5. Вуылмыстың жеке түрлері мен тоіггарын тергеу әдістемесінің жалпы ережесінің қүрылым бөліміне кіретіндер:

а) криминалистикалық методика ұғымы мен пәні, методиканың басқа криминалистика бөлімдерімен қатысы, криминалистика жүйесіндегі методиканың ролі мен маңызы;

ә) қылмыстың криминалистикалық сипаттама үғымы, орны мен маңызы;

б) дәлелдеуге жататын жағдайлардың үтымы мен мазмұны;

в) тергеу этаптарының үғымы,әр этаптың мақсаты мең жаллы сипаттамасы;

г) тергеуде арнаулы біліщі қолданудың жаліш ережесі;

д) тергеуші мен басқа анықтаушы органдар арасындағы қарым-қатынастарының жаліш ережесі;

е) тергеуде қогамдық көмекті пайдаланудың жалпы ережесі;

з) тергеушінің профилактикалық шараларды іске асырудағы жалпы ережесі;

6. Қылмыстың жеке түрлерін тергеу методикасының типтік қүрылымы келесі бөлімдерден турады:

а) көрсетілген қылмыс түрінің криминалистикалық сипаттамасы;

ә) көрсетілген қылмыстың түрін тергеудегі анықтауга жататын жагдай;

б) көрсетілген категория ісі бойынша қылмыстық іс қозғау және тергеудің бастапқы этабын жоспарлау негіздері;

в) типтік тергеу жағдайлары пайда болу барысыңда тергеуші тергеудің әр этаптағы әрекет тәртібі(бағдарламасы алгоритмі);тергеу іс- шарасывдағы такгика әрекетінің және басқада үйыдастырылатын әрекетгердің ерекшелікгері;

г) көрсетілген дәреже істері бойынша арнаулы білімді қолдану ерекшелікгері.

д) түршндардың көмегін пайдалану ерекшеліктері;

е) көрсетілген қылмыс түрін тергеудегі тергеушінщ, анықтаушы бөлім қызметкерлерімен және олардың басшыларымен ара қатнасты жан-жақты жаңцандыру.

з) сәйкес келетін іс категориясы бойынша тергеушінің тергеу материадцары бойынша профилактикалық жүмыс яғни алдын алу әрекетгерін ұйымдастыру.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Тактикалық операция түсінігі.

2. Тактикалық операцияның тергеулік әрекеттер м және жедел іздестіру шараларымен арақатынасы.

3. тактикалық операцияны қылмыстық іс қозғау сатысында және кідіртілмейтін тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде пайдалану.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№21 лекция. Тергеуге қарсылық білдіру және оны жою жолдары.

Мақсаты: Тергеуге қарсылық білдіру және оны жою жолдарын қарастырып, тиімділігін анықтау.

1. Тергеуге қарсылық білдіру түсінігі, мазмұны және субъектілері.

2. Қылмