуді сол ізделетін зат табылады-ау деген жерден бастау ке-рек. Мысалы, тінтуге келген объект бір жеке тұрған көп бөлмелі, ауласы, корасы, жанында учаскесі бар үй болса тінту жүмысын, іздейтін затгың неғүрлым болуы мүмкін жерінен бастаған дүрыс. Айталык, жасырын көміп койылды деген мәйітгі іздеуді кора-дан, үй жанындағы учаскеден бастаған жөн, ал кұжат, ақша, кымбат бұйымдарды іздеуді түрғын бөлмелерден бастау керек. Әрине, соңғыларын гаражға, баска да жерлерге тығып коюы мүмкін. Сондыктан олар да қаралады. Бірак мұндай заттар көбінесе үйде тығылатындыктан іздеу жұмыстарын түрғын бөлмелерден бастаған дұрыс.

Тінтуге келгенде үйде қанша адам болса, бәрі де тінту біт-кенше орнында болуы тиіс, кетуге рұксат етілмейді. Тек жұмыс бабымен келген адамдарға, айталык, укол салуға келген медби-кеге, хат тасушыға, жөндеу жүмыстарын жүргізуге келген ше-берге, өзінің кәсіби қызметіне байланысты келген тағы баска адамдарға, олардың құжаттарын, куәліктерін тексергеннен кейін үйден кетугерұқсатберіледі. Отбасы мүшелеріне, үй-іші, бала-шағаларға бір белгілі жер бөлініп (мысалы, жеке бөлме) тінту біткенше сол орында отыруды талап ету керек. Бірнеше бөлме болса, кай бөлмеден тінту бастау керек екені бірден шешіліп, аныкталуы тиіс. Кей жағдайда тергеуші өзі бір бөлмені тінтсе, екінші бөлмені тінту өзімен бірге келген полиция кызметкеріне тапсырылады. Тінтетін объекттек бір бөлме бол-са іздеу есіктен басталып, кабырға бойымен бір бағытта оңнан солға, не керісінше жүргізіліп, одан кейін бөлменің ортасында тұрған объектілер каралады. Табылған заттар алдын ала арнайы белгіленген, айталық, арнайы жеке үстелге кезек-кезегімен койы-лады.

Тінту үстінде тінтілетін адамның көңіл-күйін, іс-әрекетін, психологиялык құбылысын бақылап, осының бәріне сын көзбен қарау керек, себебі мұндай жағдайда тінтілетін адам асып-са-сып, заттың тығылған жерін өзі білдіріп қоюы әбден мүмкін.

Мысалы, іс бойынша тінту жүргізілгенде үйде жалғыз тұра-тын, сатушы әйел басында ашуы келіп, асып-сасып абдырай берген еді. Бәлменін бір белігі тексерілгеннен кейін оның көңіл-күйі көтеріліп, тінтіп жаткдн адамдармен қалжындаса бастады. Тергеуші әйелдің көніл-күйінің өзгеруін байкап қалып, дер кезінде оған мән береді, тексерілген объектілерді тағы бір мұкият карап шығуды жөн көреді, әсіресе, осы әйелдің тапжылмай түрып алған төсек-орын түсы сезік келтіреді. Айтқандай, кайта тексергенде төсектін алмалы-салмалы аркалығының куысынан көп ақша, тергеуге қажет жалған кұжаттар табылады. Міне, сөйтіп тергеуші тінтіліп жаткан адамның психологиялык көңіл күйіне дер кезівде дұрыс мән беруінің нәтижесінде іске керекті объектілерді тауып, тінтуді табысты аяктайды. Совдай-ак тінтуде бір нәтиже беретін тактикалык, психологиялык әдіс — «ауызша барлау». Бұл тактикалык әдістің мәні тергеуші өзінін көмекші-леріне нұсқау берген болып немесе акылдаскан болып, ауызша тінтілушіге естіртіп, кай жерлерді, қай нәрсені, не объектісін мүқият карау керек екендігін айтады. Сонымен бір мезгілде тінтілетін адамның психологиялык көңіл-күйін бақылайды. Зат-ты тыккан жері аталғанда, өзін канша ұстамды ұстаса да, тінті-летін адам көбіне кобалжыған кеңіл-күйін білдіріп кояды, күты қашып асып-сасып калады.

Керекті затты кай жерден іздеу керек екенін табу үшін тергеуші бірден өзін тінтілетін адамның орнына койып, мен өзім қайда тығар едім деп өзіне-өзі сұрақ койып, ойлап, болжап көруі І керек. Жиіркеніп, толык карамас деп, ізделетін затты кылмыс-кер коқсыктың арасына, сыпырынды жәшікке, тағы баскд бір лас жерге тығуы да мүмкін. Мұны да тергеуші есінен шығар-мауы тиіс. Егер құпия, жасырын жер еденде болса, оны да зер салып, мұқият тексеру арқылы табуға болады. Мысалы, еденге жаңадан кағылған немесе жаңадан сырланған тактай не шеге, еден тактайларынын арасындағы саңылаулар шындыкты ашуға көмектеседі. Сондықтан осындай сезік келтіретін белгілер бол-са осы жерді үстірт карамай, неғұрлым зер салып, колдағы бар техникалық күрал-саймандарды пайдалана отырып қарау керек.

Жасырын, күпия жерді іздегенде тінтілетін адамның маман-дығын, оның кәсіби қабілетін де ескерген жөн. Сонымен катар, тығылатын затты коятын қүпия жер, ол заттың кдндай зат екеніне және оның келеміне де байланысты. Егер ізделіп жат-қан заттай дәлелдеме, айталық, жалған кұжат, хат болса оны кітаптың арасына тығуға болады. Тұрғын үйді тінтіп болғаннан кейін ауланы, кораны кдрау керек. Бүл жерге кезек келгенше оны қарап тұруға полиция кызметкерін күзетке кою керек. Қорада, сарайда ағаш, көмір болса олардың бәрін аударып, ағаш-тарды екінші жерге қойып, арасын, астын мұкият карау кажет.

Төсек тартып жаткан ауру адамның, не ұйыктап жатқан ба-ланын төсегін де тексеруге тура келеді. Әрине, мұндайда сыр-каттын да, баланың да жағдайына нұксан келтірілмеуі тиіс. Кей де кылмыскерлер заттарды тығатын арнайы күпия орындар жа-сауы да мүмкін. Осындай кұпия орындар, қабырғада, терезенің ернеуіндегі табанша тақтайдың астында, жылу қүбырынын, ара-ларында, т.б. қалтарысты жерлерде болуы мүмкін.

Кабырғадағы қуыс балғамен каккан кезде күңгірт дыбыс береді, ол күлакка естіледі. Жаңадан сырланған, жанадан түсқа-ғаз жабыстырылған жер болса осы жерді аса ұкыптылықпен қарау керек, кабырғадағы суреттер де алынып каралады. Ме-талдан жасалған асыл бұйымдарды іздеуге арнаулы құрал-жаб-дыктар пайдаланылады. Өйткені бұл іске катысты өте маңыз-ды, не аса кымбат заттарды сактап калу, сөйтіп болмашы, арзан заттармен алдаркатып құтылып кету үшін кылмыскерлер әр түрлі айлалар колдануы мүмкін. Сондықтан мүны естен шыға-руға болмайды.

Үйымдастыру тәсіліне орай тінту екі түрге - қайтара тінту және топтасып тінту түріне бөлінеді. Алғашқы тінту қолайсыз жағдайда жүргізіліп ойдағыдай нәтиже бермеген, тінтуші жүмыс-ка жедел тартылып, онын колында кажетті құрал-жабдыктар жеткілікті болмай, тінтуге көмектесетін арнаулы мамандар не-месе баска да катысушылар жетіспей тінтудін сапасына нұксан келтірілген алғашқы тінту кезінде кейбір жерлердің назардан тыс калып немесе асығыс тінтіліп, тергеу ісіне нұксан келтірген, сондай-ақ алғашкы тінту кезінде оқиғаға катысты затгай дәлел-демелер болмаған, оны жаңадан іздестіру қажеттігі туған неме-се кылмыскер алғашкы жасырып калған заттарын кейін бұрын-ғы орнына койған жағдайларда тінту кайтара жүргізіледі.

Кейде бір іс бойынша бірнеше жерде бір мезгілде тінту жүргізуге тура келеді. Өйткені бір қылмыскердің бірнеше пәтері, саяжайы, қызмет бөлмелері болуы мүмкін, бір іс бойынша бір адамның емес бірнеше адамнын катар кылмыскд катысушы ретінде сезік келтіруі, сондай-ак кылмыскер немесе сезік келтірушінін бірнеше туыскандары, дос-жаравдары болып, зат-тай дәлелдемелерді солардын түрған жерлеріне жасырылуы мүмкін. Мұндай жағдайда топтасып тінту жүргізбейінше, зат-тай дәледдемелерді, деректерді дер кезінде қолға түсіру киын.

Топ болып тінту кезінде операцияны бір мезгідде, үйлесімді жүргізудін маңызы айрықша. Бұл қылмыскерлердіңбір-бірімен байланыс орнатып, әр түрлі айла-әрекеттер қолданып, жазадан күтылып кетудіңжолын кеседі.

Тінтуді топтасып жүргізген кезде де оған дайындык. және оны өткізу жеке-жеке жүргізіледі. Алайда, олардын бәрі бір жоспарға бағындырылып, бір жетекшінің басшылығымен ұйымдастыры-лады. Операцияның жетекшісі оньщ барлык катысушыларына нұсқау беріп, тінтудің басталар мезгілін белгілеуге, аяк асты-нан туған шараларға, айталык, тінтуді қайтара жүргізу кджет болған кезде, косымша күш бөлуге міндетті.

Заттай дәлелдемелер тиісті заңдылыкка сәйкес алынуы тиіс. Ол көп жағдайда мекемелердің, ұйымдардын, кәсіпорындардың көлігіндегі заттарды алғанда колданылады. Заттар, кұжаттар оның нақты иесінін немесе ол жұмыс істейтін мекеме, ұйым, кәсіпорын өкілінің катысуымен алынады. Ал, арнаулы орын-дарда сақталған күнды заттар осы затгарға тікелей жауапты адам-дардың катысуымен ғана тіркеледі.

Мұндай жұмыстарды жүргізу үшін тергеуші іске катысты объектімен, кұжаттармен, заттармен, алдын ала танысады. Ай-талык, тергеушінің тиісті мекеменің деректерін, есеп-қисап іқүжатгарын зерттеуі, іске кажеттісін іріктеуі үшін дайын бұйым-дармен, заттармен танысуы жиі кездеседі. Кейде осы мақсатта арнаулы мамандар (есепшілер, технологтер, т.б.) тартылады. Міне, осылардан кейін мәселе анықталған соң ғана тергеуші нені алу жөнівде өз каулысын шығарады.

Егер азамат іске кажетті заттай дәлелдемелерді бергісі кел-месе ол күшпен алынады. Ал, ол заттар саналы түрде жасырыл-са, оны дереу іздеп, тінту үшін каулы шығарылады. Заттар, кұжаттар табылған жерлерінде тексеріліп, алынады. Егер анық-тау ісі күрделі болып, бұған кеп уакыт талап етілсе, тінтуші-лердің бір тобы бүған арнайы бөлінеді. Жеке тергеу ісі жүргізі-леді.

Тергеу әрекеті хатталады. Овда кандай заттын кай жерден табылғаны, заттың ерікті не еріксіз түрде алынғаны, ол заттар-дын қалай сақталғаны көрсетіледі. Заттарды бейнелегенде оның сезік тудыратын белгілерін кағазға түсірудін кажеті жок. Алын-ған заттар тінтуге катысушылардын көз алдында колдары ко-йылып, мөрленеді.

Хаттамада кай заттын кімнің жауапкершілігімен сактауға қойылғаны, катысушылардың арыз-өтініштері де көрсетіледі. Оған тінту барысында түсірілген фотосуреттер коса тіркеледі. Хаттаманың көшірмесі тінтілген адамға беріледі.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Тінті және алу түсінігі мен міндеттері

2. Тінтудің тактикалық әдістері және оның қорытындысын бекіту

3. Тінту алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары

4. Тінтудің алудан айырмашылығы

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

.

№14 лекция. Жауап алу және беттестіру тактикасы.

Мақсаты: Жасалған кылмыстын мән-жайлары жөнінде керекті деректі мәліметтер алынып, олар кылмысты ашуға пайдаланылуының маңызын түсіндіру.

1. Жауап алу мен беттестірудің түсінігі және мәні

2. Жауап алу мен беттестіру тактикасының жалпы қағидалары

3. Жауап алу және беттестірудің түрлері

Жауап алу дегеніміз - занда көрсетілген тергеу және сот әрекеті. Ол аркылы жасалған кылмыстын мән-жайлары жөнінде керекті деректі мәліметтер алынып, олар кылмысты ашуға пай-даланылады. Іс жүргізу жағдайына байланысты жауап беретін адамнан жауап алудың бірнеше түрі бар. Атап айтқанда: жәбір-ленушіден, сезікті адамнан, куәден, айыпкерден жауап алу деп, бұл тергеу әрекеті төрт түрге бөлінеді. Кімнен жауап алынса да ол кылмыстык іс жүргізу заңында көрсетілген тәртіп бойынша жүргізілуі тиісті, Бірақ, іс бойынша неғұрлым көп, манызды мәліметтер жинап, осы тергеу әрекетінің сапасын артгыру үшін жауап алғанда, бұған тиімді, ыңғайлы тактикалык әдістер қол-данылады. Бірак, ол каншалыкты тиімді болғанымен ол занда көрсетілген тәртіпке кайшы келмеуі керек.

Жауап алғанда кылмыстык оқиғаға катысты мынандай мәліметтер: қылмыстың болған уақыты, оның орны, амал-әдісі, кылмысты кімдердің жасағаны, оған қанша адамнын кдтысқа-ны, істеген кылмыстың зардабы, залалы, сипаты мен мөлшері және кылмыстык окиғанын басқа да мән-жайлары анықтала-ды. Бүлар - занда көрсетілген, міндетті түрде дәлелдеуге тиісті жағдайлар, кылмысты оқиғаға тікелей катысы бар деректі мәліметтер. Сондай-ак, жауап алу аркылы тікелей кылмыстық оқиғаға катысы жоқ, бірак. кылмысты ашуға керекті аралық мәліметтер де алынады. Айталық, кылмыскердің кайда жүр-генін, оның мекен-жайын білу үшін кылмыскердің ең жақын адамдарынан да жауап алуға тура келеді. Жауап алудың мүндай аралыктүрінің, кылмыстыкоқиғағатікелей қатысы болмасада, істі тез ашуда, кылмыскерді тауып үстауда, істің кейбір мән-жайын аныктауда үлкен манызы бар.

Жәбірленушінің, куәнін жауаптары істегі баска деректерді нактылап, тергеушінін, соттын окиғаның мән-жайына толық канығып, тиісті шешім кабыддауына зор септігін тигізеді. Де-генмен, болған кылмыстын мән-жайын кылмыскердің өзінен артык. ешкім білмейді. Сондыктан кылмысты мойындап, өз кателігін дүрыс түсінген кылмыскерден аса маңызды мәліметтер алуға болады. Бірак оны асыра бағалап, оған ерекше сенімді лікпен карауға болмайды. Өйткені, істегі деректердің дәлелде-мелік күштері бірдей, бірінен-бірінін артыкшылығы жок. Сон-дықтан кылмыскердін кылмысын мойындап, берген жауабына да сын көзбен карау керек. Тіпті, кей жағдайларда кылмыскердін жасаған ауыр кылмысын жасыру үшін, бір ұсак кылмыстарын мойнына алып, тергеушіні осыған сендіріп, өзінің жасаған ауыр кылмыстарынан кұтылып кетуге тырысуы мүмкін. Айып істегі барлык деректердің тұжырымды корытындысына ғана негізделуі тиіс.

Жауап алудың пәрменділігіне және сапасына тергеушінін осы тергеу әрекетін өткізу адцывда жүргізген дайындық жүмыс-тары көп әсер етеді. Куәден, жәбірленушіден, не кылмыскер-ден жауап алар алдында тергеуші, біріншіден деректерді, кұжат-тарды толық оқып, танысып алуы керек. Іспен толык танысып болғаннан кейін, әрбір жауап алу барысында кандай мәселе-лерге назар аудару керектігін анықтап, жоспарлап, жазып алуы тиіс. Әр жауапкерге кандай сұрак кою керек екендігін және осы сүрактарды қандай кезекте кою керек екендігін алдын ала анык-тап, белгілеген жөн.

Жауап алуға дайындық үстівде қажет адамнын мінез-күлкы, моральдык және зияткерлік (интеллектуалдык) қасиеттері женінде белгілі мәліметтер жинап, ол адамның кім, кандай адам екенін біліп, онымен қандай бағытта, қалай сөйлесу керек екендігін тергеушінің алдын ала жүйелеп алғаны жөн.

Дайындық жұмыстарын еткізу барысында жауапты кай уакытта, қай күні алу керектігін шешу керек. Бұл мәселені шеш-кенде, жауап алуға шақырылатын куәнін денсаулығы, жасы есепке алынуы тиіс. Әрине, егер оны біреулер өтірік жауап бе-руге азғырып, көндіруі мүмкін деген кауіп туса, одан уақыт еткізбей дереу жауап алған жөн.

Жауап алу уакытын белгілегенде тергеуші бұған өзінін бос уакыты бар ма, жок, па соны мүкият ескеруі тиіс. Бүрын баска тергеу әрекеттері жоспарланған, баска да жұмыстар қат-кабат келген күнге жауап алуды белгілеуге болмайды. Асығыс, шар-шап жүргенде өткізілген шаранын сапасы, әрине, төмен болады.

Қай жерде жауап алу керек екендігі де алдын ала жоспарла-нады. Көбінесе тергеуші жауапты өзінің жүмыс бөлмесінде алады. Кей жағдайларда жауапкердің денсаулығына байланысты жауапты оның үйіне, не ауруханаға барып алуға тура келеді. Кылмыскер камауда отырса, тергеуші одан жауапты кебінесе сол камау орнында алады. Кейде айыпкерді тергеушінің талап етуі бойынша, камау орнының әкімшілігі тергеушінін жүмыс бөлмесіне жеткізеді.

Жауап алуға керек жағдайда мамандар, тілмаш, ал жасы тол-маған куәден жауап алғанда педагог, дәрігер, не тергеушінің калауы бойынша жасы толмаған куәнің ата-анасы да катысады.

Дайындык жүмысы жауап алу жоспарын күрумен аяктала-ды. Жауап алынатын әр адамға арнап кұрған жоспарда, оған койылатын сүрақтар жазылады, істегі кандай деректер мен фактілердің дәлелденілетіні көрсетіледі, ол деректерді кавдай кезекте көрсету керектігі белгіленеді. Жазбаша жоспар күру тәжірибесі аз, жас тергеушілерге өте кажет. Көп көріністі істерде мүндай жоспар істің мән-жайын толык зерттеп, аныктауға көмектеседі.

Жауап алушы - тергеуші әр куәден, жәбірленушіден қан-дай көлемде және кавдай мәлімет алуға болатынын білу үшін, куәнің, жәбірленушінің ойында жауаптың калыптасу ерекше-ліктерін есепке алуы керек.

Жауаптың калыптасу процесі бірнеше кезеңнен күралады. Бірінші кезең - окиғаны, не істің баска бір мән-жайын қабыл-дау (көру, есту), екінші - осы кабыддап алған мәліметті ойда сақтау, үшінші - осы мәліметтерді есіне түсіріп, тергеушіге ай-тып жеткізу кабілеті.

Болған окиғаны қабылдап алу, оқиғаға катысты мәлімет-тердің толык қабыддануы белгілі бір себептерге байланысты. Бүл себептер объективті және субъективті болып екі топқа бөлінеді. Объективті себептер — көруге, естуге бегет болатын жағдайлар, субъективті - есту, көру мүшелерінің кабілеті. Қабылдауға объективті түрде бөгет болатын себептер окиғаны шұғыл, ты-ғыл таяң уақытта кдбылдау, жарықтың түсу жағдайының на-шар болуы, катты шудан нашар естілу, болып жаткан окиғаны алыстан көру, ауа-райының жаман болуы, кар не жауын жауып түрғанда окиғаны кабылдау, осының бәрі оқиғаны толық және анык керіп, естіп кабылдауына бегет жасайды, оқиға жөніндегі акпаратгың толыктығына, сапасына кері әсер етеді. Сондыктан жауап алғанда тергеуші осы себептерді ескеруі шарт.

Кабылдауға субъективті түрде әсер ететін себептермен, яғни жауап беріп отырған адамның қабыддау мүшелерінің кемісті-гімен, есту, көру мушелерінін кабылдау кабілетінін төмендігімен бірге, окиғаны толык және анык қабыддауға жауап беруші адам-ның мамандығы, жасы, интеллектуалдык. кабілеті, ол окиғаға зер салып, көңіл аударып, бақылай алды ма, жок па, міне, осы-ның бәрі әсер етеді. Айталык, жол-көлік окиғасын екі куә бір кезде, бірдей жағдайда көрді дейік. Куәлардың біреуі — айта-лык карт адам, екіншісі — автокөлік жүргізушісі. Екеуі де окиғаны бір жерден бірдей кдшықтыктан көрді дейік. Мұндай жағдайда осы екі куәнін кайсысынан оқиға жөнінде толык мәлімет алуға болады? Әрине, окиғаны бірдей жағдайда көргенімен толык мәліметті жүргізуші бере алады. Ол машина-ның маркасын, түрін ғана айтып қоймай, қай машина жол жүргізу ережесін бұзғандығы жөнінде де мәлімет бере алады. Байсалды, сабырлы адамның окиғаны кабылдау кабілеті, аңғалақ, жеңілтек адамға карағанда, әрине жоғары. Сабырлы, байсалды адамдар оқиғаның кейбір көзге көп іліне бермейтін маңызды сәттерін аңғарып қалуы мүмкін, ал аңғалак адамдар-дан мүны күту киын. Сондай-ак, әсіресе, жасы толмаған, куә есебінде жауап алынатын балалар, көрген окиғаға киялында-ғысын косып, асыра айтуы, сейтіп жалған мәліметтер беруі мүмкін. Сондыктан тергеуші жас балалардан жауап алғанда олардын осындай психологиялык ерекшеліктерін ескеруі тиіс.

Жауаптың толыктығына, шындығына, сонымен катар куә-нін, жәбірленушінің болған оқиғаны үмытпай, ойында сактау кабілеті де әсер етеді. Ал, ондай қабілет әр адамда әр түрлі -кейбіреулер белгілі бір қимыл-әрекетті есте жақсы сақтайды, екінші біреу - көрген жерін ұмытпайды, сондай-ақ естігенін есте жақсы сақтайтын, керісінше, өте ұмытшақ адамдар бар. Тергеуші жауап алғанда осынын бәрін ескеріп, кажеттілік туса үмытылған жайттарды еске түсіру үшін колайлы жағдай жасауға әрекет етуі керек.

Болған окиғаны есіне түсіріп, жауабын толык айтып жеткізу кабілеті де әр адамда әр түрлі. Жауап алғанда бұл да мұкият ескерілуі тиіс. Жауап куәнің, не жәбірленушінін болған окиға-нын мән-жайын еркін баявдауынан басталады. Куә, не жәбірле-нуші, езінің өтініші бойынша, жауап бергеннен кейін, жауа бын өз колымен жазуына кұкығы бар. Тергеуші толык жауапты естігеннен кейін, жауап беруші адамға косымша сұрактар койып, істін кейбір мән-жайын нактылайды.

Косымша сұрак бергенде тергеуші заңда көрсетілген тәртіпті ескеруі керек:

• койылған сұрақтардын анык және түсінікті болуы, куәні, не жәбірленушіні шатастырмауы тиіс;

• жетектеуші сүрақтарды қоюға болмайды;

• берілген сұрақтар куәні, не жәбірленушіні кемітіп, корлауға, коркытуға бағыггалмауы керек.

Жауап алғанда тергеу әрекетін жүргізуге колайлы, тиімді жағдай жасалуы тиіс. Егер куә асып-сасып, ренжіп, кобалжып отырса, оның көңілін жуатып, жайландырып, содан кейін ғана жауап алуға кірісу керек. Әрине, жауап алғанда куәнің, не жәбірленушінің мінез-күлкын, мінезінін психологиялык ерекшеліктерін (мақтаншак, кызба, сабырлы) ескерудің маңы-зы айрыкша. Себебі мұнын бәрі тергеушінің жауап үстінде дұрыс тактикалық бағыт ұстауына негіз бола алады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Жауап алу мен беттестірудің түсінігі және мәні

2. Жауап алу мен беттестіру тактикасының жалпы қағидалары

3. Жауап алу және беттестірудің түрлері

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№15 лекция. Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылау тактикасы.

Мақсаты: Кылмыстық істерді тергеуді тездету мен ашу мақсатында тергеушінің айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылау тактикасы арқылы жүзеге асыруының ерекшелігін ашу.

1. айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылаудың түсінігі жәнекриминалистикалық міндеттері.

2. айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылауға дайындық.

3. айғақтарды тексеру және нақтылау жерін тергеушімен алдын ала зерттеу.

Кылмыстык істерді тергеу үстівде кеп жағдайларда куәнің, жәбірленушінің, айыпкердін берген жауаптарын оқиға болған жерге барып анықтап, тексеруге тура келеді.

Осындай тексеру арқылы тергеуші жауаптағы мәліметтерді окиғаның болған жеріндегі нақты жағдаймен, ол жердегі объектілердің орналасуымен салыстырып, жауапта айтылған мәліметтер шындықка жата ма, жоқ па деп сынап көреді.

Осындай карау устінде жауапта айтылған жерді, онда орна-ласкан объектілерді тергеуші өз көзімен көріп, олар жөнінде толык ақпарат алады. Айтылған жауапты тексеру аркылы, оқиғанын болу жолын, осы жердің ерекшелігімен, жағдайымен салыстырып, мұндайда кандай іздер қалады, олар қай жерде калуы мүмкін деп болжап, іс бойынша жаңа деректер, дәлелде-мелер тауып алуы мүмкін.

1960 жылға дейін процессуальдык заңда мүндай тергеу әрекеті жок болатын. Бірак айғакты окиға болған жерге шығып анықтау әдісі тергеу тәжірибесінде колданылатын, оны жауап алудын жалғасы, ерекше түрі деп есептейтін. Кейінірек бүл іске керекті дәлелдеме іздеу әдісі дербес процессуальдык тергеу әрекеті есебінде занда көрсетіліп, тергеуде жиі кодданылатын болды. Әрине, бүл тергеу әрекетін жүргізгенде баска тергеу әрекетінін кейбір элементтері, әдістері де қодданылады. Бүл тергеу әрекетін жүргізу үстінде жауап та алынады, іздерді карау әдістері де колданылады, кей жағдайда тергеу тәжірибелері де өткізіледі. Осыған байланысты бүл тергеу әрекеті жауап алу-мен де, окиға болған жерді қарау, тергеу экспериментімен де көп ұксастығы бар. Бірак мүнда тергеу әрекетінің тек жекеле-ген кейбір әдістері ғана аралас колданатыңдықтан айғақты оқиға болған жерде тексеру мен нактылау өзіне тән ерекшеліктері бар, дербес тергеу әрекеті деп саналады.

Айталык, окиға болған жерде тергеудін жауап алудан айыр-машылығы мынада: окиға болған жерде тексеру айғак адамдар-дың катысуымен жүргізіледі, жауапта көрсетілген деректер окиға болған жерде кайтара тексеріліп, кейбір жауаптағы мәліметтерді кимыл-әрекеттермен баяндап көрсетеді. Ал, тану үшін көрсету тергеу әрекетімен салыстырғанда, айғакты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылаудың ерекшелігі — танушы оқиға болған жерді, ондағы объектілерді танумен ғана шектелмейді, сонымен бірге ондағы өзі байкаған кейінгі өзгерістерді де баяндайды, езінің, кейде оқиғаға басқа да қаты-сушылардын жекелеген әрекеттерін қимыл үстінде көрсетеді.

Бұл тергеу әрекетінің ең басты ерекшелігі сол, жауап алу кезінде шындыкты аныктай түсу, жаңа дәлелдемелер алу мак-сатында тергеуші оқиға болған жерді, жекелеген объектілерді жауап берушіні катыстыра отырып тексереді, егер қажеттілік туындаса оқиға болған кездегі жағдайды қалпына келтіріп, пы-сықтайды. Егер тексеру кезінде айғақтық жаңа заттар, іздер та-былса тергеуші оны да іске пайдаланады.

Бір мысал келтірелік: А. бір пәтерде мүлікті ұрлағаны үшін жауапка тартылды. Тағылған айыпты мойнына алып, кылмыс жасаған жерін көрсетуге ыкыласын білдірді. Осыған байланыс-ты оқиға болған жерге келгенде А. есікті калай бүзғанын, құлып-ты қайда лактырғанын, ондағы заттарды қай жерлерден (шкаф-тан, серванттан, т.б.) алғанын пәтер жабдықтарының накты кай Жерде тұрғанын көрсетіп берді.

Айғақты окиға болған жерде тексеру мен нақтылау, сондай-^аК алдын ала тергеу кезінде берген жауаптың шындыкка жата тынын не жатпайтынын аныктауға көмектеседі. Айталык, сезікті адам өзінін окиғадан бұрын осы жердегі алдында тұрған ордан секіріп, тоғай жакқа кетіп калғанын алдында берген жауабында айткан болатын. Оқиға болған жерге келіп, кдй ордан секіріп тоғай жакка кеткенін көрсетуге келгенде 4 м ордан секіріп ке-туге болмайтындығына көзі жеткен сон шындығын айтуға тура келді.

Куәден бе, жәбірленушіден бе, жок әлде айыпкерден бе кімнен жауап алынатынына орай айғакты окиға болған жерде тексеру мен нактылау үстінде әр түрлі әдістер қолданылады. Совдай-ақ, дайындык жұмыстары жүргізілгенде кодданылатын тактикалык әдістер белгіленіп, әдіс іріктелуі мүмкін. Тергеуге кірісер алдында тергеуші жоспар кұрған кезде мүны мұкият ескеруі тиіс. Яғни, жоспарда тергеу әрекетінің мақсаты дәл анықталып, кылмыстык істің жедел-іздестіру шаралары кезінде жиналған материалдары мұкият зерттелуі тиіс.

Егер тергеушіге дәлелдемелердің тексерілетін жері белгілі болса тергеу әрекетін өткізу жоспарын нақтылау үшін ол сол жерге алдын ала барып, алдағы жұмыстың бүкіл барысын пы-сыктауы керек. Егер тексеру бірнеше жерде өткізілетін болса, оған катысушылар онда дер кезінде жеткізілетін көліктің түрлері әзірленіп, тексерудің қай кезінде кімді кдй жерге, кандай мак-сатта орналастыру кажеттігі айкындалуы кажет.

Дайындық кезінде жедел топтын құрамы белгіленеді. Онын құрамына тергеуші және жедел-іздестіру органдарынын қызметкерлерімен бірге ізге ит салатын кинолог, сондай-ак ма-ман-криминалист, сот-сарапшысы баскд да кажетті мамандар енгізілуі мүмкін. Содан соң куәгер адамдар қатыстырылады. Оларды іріктегенде тексерілетін істін күрделілігі ескерілуі тиіс, өйткені олар тексерудегі жағдайды түсініп, есте сактай алатын-дай, кейін қажеттілік туындаса жүргізілген әрекетгің мазмұны мен нәтижесін баяндап бере алатындай болуы керек. Егер қосымша куәгерлерді бір жерге бірнеше рет шақыру қажет бол-са, олардың екінші кдйтара шакырылмауын ескерген жөн.

Куәні немесе айыпталушыны окиға болған жерге олардын келісімімен ғана шығару керек.

Дайындык және тексеруді өткізу кезінде айыпталушының окиға болған жерге баруға ішкі есеппен келісім беруі де мүмкін екендігін, оның ақиқатты ашуға шын ниетімен көмектесуге ыкылас білдіруімен бірге, ретін тауып күзетшіден сытылып, кұтылып кетуге, қандай жолмен болсын сыбайластарымен бай-ланыс орнатуға, окиға болған жердегі ізді өшіріп жіберуге не-месе тергеушінің әлі неге назар аудармағанын білуге тырыса-тынын естен шығаруға болмайды.

Аталған тергеу әрекетіне дайындык кезеңі әрекетке қаты-сушыларға тиісті нүсқау берумен аякталады. Онда тергеу әрекетінің максаты мен тәртібі, катысушылардын кұкығы мен міндеттері түсіндіріледі. Әсіресе, келесі мәселелерге айрықша назар аударылады:

а) жауабы тексерілетін адам тергеу әрекетіне катысушылардың барлығының алдында жүреді, жүріс бағытын анықтайды, бүрынғы жауабында айтқан учаскелер мен заттарды көрсетеді;

ә) барлык ұйымдық мәселелерді тек тергеуші ғана шешеді;

б) жауабы тексерілетін адамға сүрақ тек тергеушінін рүксатымен беріледі, кандай әрекет болсын ол тек тергеушінің нұсқауымен жасалады.

Тергеуші де өз әрекетіне өте мүкият карауы, яғни езіне икемдейтіндей әрекетген немесе сүрақтан сақтануы тиіс. Егер бүл талап орындалмаса, айыпталушы немесе куә тергеушінін айтқанына ілесіп, оның сұрактарын макұлдай беретін болса тер-геу әрекетінің текке кеткені. Әдетте, алдын ала жүргізілген тер-? геу кезінде тергеушінің акикдтқа көзі жеткен, тек оны оқиға болған жерде «нықтай» түсу кажет болғаңда ғана мұвдай әдістін колданылуы мумкін.

Жауабы тексерілетін адам тергеу бойынша жүретін жолды өзі аныктап, тоқтайтын жерді өзі белгілеп, сол жерде өткен оқиға туралы айтып беруі керек. Бұл белгілі бір объектілерді керсету-ге де катысты. Айталық, айыпталушы қылмыс жасаған бөлмеге оның қай терезесінен кіргенін көрсетуі тиіс делік. Мұндайда: «Сіз мына терезе аркылы кірдіңіз бе?» деп сүрақ коюға болмай-ды. Өйткені мұндай сұрақжауап берушіні тергеушінін ыңғайы-на қүлауына итермелейді де, акиқат толык ашылмай калуы мүмкін. Ал, егер тергеуші айыпталушының бөлмеге осы тере-земен кіргеніне сезік келтірсе, ол айыпталушыдан болған оқиғаны кайталап көрсетуін сүрайды. Мүндайда, айыпкер жал-ған жауап берсе, абыржып, айтканын дәлелдей алмауы немесе шындыкты мойындауы мүмкін.

Тергеу әрекетінің, бүл әдісінде де онын нәтижесі хатталады. Мұнда баскд да тергеу әрекеттеріндегідей ортак тәртіппен бірге аталған әрекеттің өзіндік ерекшелігі, яғни:

а) тексерудің, немесе дәлелдеменің оқиға болған жерде пысықталуының қандай максатпен жүргізілгенін түсіндіруге;

ә) жәбірленушінің немесе айыпкердін окиға болған жерге баруға өз еркімен келісім бергенін жазу;

б) айғақты окиға болған жерде тексеру мен нактылауға катысушылардың жүрген жолынын бастауы көрсетіліп, жауабы тексерілетін адамның түсініктемесі келтіріле отырып жазылған тергеу жолы;

в) оқиға болған жерді және ондағы заттарды танығаны бойынша барлык әрекеттерге берілген түсініктемелер мен баяндауларды келтіре отырып, жол үстінде токтаған жерлер мен оның соңғы бітетін түсын белгілеу;

г) түсірілген фотосуреттер, видеожазбалар, жасалған жоспар туралы жазбалар, т.б, ескерілуі тиіс.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылаудың түсінігі жәнекриминалистикалық міндеттері.

2. айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылауға дайындық.

3. айғақтарды тексеру және нақтылау жерін тергеушімен алдын ала зерттеу.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№16 лекция. Тергеу экспериментінің тактикасы.

Мақсаты: Қылмыстық оқиғанын кейбір мән-жайларын осы окиғаға ұқсас және сәйкес жағдайда әр түрлі сынак, тәжірибелер жүргізу арқылы осы жағдайдың, құбылыстың болу мүмкіндігін тексеру үшін жүргізілетін тергеу әрекеті.

1. Тергеу экспериментінің түсінігі, мәні мен мақсаттары.

2. Тергеу экспериментінің түрлері.

3. Тергеу экспериментін жүргізу тәсілдері мен тактикалық жағдайлары.

Тергеу үстінде жасалған кылмыстың мән-жайларын, істегі кейбір дәлелдемелердің объективтігін тексеру үшін әр түрлі тәжірибелер жүргізуге тура келеді. Тәжірибе — акикдт елшемі және дүние танымның кдйнар көзі. Сондықтан тергеу мезгілінде жиналған дәлелдемелердін, және кейбір іске керекті айғақтар-дың ақиқаттығын, шындығын тек сынақ тәжірибелер жүргізу арқылы білуге болады. Осыған байланысты кылмыстык іс жүргізу заңында осы айтылған жағдайларды тексеру үшін ар-найы тергеу экспериментін жүргізу көрсетілген.

Тергеу эксперименті дегеніміз, ол кылмыстык оқиғанын кейбір мән-жайларын осы окиғаға ұқсас және сәйкес жағдайда әр түрлі сынак, тәжірибелер жүргізу арқылы осы жағдайдың, құбылыстың болу мүмкіндігін тексеру үшін жүргізілетін тер-геу әрекеті.

Бұдан туындайтын негізгі кдғидалар: біріншіден, баскд тер-геу әрекеттерін жүргізу үстінде алынған, іске қатынасы бар деректердің, мәселелердін шындығын тексеру үшін жүргізіледі. Екіншіден, мұндай тексеру, осы тексерілетін қүбылыс (әрекет) қылмыстык оқиға болғанда қандай жағдайда өтсе, соған сәйкес, не ұқсас жағдайда арнайы сынак, тәжірибелерін жүргізу аркы-лы өткізіледі. Жүргізілетін сынак тәжірибелердің қорытынды-сынын объективтігі, оның сол тексерілетін оқиға болған жағ-дайға сәйкес жағдайда өткізілуімен тікелей байланысты. Әрине, тәжірибе жүргізілгенде тура болған жағдайдын өзін, тексерілетін іс-әрекетті бұлжытпай қайталауға болмайды, себебі ондай жағ-дайда жаңа қылмыс жасалған болар еді. Сонымен катар, тәжірибе арқылы болған оқиға толык қайталанбайды, тек онын кейбір негізгі бөлігі, көріністері ғана сынақ тәжірибе жургізу аркылы кайталанады.

Тергеу эксперименті - іс жүргізу кезінде пайдаланылатын танымдык әдісті колданудың айрықша бір нысаны. Бұл әдіс әр түрлі тергеу әрекеттері үстінде қолданылады. Оның баска әдістерден айырмашылығы тергеуші өзінің назарын аударған жайттарды сырттай бақылап кана коймайды, сонымен бірге оны бірнеше кайтара бастапкы калпына келтіру аркылы өз болжа-уын ныктай түседі. Тәжірибе жүргізу барысында арнайы шек-теу шарттары койылады: тәжірибе адамның денсаулығына нұксан келтірмеуі, онын өміріне катер төндірмеуі тиіс. Соны-мен бірге ол катысушылардын қүкығын бұзбайтындай, оларды корлап, кемсітпейтіндей жағдайда өткізілуі тиіс.

Эксперимент аркылы іс бойынша жинақталған кейбір дәледдемелердін, мәліметтердің шындығы ғана анықталып кой-майды, сонымен катар жаңа деректер де алынады. Тергеу экспериментін жүргізудің нәтижесінде көбінесе жәбірлену-шінін, куәлардың, айыпкердің жауаптарында, сондай-ак басқа да косымша айғақтарда келтірілген мәліметтердін шындығы, оның болу мүмкіндіктері тексеріліп, анықталады. Тергеуші осындай жолмен өзінің кейбір болжауларына көз жеткізеді. Яғни, окиғаның калай болғаны, оның мән-жайы, орындалу тетігі тәжірибе өткізу жолымен тексеріледі.

Тергеу эксперименті - өз алдына дербес, өзіне тән міндеттері бар іс жүргізу әрекеті. Сонымен бірге ол тергеудің басқа да әрекеттерімен тығыз байланысты, міндеттері жағынан езара үштасып жатады. Яғни, басқа да тергеу әрекеттері сиякты тер-геу экспериментінің де басты міндеті — іске катысты кылмысты ашуға керекті деректер жинау. Дегенмен, деректерді ерекше, әзіне ғана тән тәсілдермен жинап, тексеретіндіктен тергеу экспериментінің өзіне тән міндеттері бар.

Тергеу эксперименті шешетін сұрақтарына орай үш түрге бөлінеді. Эксперименттің бірінші түрі - кейбір кұбылыстын не әрекеттіңайтылған, көрсетілген жағдайда болуы мүмкін бе, жок па, соны анықтау. Мысалы, белгілі бір затты, нәрсені айтылған жағдайда көрсетілген адам көтеріп кете ала ма немесе белгілі бір кашыктыққа көрсетілген уақытта барып жетуге бола ма, айтылған жұмысты ол адам өзі атқара ала ма, ол оның колынан келе ме, коймадағы тесіктен белгілі бір затты алып шығуға бола ма, жок. па, міне осындай толып жатқан сүрақтар төңірегіндегі шындықты анықтау.

Тергеу экспериментінің екінші түрі — белгілі бір жағдайда (кашықтыкта) болған окиғаны, құбылысты көріп қабылдауға, сөзді, дыбысты естуге бола ма, соны анықтау.

Эксперименттін үшінші түрі — із калдыру (сындыру, соғу, аралау, т.б.) сипатын, онын механизмін аныктау. Тергеу экспериментінін бүл түрі өзінің мән-мазмұны жағынан крими налистикалық сараптаманың кейбір түрлеріне жуыктайды. Алайда, із қалдыру сипатын аныктау үшін ғылыми саралаудың кажеті жок, экспериментті тергеушінін өзі жүзеге асырады.

Жекелеген тәжірибелерді жүргізуге, кажет болған жағдай-ларда, басқа адамдар да шақырылуы мүмкін. Оның санын, міндетін тәжірибенін мән-мазмүнына, түріне орай, тергеуші анықтайды. Егер мұндай адам тәжірибе жүзінде жәбірленушіні, айыпталушыны, куәлар алмастырған болса ол тиісінше алмас-тырылатын адамға барлык белгілерімен (бойымен, тұрпатымен, салмағымен, есту, көру кабілетімен, т.б.) міндетті түрде үксауы тиіс.

Тергеуші экспериментінің кұрылымына орай оған дайындық екі кезенде — эксперимент жүргізілетін жерге барғанға дейін және нақ эксперимент жүргізілетін жерде өткізіледі. 4 Эксперимент жүргізілетін жерге барғанға дейінгі дайындық кезінде тәжірибенің мән-мазмұнын, оны өткізу тәртібін, жағ-дайдың өзгерісін аныктап алу керек. Яғни, бүл кезең — маман-дармен акыддасу; кәсіпорынның жұмыс тәртібін, ішінара айт-қанда технологиялык тәртіпті реттейтін кұжаттармен, арнаулы әдебиеттермен танысу; қатысушыларды іріктеу; тергеушінің назарын аударған жағдайға байланысты айыпталушыдан қай-тара жауап алу кезендері.

Тергеушінін эксперимент өткізетін жерге шыкпай тұрып жүргізетін дайындық жұмыстарын үш топка бөлуге болады: тәжірибе өткізілетін жерді бұрынғы калпына келтіру; экспери-мент өткізуге катынасатын адамдарды анықтап, белгілеп алу; керекті құрал-саймандарды, материал, жабдыктарды дайындау.

а) Тергеу эксперименті кезінде тәжірибе өткізілетін жерді бұрынғы калпына келтіру.

Эксперимент болып өткен белгілі бір окиғаны, әрекетті кайта тудыру, сейтіп, істі тексеру барысында акикатты анықтау мак-сатын көздейді. Бүған мұқиятдайындалу аркылы кол жеткізуге болады.

Эксперименттін түрі мен максатына сәйкес ұксас жағдай-лар ретінде - кылмыс жасалған кезге сәйкес келетіндей етіп мекен-жай, жылдың кезеңі мен тәуліктері, ауа райы; ұксас зат-тарды - кылмыс жасалған кезде кодданылғандай материалдар, кұрал-жабдыктар түсініледі.

Ұксас жағдайды эксперименттің түрі мен максатына орай тергеушінің өзі тандайды. Мұндайда эксперименттің жағдайы болған оқиғаның жағдайына мейлінше жақын болуына тырысу керек. Эксперимент жүргізген кезде бүған жеткілікті дәрежеде мән бермеу оның айғақтық мәніне нүксан келтіруі мүмкін.

Айталық, эксперимент кезінде нақты окиғаға орай уакыт-тын (тәуліктің, жылдың), ауа-райы жағдайынын, жарыктың, сондай-ақ адамның көру, оптикалық жабдықтарды (бинокльді, көзілдірікті) пайдалану кабілетінін, бақыланатын объектінің кашықтығының және оның сырткы ерекшелігінің (көлемінің, нысанының т.б.), орналасуының, қозғалысының, бақылаушы-нын калпының (тұруының, отыруының, жатуының), бакылау-шыға кедергі келтіретін жайттардың (мысалы, автокөліктің, по-ездың козғалысы), қабылдаудың үзактығы айрыкша мәнге ие бола алады. Үқсастық деңгейіне әр түрлі жолдармен, айталык, оқиға болған жердегі тәжірибе тексерілетін жағдайға ауа-райы, жарық сәйкес келетін нак сондай уақытта қол жеткізуге бола-ды. Мұндайда тергеушіге ұксас жағдайларды колдан жасап бас катырудың қажеті жок, себебі ол табиғи түрде тергеушінің көз алдында болуы керек, тек енді мәселе оны өткен оқиғаға сай келетін сәтін дөп баса білу. Мүндай әдіс эксперимент кезінде қайсыбір кұбылысты айнытпай санада кабылдап алу мақсатын көздейді.

Жағдайды, оқиға болған жерді түтастай немесе оның жеке-леген элементтерін бүрынғы қалпына келтіру жолымен де ұксас-тыруға болады.

Тергеу эксперименті кезінде бұрыңғы жагдайды қалпына келтіру дегеніміз тәжірибе жүргізілетін қайсыбір объектіні, оқиғаны немесе жагдайды бастапқы қалпына келтіріп қайта жа-сау. Мұндай жағдайда кейде өте күрделі реконструкциялық жүмыстар жүргізіледі.

Бұл*жүргізілетін дайындык жүмыстардың күрделігі тергеу экспериментін өткізетін жердің қаншалықты өзгергендігіне Және эксперимент үстінде шешілетін сұрақтардың ерекшелігіне байланысты.

Тергеу экспериментінің түрі мен максатына сәйкес жағдай-Ды байырғы калпына келтірудің:

• жағдайды алғашкы калпына келтіру (заттарды қылмыс жасалған кезде түрған күйінде кою);

• бүрынғыларының орнына пайдаланылатын затгарды калпына келтіру (кылмыскердің каруларының үлгілері, өрт коятын құралдарт.б.);

• жоғалған, жарамсыз болып калған немесе заттай дәлелде-иелердің орнына жүретін заттарды (қаруды) іріктеу сияқты гүрлері бар.

Тәжірибеде жағдайды байырғы калпына келтірудің басқа да гүрлері кездеседі. Айталык, учаскені алғашқы калпына келтіру ушін кей жағдайда күрделі кұрылыс жұмыстарын жүргізуге тура келеді (жер ойып шұңкыр жасау, я казылып койған шүңқырға гопырак салып бұрынғы деңгейіне жеткізу, альт тасталған қабыр-ғаны қайта көтеру т. б.).

Қалпына келтіру барысында кей жағдайда өзгерістер де гнгізілуі мүмкін. Мүндай өзгерістер ойластырылмаған, кездей-сок. (мысалы, окиға болған жерде адамдардың байқаусыз кимыл-аарына байланысты туған өзгерістер) және мақсатты түрде ой-ластырылған, полиция қызметкерлерініңөздері жүргізетін (мы-салы, көлік апатына байланысты жағдайды байырғы қалпына келтіру кезіндегі, зардап шегушіге көмек керсету кезіндегі) езгерістер түрівде болады.

Жағдайды кдлпына келтіру кезінде объектінің бүрынғы кдлпы мен ондағы кейінгі өзгерістерді дәл білу керек. Бүл жөніндегі деректер оқиға болған жерді және жекелеген заттар-ды тексеріп, оны хатгамаға бекіту кезінде куәгерлердің, зардап шегушінің, айыпталушылардың жауаптарынан, фотосуреттер мен киноқұжаттардан, схемалардан, жерге орналастыру жос-парларынан, ғимараттың әр катарының жоспарынан және бас-ка да кұжаттардан, қылмыс жасалған кезде бүлінген заттардын байырғы қалыптарын білетіндерден жауап алу барысында анық-талып, нактылануы мүмкін. Қателесіп кетпеу үшін жауаптарда және басқа құжаттарда келтірілген деректерді мұқият салыс-тырып, ондағы кездескен карама-қайшылықтардың анық-қаны-ғына мұқият көз жеткізу керек. Шытырман жайттарға кездес-кен кезде тергеушінін ақыл-кеңес алу үшін тиісті мамандарға (сот-дәрігеріне, ерттен сақтацдырушыға, құрылыс инженеріне, т.б.) жүгінгені жөн. Ал егер калпына келтіру үшін қол еңбегін, әр түрлі материалдарды, кайсыбір кұрал-жабдыктарды пайда-лану қажет болса, тергеуші мұндай кажеттілікті дәлелдеп кағазға түсіріп, арнайы қаулы шығаруы тиіс.

ә) Тергеу эксперименпгіне қатысушылар.

Эксперимент жүргізу женінде шешім алысымен тергеуші осы тергеу әрекетіне қатынасатын адамдарды да белгілеп алуы керек.

Кылмыстык іс жүргізу заңына сәйкес тергеу экспериментіне катысушылардын екі түрі кдрастырылған — міндеттелетін және міндетгелмейтін қатысушылар. Тергеу экспериментіне міндетті түрде кдтысушылар — тергеушілер, куәгерлер. Тергеуші экспе-риментті дайындайды, тәжірибелі іс-кимылымен оған басшы-лык жасайды, оны өткізу, кайтадан өткізу кажеттігін анықтай-ды, экспериментті өткізуге катысты барлык, үйымдык және іс жүргізу мәселелерін шешеді. Кейбір жағдайларда экспериментті жүргізетін тергеушіге көмекке баска тергеуші немесе полиция-ның жедел кызметінін кызметкері бөлінуі мүмкін.

Экспериментке айыпталушы, сезікті, куәлар, жәбірленуші, маман, сондай-ак корғаушы мівдеттелмей-ак қатыса алады. Экспериментті жүргізу кезінде оған прокурордың да қатысуы-на болады. Айыпталушы (сезікті) тергеу экспериментіне оның тәжірибе жүргізу мүмкін болмаған (мысалы, ол кәсіби дағды-ны игерген бе, жок па, соны анықтау үшін) немесе тергеуші, ішінара айтқанда, іс-кимылды өзгерту немесе басқалай дайын-дык әрекеттеріне қажет деп есептеген жағдайда қарастырыла-ды. Алайда, айыпталушы экспериментке ерікті түрде катысты-рылуы тиіс. Оны жауапты істерге күштеп катыстыруға жол берілмейді. Куәлар мен жәбірленушілерге катысты мәселе де

осылай шешіледі.

Маман тергеу экспериментінің бір мүшесі ретінде тергеу-шінін жағдай езгерген кезде тиімді шешім кдбылдауына, кейбір жағдайларды шешуге арнайы білім кажет болғанда, іс-кимыл-ды ақылмен жүргізуіне көмектесуі үшін қатыстырылады. Ал маман-криминалист фотосуреттерге немесе кинобейнелерге, дыбыс жазбаларына қатысты мәселелерге орай кәсіби көмек

керсетеуіі.

б) Керекті техникалык қүрал-саймандарды және басқа да

жабдықтарды дайындау.

Дайындық жұмыстарын жүргізу үстінде тергеуші экспери-мент өткізуге кандай күрал-саймандар керек екендігін алдын ала шешіп, осы қажетті техникалык, саймандарды және баска Да жабдыктарды дайындап алуы тиіс. Мысалы, тергеу экспери-ментін жүргізуге өлшеу күралдары, фотоаппарат, бейнежазба, кейбір косалкы күралдар да қажет болуы мүмкін. Сондыктан °сының бәрін алдын ала анықтап, керекті қүрал-саймандарды тергеуші тергеу экспериментін еткізетін жерге шықпай түрып Дайындап алуы керек.

Күрделі жағдайларда тергеуші арнайы жоспар жасауы тиіс. Ол жоспарда тәжірибенің өткізілетін жері мен уакыты, катысу-шылардың құрамы, олардың міндеттері мен байланысы накты-ланып керсетіледі. Ал, эксперимент өткізілетін жерге келген-нен кейін тергеуші кылмыс жасалған уакыт пен эксперимент жүргізілетін уакыт аралығында жағдайға кайсыбір өзгерістер болса, онда ондай өзгерістер фотосуретгің көмегімен хаттама-да көрсетіледі. Сондай-ак, тергеуші эксперимент нәтижесінде аныкталған жайттар мен кылмыс жасалған кездегі жайттардың сәйкес келетінін немесе сәйкес келмейтінін тексереді.

Экспериментке катысушыларға олардың эксперимент кезінде орындайтын міндеттерінің мән-мазмұнын түсіндіреді. Алайда, мұндайда эксперименттін болашак нәтижесі туралы сөз болмауы және тәжірибе алдын ала сипатталмауы тиіс. Яғни, тәжірибеге катысушыларға олардын қай жерде болуы, кдндай нәрсеге назар аударуы кажеттігі ғана айтылады, эксперимент-ке катысушылардың өзара үйлесімді кызметінін әдіс-тәсілдері айқындалады.

Тәжірибе жүргізуге кажетті заттай дәлелдемелердің немесе олардың орнын алмастыратын заттардын жеткіліктілігі, сақта-луы мен тәжірибеге жарамдылығы тексеріледі. Экспериментке катысушылардын барлығына да бүл тергеу әрекетінін мәні мен нәтижесі жайлы ешкімге жария болмауы мұқият ескертіледі.

Дайындық жүмыстары толык аякталғаннан кейін, тергеуші осы тергеу әрекетіне катынасатын адамдарға олардың міндет-терін, кімнің не істейтінін түсіндіріп, әрқайсысын өз орында-рына орналастырады. Тәжірибе екі жерде жүргізілсе екі топ-тың бір-бірімен калай, кандай белгімен байланыс жасайтыны, тәжірибе қайталанған кезде екі жақты баскару әдістері айтылады. Эксперимент тергеушінің берген белгісі бойынша бастала-ды. Осы белгі берілгеннен кейін тәжірибенін барысын бақылау-шы топ зер салып бакылап, арнайы белгімен тәжірибе-сынак,-тың дүрыс жүргізілуін баскарып отырады. Егер тәжірибе бары-сында алдын ала койылған шарт, міндеттер орындалмаса, не басқаша орындалса (мысалы катынасушы дублерлер тәжірибені дүрыс жасамаса) тергеуші белгі беріп тәжірибені токтатады, оны басынан бастап кайта жүргізуді талап етеді. Әр тәжірибенін корытындысы түжырымдалып, жазбаша түрде және суретке түсіру арқылы бекітіліп отырады.

Әр түрлі тергеу экспериментін өткізудің езінше тактикалык ерекшеліктері бар. Сонымен катар осылардың бәріне тән жал-пы тактикалық нүскау, үсыныстар да бар. Атап айтсак:

1) тәжірибе өткізуге тым көп адам қатыстырмау керек, себебі артық адамдар бір-біріне бөгет жасап, экспериментгің нәтижелі етуіне кедергі келтіреді; тергеу эксперименті сол тексерілетін окиға болған жағдайға ұқсас жағдайда өткізілуі тиіс. Ол үшін:

а) эксперимент тексерілетін оқиға болған уакытта, сондай көріну, естілу жағдайында еткізілуі кажет;

ә) эксперимент егер мүмкіншілік болса сол окиға болған жерде өткізілуі тиіс, ал егер бұл жердің көрінісі және баска жағдайлары өзгеріп кеткен болса, оны бұрынғы калпына келтіру жүмыстары жүргізілуі керек;

2) тәжірибе бірнеше рет қайталанып жүргізілуі қажет. Егер тергеу эксперименті үстінде әр тәжірибе бірнеше рет кайталандырылып жүргізілсе, онын барысын, қорытындысын дұрыс анықтап, түсінуге болады. Қайталау кезінде тәжірибе күрделі және қарапайым түрде езгертіліп отырылады.

Кдйталап өткізу дегеніміз тек бір тәжірибені бірнеше рет кайталау деп түсінуіміз керек. Егер бір тергеу экспериментін өткізгенде екі, үш, не одан да көп тәжірибе өткізілуі көзделсе, овда әр тәжірибе бірнеше рет кайталануы керек.

Тәжірибені қайталап өткізу деген түсінікті - экспериментті қайта өткізу деген түсініктен ажырата білу керек. Егер экспе-римент дұрыс жүргізілмеген немесе іс жүргізу зандылығына қайшы жағдайда ол кайта жүргізіледі. Мүны да тергеу әрекетінің кайта еткізілуі деп түсіну керек. Ал, тәжірибенің кдйталануы — ол бір тергеу әрекетінің шенберінде оның кейбір элементінің кайталануы. Тәжірибелер бірнеше кезеңге белініп еткізілуі тиіс және бірнеше бөлімге бөлініп, әр бөлім жеке-жеке талданып, кабылдануы керек. Бүл тәжірибені толык көруге мүмкіншілік береді.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Тергеу экспериментінің түсінігі, мәні мен мақсаттары.

2. Тергеу экспериментінің түрлері.

3. Тергеу экспериментін жүргізу тәсілдері мен тактикалық жағдайлары.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№17 лекция. Тану үшін ұсыну тактикасы.

Мақсаты: жәбірленушіге, куәге, сезікті адамға немесе айыпкерге белгілі бір объектіні көрсету аркылы, осы объектіні онын бұрын көрген не көрмегенін анықтап, егер керген болса, кашан және кандай жағдайда кергендігін, оны нақты қандай белгілері бойынша танитывдығын айырып, шешу үшін жүргізілетін занда көрсетілген тергеу әрекетін анықтау.

1. Тану үшін ұсыну түсінігі, мақсаты мен түрлері.

2. Тану үшін ұсынуға дайындық.

3. Тану үшін ұсыну жағдайларын дайындау.

Қылмыстық істерді тергегенде кей жағдайда жеке адамнын, заттардың, бүйымдардьщ және баска да объектілердің осы тергеліп жатқан кылмыскд байланысын анықтау үшін оларды жәбірленушіге, куәге тану мақсатымен ұсынып, көрсетуге тура келеді. Бұл объектілерді тану үшін көрсету тергеу әрекетінін кылмысты ашуда, іске керекті дәлелдемелерді тауып, жинауда маңызы зор. Себебі осы әрекет арқылы кылмыс жасаған адам-ның кім екені аныкталады, іс бойынша қажетгі заттай дәлелде-мелер табылады. Бүл тергеу әрекетінің мағынасы — ол кылмыс-қа байланысты бұрын көрген объектіні танушы адамның өзінін ойында калған осы объектінін белгілері бойынша танып, айы-руы. Яғни, психологиялык жағынан алғанда бүл да кримина-листикалық идентификациялау процесінің бір түрі. Мұнда да танушы адам өзіне керсетіп отырған объектідегі белгілерді, өзінің бұрын көрген объектіні ойында калған белгілерімен са-лыстырып, теңдестіріп, сол бойынша мына көріп тұрған объектісі бұрын көрген объектінін нак езі, немесе ол еместігін айырып, шешуі керек.

Тану үшін көрсетілетін объектілер катарына жататындар: адамдар, мәйіт, зат, бұйым, мал, кей жағдайларда пәтер, бөлме не жеке бір жерлер де көрсетілуі мүмкін.

Тану үшін көрсету дегеніміз ол жәбірленушіге, куәге, сезікті адамға немесе айыпкерге белгілі бір объектіні көрсету аркылы, осы объектіні онын бұрын көрген не көрмегенін анықтап, егер керген болса, кашан және кандай жағдайда кергендігін, оны нақты қандай белгілері бойынша танитывдығын айырып, шешу үшін жүргізілетін занда көрсетілген тергеу әрекеті

Бүл тергеу әрекетін өткізудін кажеттігі тергеу үстінде алын-ған жауаптан туывдайды. Сондықтан бұл тергеу әрекетінің жа-уап алумен көп ұксастығы бар. Тіпті, бұрынырак бұл тергеу әрекеті жауап алудың бір түрі есебінде саналып жүрді. К,ыл-мыстық іс жүргізу кодексінде бұл тергеу әрекеті адамның кім екені, яғни, заттарды танытқанда жауап алу деп аталып, жауап алудың бір түріне теңестірілді. Бірақ бұл тергеу әрекетін еткізудің психологиялық процесіне талдау жасасак, ол крими-налистикалык вдентификациялау процесінің бір түрі ретінде идентификациялык кдғидалар түрғысында өткізіледі. Бұл тер-геу әрекеті объектілерге тән белгілерді тендестіруге негізделеді. Әдетте, көзбе-көз көріп түрған белгілерді салыстыру арқылы идентификациялык сүрак шешілмейді. Салыстыруға негіз есебінде алған белгілердің бір тобын танушы адам көзбе-көз көріп тұрса, салыстыруға қолданатын екінші белгілер, олардың бейнесі жанағы танушы адамның ойында. Сол ойында қалған белгілерді көріп тұрған белгілермен салыстыру аркылы тану-шы адам осы салыстырып отырған объектіні бұрын көрген не көрмегендігін шешеді. Тануға байланысты мүндай психология-лык процеске әр түрлі факторлар, себептер әсер етеді. Айта-лық, танушы адам осы тану үшін керсетіліп отырған объектіні қандай жағдайда, қавдай кашыктықта көрді, көргенінен бері қанша уакыт етті, осыны көрген танушы адамның денсаулығы, эмоционалдык жағдайы кандай болды және т.б. Осылардың бәрі тану мүмкіндігіне көп әсер етеді. Сондыктан тану үстінде осы жағдайлардың бәрі ескерілуі кажет .

Объектілерді тану үшін керсетер алдында тергеуші біраз да-йындык жұмыстарын жүргізу керек. Осы жүмыстардың ұқыпты, мүқият жүргізілуіне бұл тергеу әрекетінің сапасы, нәтижелілігі, қорытындысының объективтігі тікелей байланысты.

Жоғарыда айтылғандай, объектілерді тану үшін көрсетудің керектігі бұдан бұрын куәдан, жәбірленушіден, не айыпкерден алынған жауаптарынан туындайды. Сондықтан бүл тергеу әрекетін өткізу кажеттігін, оны өткізу мүмкіндігін шешер ал-дында тергеуші осы адамдардың объектіні қандай жағдайда көргендігі, оныңсол объектіні кандай жеке белгілері, ерекшелігі бойынша тани алатындығы жөнінде жауап алады. Бұдан соң бұл тергеу әрекетін кашан және қай жерде өткізу керектігін, өткізетін жерін, уақытын тағайындайды. Бұл мәселелерді ше-шуде тергеушінін объектіні тануға неғүрлым тезірек көрсету керектігін қатаң ескертуі тиіс. Өйткені уакыт өткен сайын куәнің (жәбірленушінің) ойында керген объектінің бейнесі, белгілері үмытылып, көмескіленуі мүмкін. Сонымен бірге бұл жүмысты асығыс өткізуге де болмайды. Себебі дайындык кезіндегі асығыстык тергеу әрекетінің сапасына керісінше өсер етеді.

Тергеу әрекеті объектілерді көрсетуге қолайлы, ыңғайлы жерде өткізілуі қажет.

Дайындык жүмыстарының ең бір күрделісі — көрсетілетін объектіге ұқсас объектілерді табу. Айталык,: адамды тану үшін көрсетуде осы адамға сыртқы тұрпаты, пішіні, келбеті жағынан үксас дублерлерді, ал затгарды тану үшін керсету кезінде жал-пы белгілері сәйкес келетін үксас затгарды табу қажет.

Бұл тергеу әрекетін жургізгенде бүған белгілі бір мамандар-ды қатыстыруға тура келеді. Айталық: мәйітгің кім екенін тану үшін оны көрсетуге тура келсе сот-медицина саласындағы ма-манды, ал объектіні танушы жасы жетпеген куә, жас бала болса педагогті катыстыру керек.

Дайыңдық үстінде тергеуші керек құрал-саймаңдарды, ғылы-ми-техникалық құралдарды әзірлеп алуы тиіс. Суретке не бей-нежазбаға түсіру керек болса, фото-бейне аппаратын дайындап оны қолданып, түсіретін адамдарды тағайындау қажет.

Тану үшін көрсетілетін объектілерге байланысты тергеу әрекеті бірнеше түрге бөлінеді. Атап айтканда: адамның кім екенін тану, заттарды тану үшін көрсету, мәйіттщ кім екенін, оның аты-жөнін білу үшін тануға көрсету. Малдарды тану үшін көрсету, белгілі бір жерді, не бөлмені, тұрғын-үйді тануға көрсе-ту. Объектілердің түрлеріне байланысты оларды көрсету так-тикасында да ерекшеліктер бар.

Адамдардын кім екенін таныту үшін танушы адамнан алдын ала танылатын адамның сырткы бейнесі, пішіні, киімі туралы, оны қандай жағдайда кергені жөнінде асықпай жауап алу кджет. Тану үшін көрсетілетін адам, өзіне ұксас, кем дегенде екі адам-ның арасывда, калаған орында тұруы керек. Танушы адам тану үшін керсетілетін адамды тергеу әрекеті басталғанша көріп кой-майтындай жағдай жасалуы тиіс. Танылуға тиісті адам кем де-генде екі адамнын арасынан өзі калаған орын алғаннан соң, та-нушы адамды кіргізіп: «Алдыңызда түрған адамдардын ішінен кімді танисыз? Кандай нақты белгілері бойынша ол кісіні тани-тыныңызды түсіндіріңіз және кандай жағдайда кездескеніңізді айтып беруіңізді сұраймыз?» деп тергеуші үсыныс жасайды.

Танушы адам осы екі кісінің ортасында тұрған адамды тиісті жасалған кылмысқа байланысты белгілі бір жағдайда калай көргенін, оны қандай белгілері, сыртқы бейнесінін кандай ерекшеліктері бойынша танығанын айтуы керек. Уакыт өткен-нен кейін көрсетілген адамнын сырткы бейнесінде, әрине өзгерістердің болуы мүмкін. Сондыктан көрсетілген адамды танығанмен онын бейнесінде кандай өзгерістер бар екенін де танушы адам толык айтып беруі тиіс.

Осы тергеу әрекетін жүргізгенде танушы адамнын өзіне көрсетілген адамды тануы сол адамнын бейнесінде, пішінінде бар белгілерге негізделеді. Сол ойында калған белгілерді, көріп түрған адамның пішініндегі белгілермен танушы адам ойша са-лыстырады.

Бұл сыртқы бейне және пішін белгілері криминалистикада — екі түрге бөлінеді. Біріншісін анатомиялык белгілер, ал екіншісін функционалдык не динамикалык, белгілер дейді.

Анатомиялык (статикалык) белгілерге адамның бойы, дене күрылысы, бет әлпеті және дене мүшелерінің баска ерекшелік-тері жатады (басы, мандайы, мүрны, аузы, еріні, иығы, қол, аяғы, т.б.).

Функционалдык (динамикалык) белгілерге — дауысы, тіл ерекшеліктері, жүрісі, аяк алысы және баска да дене кимылы-нын ерекшеліктері жатады.

Адамдарды кім екенін тану үстінде, сонымен катар кейде косымша белгі есебінде онын киімі, көзілдірік киісі, сақал, мұрт коюы, тағы баска да жалпы бейнедегі барлык ерекшеліктері пайдаланылады.

Тану үшін көрсету жүргізілгенде осы көрсетілген белгілер бойынша белгілі адам танылса, оны бейнелеп, сипаттап айту кейде танушыға өте киынға түседі. Осыған байланысты тергеуші криминалистикада қолданылатын әдісті - «ауызша суреттеу» әдісін колдануы керек, яғни адамның келбетін, ауызша бейне-леу. Мысалы, бойы — биік, орташа, аласа бойлы; басы — улкен, кіші; шашы - кою, сирек, кара, жирен; беті - жалпак, сопак; мандайы - биік, кен мандайлы, шот маңдай, төмен, т.б. Дене мүшесінде анатомиялык кемістік болса, олар ерекше белгілер есебінде есептеледі.

Кісі тануда әр адамға тән, қалыптаскан дене кимылдары да жеке белгі есебінде пайдаланылады. Атап айтқанда: оның дауы-сы, сөйлеу мәнері, тіл ерекшелігі, журісі, аяк алыс ерекше-ліктері. Кей жағдайларда осы белгілерге ғана негізделіп кісіні тануға көрсетуге болады. Бірак бүл динамикалык белгілерді өте^ онай өзгертуге болатывдыктан, мүндай көрсету көбіне тиісті нәтиже бере алмайды. Себебі танылатын адам даусын да, журісін де көрсету үстінде өзгертіп жіберуі мүмкін. Сондықтан бұл белгілер, әдетге, анатомиялык белгілермен коса көрсетіліп, пай-даланылады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Тану үшін ұсыну түсінігі, мақсаты мен түрлері.

2. Тану үшін ұсынуға дайындық.

3. Тану үшін ұсыну жағдайларын дайындау.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№18 лекция. Хат-хабарларды ұстап қалу, сөйлесулерді тыңдай отырып жазу тактикалық тәсілдері.

Мақсаты: Өндірістегі қылмыстарды жедел және тиімді ашу үшін қолданылатын хат-хабарларды ұстап қалу, сөйлесулерді тыңдай отырып жазу тактикалық тәсілдерінің қолданылуын түсіндіру.

1. Қозғалған қылымыстық істер бойынша хат-хабарларды ұстап қалу, сөйлесулерді тыңдай отырып жазып алу түсінігі мен мақсаттары.

2. Почта-телеграф жөнелтілімдерін тұтқындау, оларды тексеру мен алу

3. Ұстап қалу және тыңдау метериалдарын анықтама органынан тергеушіге келіп түсуі.

4. Фонограмманы қарау, оны қылмыстық іс материалдарына тіркеу.

Хаттар, жеделхаттар, радиограммалар, бандерольдер, посылкалар мен басқа да почта-телеграфженелтілімдері іс үшін маңызы бар мәліметтерді, құжаттар мен заттарды қамтуы мүмкін деп пайымдауға жеткілікті негіз болған кезде олар тұтқындалуы мүмкін. Тергеуші почта-телефаф жөнелтілімдерін тұтқындау туралы прокурор санкция беретін қаулы шығарады. Қаулыда почта-телеграф женелтілімдерін ұстап қалу міндеті жүктелетін байланыс мекемесінің атауы, почта-телеграф жөнелтілімдері ұстауға жататын адамдар-дыңтегі, аты, әкесінің аты, олардың мекен-жайы, тұтқындалып отырған почта-телеграф жөнелтілімініңтүрі, ол тұтқындалатын мерзім көрсетіледі. Почта-телеграф хат-хабарын тұтқындау туралы қаулы тиісті байланыс мекемесінің басшысына жіберіледі, ол почта-телеграф жөнелтілімдерін ұстап қапып, бұл туралы дереу тергеушіге хабарлауға міндетті. ¥сталған почта-телефаф жөнелтілімдерін тексеруді, алуды және кешірмесін түсіруді тергеуші куәгерлердің қатысуымен байланыс мекемесінде жүргізеді. Қажет болған жағдай-ларда почта-телефаф жөнелтілімдерін тексеру мен алуға қатысуға тергеуші тиісті маман-ды.сондай-ақаудармашынышақыртуғақұқылы. Почта-телефафжөнелтілімдерінтексерудің әрбір жағдайында хаттама жасалады, онда кім және қандай почта-телефаф жөнелтілімдерін тексергені, көшірмесін алғаны және алушыға жібергені немесе тергеуші белгілеген мерзімге ұстағаны көрсетіледі. Почта-телеграф жөнелтілімдерін түтқындаудың күшін бұл шараға қажеттілік жойылғ-ан кезде тергеуші немесе прокурор, бірақ кез келген жағдайда тергеу аяқталғаннан кейін кешіктірмей жояды.

Хабарды жол-жөнекей ұстау: Техникалық, оның ішінде компьютерлік байланыс арналары арқылы берілетін хабар-ларды жолдан ұстау және компьютерлік жүйелерден тергеліп отырған іске қатысты ақпа-ратты алу тергеушінің прокурор санкция берген қаулысының негізінде жүргізіледі. Тергеушінің прокурор санкция берген қаулысы жедел іздестіру қызметін жүзеге асырып отырған органға орындауға жіберіледі. Жол-жөнекей ұстап алу нәтижесінде алынған хабарлар мен компьютерлік ақпарат-ты маман тиісті ақпарат ұстаушыда бекітеді және тергеушіге береді

Сөйлесулерді тыңдау мен жазу: Сезіктінің, айыпталушыныңжәне қылмыс туралы, ауыр және аса ауыр қылмыстар туралы істер женінде мәліметтерді білуі мүмкін басқа да адамдардың бейне және дыбыс жазу техникаларын немесе өзге де арнаулы техникалық қүралдарды пайдалану арқоілы әңгімелесулерін жасырын тыңцау мен жазу, сондай-ақ телефондар және басқа да сөйлесу құрылғылары арқылы сөйлескен сездерін тыңцау мен жазу тыңдау нәтижесінде іс үшін маңызы бар мәліметтер алынады деп пайымдауға жеткілікті негіздер болған кезде прокурор санкция берген тергеуші қаулысының негізінде жүргізіле алады. Күш қолдану, қорқытып алу және басқа қылмыстықәрекеттерді жәбірленушіге, куәға немесе олардың отбасы мүшелеріне қолдану қаупі болған кезде тергеушінің прокурор сан-кция берген қаулысы оойынша олардың келісімімен, бейне және дыбыс жазу техникаларын немесе басқа да арнаулы техникалық құралдарды пайдалану арқылы әңгімелесулерінің жасырын тыңцалуы және жазылуы, сондай-ақ олардың телефондары немесе басқа сөйлесу құрылғылары арқылы сөйлескен сөздерініңтыңдалуы және жазылуы мүмкін. Тергеуші сейлескен сөздерді, әңгімелесулерді тыңдау мен оларды жазуды қажет деп таныған соң дәлелді қаулы шығарады, онда: қылмыстық іс және осы тергеу іс-әрекеті жүргізілуге тиіс негіздер, сөйлескен сөздері, әңгімелесулерді тыңдалатын және жазылатын адамдардың аты-жөні және ол қандай уақыт аралығында жүргізілетіні; сейлескен сөздерді, әңгімелесулерді тыңдау мен жазуды техникалық тұрғыдан жүзеге асыру тапсырылған орган көрсетіледі. Аталған қаулы прокурорға ұсынылады және ол санкция берген жағдайдә тергеуші оны орындау үшін тиісті органға жібереді.Кейінге капдыруға болмайтын жағдайларда сөйлескен сөздерді, әңгімелесулерді тыңцау мен жазу тергеушінің қаулысы бойынша прокурордың санкциясынсыз, оған кейіннен жиыр-ма төрт сағат ішінде сөйлескен сөздердің, әңгімелесулерді тыңдалғаны, жазылғаны туралы хабар жібере отырып, жүргізіледі. Аталған хабарды алғаннан кейін прокурор осы тергеулік Іс-әрекеттің заңға сәйкестігін тексереді және оның заңцы немесе заңсыз екені туралы қаулы шығарады. Сөйлескен сөзді, әңгімелесуді тыңдаудың, жазудыңзаңсыз екені туралы шешім қабылданған жағдайда аталған іс-әрекет іс бойынша цәлел ретінде жіберіле алмайды,

Сөйлескен сөздерді, әңгімелесулерді тыңцау менжазу алты айдан аспайтын мерзімге белгіленуі мүмкін. Олар бұл шараларға қажеттілікжойылған кезде, бірақкез келген жағдайда тергеу аяқталған соң кешіктірмей тергеушінің қаулысы арқылы тоқтатылады.

Тергеуші ол қаулыда белгіленген бүкіл мерзімнің ішінде кез келген уақытта техника-пық тыңдауды жүзеге асырып отырған органнан тексеру және тыңдау үшін фонограмманы талап етуге қүқылы. Фонограмма тергеушіге мөрмен бекітілген түрінде, тыңцаудың негізі, сөй лескен сөзді, әңгімелесуді жазудың басталган және аяқталған уақыты. пайдаланылған ку_ралдардың қажетті техникалык сипаттамалары мен жазудың сапасы көрсетілген ілеспе хатпен бірге тапсырылады. Фонограмманы тексеру мен тыңдауды тергеуші куәгерлердің және қә кет болғаи жағдайда маманның қатысуымен жүргізеді, бұл туралы хаттама жасалады онда сөйлесу фонограммасының Іске катысы бар беліп сезбе-сөз жазылып сөйлесіс отырғандардын сөздерінің естілу сапасына сипаттама берілуге тиіс. Сөйлескен сөздерді, әңгімелесулерді тыңдау мен жазуға қатысушы адамдарға өздеріне белгілі болған мәліметтерді жария еткені үшін жауапкершілігі туралы ескертіледі. Фонограмма хаттамаға қоса беріледі, бұл ретте оның іске қатысы жоқ бөлігі үкім заңды күшіне енген соң немесе қылмыстық іс тоқтатылған-нан кейін жойылады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Почта-телеграф жөнелтілімдерін тұтқындау, оларды тексеру мен алу

2. Ұстап қалу және тыңдау метериалдарын анықтама органынан тергеушіге келіп түсуі.

3. Фонограмманы қарау, оны қылмыстық іс материалдарына тіркеу.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

4–Тарау. Криминалистикалық әдістеме.

№19 лекция. Криминалистикалық сипаттама қылмыстың бөлек түрлерін тергеу әдістемесін құру негізі ретінде

МАҚСАТЫ: Қылмыстың жекелеген түрлерінің алдын алу, тергеу, ашу және ұйымдастырылуы жөніндегі шараларды қолдану болып табылады және оларды жүзеге асыру кезінде қандай криминалитикалық әдістермелерді қолдануды анықтау.

1. Криминалистикалық сипаттаманың түсінігі.

2. Криминалистикалық сипаттаманың түрлері.

3. криминалистикалық сипаттама нақтылы қылмыс түрлерін тергеу әдістемесін құру негізі ретінде.

Жекеленген кылмыс түрлері мен топтарын тергеу әдістемесі — бұл криминалистиканың басқа бөлімдерімен тығыз байланыса отырып, криминалистік ілімнін бірыңғай жүйесін кұрайтын қорытынды бөлім болып табылады.

Кылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемесі немесе криминалистикалык әдістеме — криминали-стиканың жеке тарауы бола отырып, нақты заң талаптарына сәйкес тергеу әрекетін неғұрлым тиімді әрі нәтижелі жүргізуге^ ғылыми негізделген ұсыныстарды жасау максатында жекелен-ген кылмыс түрлерін ашу, тергеу, олардың алдын алу шарала-рын үйымдастыру мен жүзеге асыру завдылыктарын зерттейді.

Криминалистикалық әдістемені қалыптастыру мүмкіндігі -әрбір криминалдык. іс-әрекет жеке өзіне ғана тән ерекше белгілерді, сонымен қатар барлык қылмыстарға тән жалпы белгілерді иемденетіндігіне негізделеді (бұл кылмыстың жеке-ленген бір түріне немесе тобына қатысты белгілер). Мәселен, ұрлық жасауда, оны жасау уақыты, әдістемесі мен жағдайла-рына қарамастан жалпы белгілері бір болып келеді және басқа да қылмыс түрлерінен: адам өлтіру, зорлау, тонау, т.б. осы белгілері аркылы ажыратылады. Қылмыстың жекеленген топ-тарына ортак. жалпы белгілердің болуы — накты бір кылмыс жөнінде іс қозғау ерекшеліктерін, осы қылмыстарды тергеу кезінде туындаған типтік болжауларды, сондай-ак алғашкы Және кейінгі жүргізілетін тергеу әрекеттерінің сипаты мен міңдеттерін, оларды неғүрлым тиімді жүргізу әдіс-тәсілдерін, нақты криминалдық құбылыстарды ескерту, алдын алу шара-ларын анықтауға мүмкіндіктер береді. Нақты айткднда, жеке-ленген кылмыс түрлері мен топтарының жалпы белгілері тер-геу әдістемесі негізделетін фундаментті құрайды.

Кылмыс белгілерінің жалпылығы олардын әр кайсысының жекелігін жоққа шығармайды. Сондықтан да тергеу әдісте-месінде әрбір накты іс-әрекетті тергеуге кдтысты нұскаулар жок және болуы да мүмкін емес, әдістеме — жекеленген кылмыс түрлері мен топтарының жалпы белгілеріне сүйене отырып бар-лык, қылмыстық әрекеттерге тән сипаттамаларды анықтайды және де оларға сәйкес ұсыныстар береді. Бірақ, тергеуші олар-ды нақты бір қылмыстық істегі ерекшеліктерді ескере отырып қолдануы тиіс. Әдістеме үсыныстарын нақты бір қылмыстык істі тергеуге механикалык колдану - тергеушінін қылмысты ашу мен тергеу жұмыстарын жүргізуін киындатады. Демек, крими-налистикалық техника мен криминалистикалык тактикадағы кылмыстық оқиғалардың жекеленген түрлері мен топтарынын тергеуге қатысты мәліметтері мен оларды мақсатты пайдалануға бағытталған әдістеме женіндегі ұсыныстарды жинактайды.

Осыған байланысты криминалистиканың төртінші бөлімі -адам өлтіру, зорлау, тонау, үрлық жасау және т.б. әрекеттерді тергеу әдістемелерін мазмүндайтын бірқатар тараулардан түра-ды. Бір қарағанда бүл бөлім, яғни қылмыстың түріне байланыс-ты тергеу — жинакталған әдістемені қүрайтын тарау ре-тіндс көрінуі мүмкін. Мүндай көзқарастар тергеу әдістемесініңғылы-ми түтастығын және ғылыми құндылығын толығымен бейне-леуді, сонымен катар кез келген қылмыстық іс бойынша аддын ала тергеуді ғылыми түрде ұйымдастыруға негізделген жалпы зандылықтарды көрсетпейді.

Қылмыстардың жалпы белгілерінің болуына негізделе оты-рып, бұл бөлім қылмыстык істің кез келген түрі мен тобына катысты сүрактарды дүрыс шешуге байланысты манызды мәселелерді зерттейді. Олай болса, криминалистиканың «кри-миналистикалық әдістеме» деп аталатын бөлімі келесідей екі бөлімнен түратынын көрсетеді:

криминалистикалық әдістеменің жалпы ережелері;

қылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемелері.

Жалпы ережелер — бүл криминалистикалык әдістеменін (жүйесі, міндеттері, ғылымның басқа түрлерімен байланысы және т.б.) теориясы.

Кылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемесінің жалпы ережелерінің күрылымына төмендегідей мәселелер кіреді:

криминалистикалык әдістеменің ұғымы, пәні; әдістеменің криминалистиканың басқа белімдерімен өзара байланысы; кри- миналистика жүйесінде әдістеменін маңызы мен рөлі;

аныктауға жататын мән-жайлардың ұғымы мен мазмүны;

кылмыстардың криминалистикалық сипаттамасының ұғымы, мәні және мазмұны;

тергеу ситуациясының түсінігі мен мәні;

тергеу кезевдерінің түсінігі; әрбір кезеңнің міндеттері мен жалпы сипатгамасы.

Жеке әдістемелер - бұл кылмыстардың нақты түрлері мен топтарын тергеудің үсыныстары, бағдарламалары болып табы-лады. Жалпы ережелер мен жеке әдістемелер өзара тығыз бай-ланысты, олар алдын ала тергеудің сапасын артгыру мәселе-лерін, сондай-аққылмыстылыкпен күресті күшейту міндеттерін көздейтін ұсыныстардың ғылыми негізділігін көрсетеді (жалпы негізділігінен тұрады).

Жеке әдістемелер өз кезегінде мынавдай 2 топқа бөлінеді:

- типтік; — ерекше.

Алғашқылары кылмыстык занда көзделген қылмыстардың жекеленген түрлері бойынша кұрылған және қылмыстық жа-залайтын әрекеттүрлерінін санына сәйкес келеді. Қылмыста^ дың жаңа түрлерінің пайда болуы жеке әдістемелердің өнделуін қажет етеді. Декриминализация өз кезегінде әдістемелер саны-ның азайуына әкеп соқтырады.

Қазіргі іс жүзіндегі қылмыстық заңға қылмыстык топтың оншақты түрі мәлім.

Ерекше жеке әдістемелер - бүл бастапқы белгілерден ерекшеленетін басқа белгілердің бөліну негізінде кіретін әдістемелер:

- кылмыстың жасалу орыны бойынша (темір жолда; су көліктерінде және т.б.); кылмыскердің жеке басының сипаттамасы бойынша (кәмелетке жасы толмағандардың, рецидивистердің, әйелдердің); қылмыстық әрекетті жасау сәтінен бастап өткен уақыт мөлшері бойынша (бүрынғы жасалған қылмыстар);

тергеуге қатысатын тергеушілердің саны бойынша (тергеу әрекетін бригадалык. әдіспен жүргізу әдістемесі).

Жеке әдістемелер - бөлшектенуіне байланысты бір сатылы, екі сатылы және т.б. болып келеді. Мысалы: жымкыру жолы-мен жасалған мұлікті ұрлау қылмысын тергеу әдістемесі — уй-жайларда, ғимаратта жасалған ұрлыкты тергеу әдістемесі және калтаға және т.б. түсу жолымен жасалған ұрлык кылмысын тер-геу әдістемесі болып бөлінеді.

Тәжірибедегі накты кылмыспен күрес жүргізуге байланыс-ты бөлшектеу әдістемелерін өндеу кажеттілігі туындайды.

Бұл бөлімнің негізгі міндеті - қылмысты тергеу мен оның алдьш алу әдістерін өндеу және жұмыс барысында кримина-листикалык техника мен тактиканың әдіс-тәсілдерін неғұрлым тиімді пайдалану болып табылады. Оны шешу мәселесі тергеу тәжірибесіндегі ғылыми-техникалык кұрал-жабдықтар мен төсілдерді (сонымен катар, кылмыстык әрекеттерді жасау мен оньщ ізін жасыру тәсілдерін) пайдалану дағдысын ескере оты-рып, ғылыми талдаулар жасау негізінде жузеге асырылады. Тер-геу әдістемесінін кұндылығы тергеу жұмысының әдістері мен формаларын жан-жакты талдаумен, сондай-ақ криминалисти-канын соңғы жетістіктерінін нәтижесімен анықталады. Ол қыл-мысты тергеу мен ашу процесі барысывда тергеушіге тергеу ісін неғұрлым тиімді ұйымдастыруға, жіберілуі мүмкін кемшілік-тердін, сонымен катар уакытты бос өткізудің алдын алуға көме-гін тигізеді.

Криминалистикалық әдістеменің арнайы мәселелеріне (міндеттеріне) келесілерді жатқызуға болады:

кылмыс пен кылмыстылықтың криминалистикалык бағы- тын (позициясын) зерггеу;

кылмыстардың әр түрлі топтары мен турлерін тергеу жолымен ашу және алдын алудың нәтижелі тәжірибесін зерттеумен талдап қорыту; жасалған кылмыстык жауаптылык әрекеттері бойынша тергеуді ұйымдастыру мен жүзеге асырудын жалпы зандылықтарын аныктау;

• тергеуді үйымдастыруды жүзеге асыру, сонымен катар кылмыстардьщ жекеленген турлері мен топтарын алдын алудағы ғылыми негізделген әдістемелік ұсыныстар кұрастыру.

Криминалисі икалык әдістеменін кайнар көздеріне:

• кылмыс күрамының белгілерін, сонымен катар кылмыстык істер бойынша тергеу барысындағы дәлелдеу пәні мен шектерін анықтайтын қылмыстык және кылмыстык іс жүргізу зандарынын нормалары;

криминалистиканың, криминалистикалык техниканың, криминалистикалык тактиканың жалпы теориясының ережелері, криминалистикалык-ұйымдастырушылык ережелері;

кылмыстарды ашу, тергеу және алдын алу тәжірибесі; кылмыстарды тергеу кезінде пайдаланылатын баска да ғылымдардын (сот-медицинасы, психология, криминология және т.б.) жекеленген ережелері жатады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Криминалистикалық әдістеменің жалпы қағидалары.

2. Криминалистикалық сипаттама.

3. Қылмысты тергеп әшкерелеуде жұртындық пен ақпарат құралдарының көмегін пайдалану.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№20 лекция. Тактикалық операциялар және оларды қылмысты тергеудің тиімділігін арттыруда пайдалану тәсілдері.

Мақсаты: Криминалистикада тактикалық операциялар мен оларды қылмысты тергеудің тиімділігін арттыруда пайдалану тәсілдерін анықтау.

1. Тактикалық операция түсінігі.

2. Тактикалық операцияның тергеулік әрекеттер м және жедел іздестіру шараларымен арақатынасы.

3. тактикалық операцияны қылмыстық іс қозғау сатысында және кідіртілмейтін тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде пайдалану.

Криминалистикалық методика немесе қылмыстыц жеке түрлерін тергеу мстоднкасы-бүл тергеуді ұйымдастру мен жүзеге асыру(алдын алу)және қылмыстың жеке түрдерін болдырмау бойынша кеңес беру негізівде қарастырылатын ғылыми жағдай жүйесін қүрайтын криминалистиканың бөлімі.

Криминалистикалық методика көздері мыналар болып табылады:

а) қылмыс қүрамыньщ белгілерін,сондай-ақ, қылмыстық іс бойынша дәлелдеу пәні мен шегін анықтайтын қылмыстық және қылмыстық іс жүргізуші заң шығарушы нормалар;

ә) криминалистикалық техника, криминалистикалық тактика, криминалистикалық үйыщастыру жагдайлары-ның жалпы теориялық ережелері;

б) қылмысты ашу,тергеу және болдырмаудың аддыңш қатарлы тәжірибесі;

в) қылмысты тергеуде қодцанылатын басқа ғылымдардың жеке ережелері (сот медицинасы, психология, криминология және т.б.).

3. Криминалистикалық методиканың жалпы мәселесі болып Республикадағы қылмыспен белсенді айбынды түрде күреске кдтысу болып табылады.

Өзекті мәселе қатарына жататындар:

-криминалистикалық түргада қылмыс пен қылмыс-тылық жағдайларды зертгеу;

-әр қилы қылмыстың түрлерін ашу, тергеу және болғызбаудың алдыңга қатарлы тәжірибесін зерттеу және талдап қорыту.

-қылмыстың жеке түрлерін ашу,тергеу және қылмысты болғызбауды жүзеге асыру мен ғылыми-негізделгея бағдарламаларды жаңарту.

4. Қылмыспщ жеке турлерін тергеу әдісі екі бөлімнен тұрады:

а) криминалистикалық методюсаның жалпы ережесі;

ә) қылмыстың нақтылы айқын түрлері мен топтарын ^ргеу әдістемесі(жеке әдіс).

Жалпы жағдайы—бұл криминалистикалық методика-^уң теориялық негіздері (жүйесі, мақсаты, қағвдасы және т.б.).

Жеке әдістер-қылмыстьщ нақты түрлерін тергеу кеңестері мен бағдарламалары.

Жеке әдістер екі топқа бөлінеді:жай және ерекше.

Жай әдістер-қылмыстық заңмен бекітілген қылмыс-тың түрлері бойынша, ал ерекше әдістер мынандай белгілер бойынша қүралады:

-қылмыстың болған орны;

-қылмыскер тұлғасының мінездемесі;

-қылмыстың болу мерзімінен бергі уақыт саны;

-тергеуге қатысқан тергеушілер саны;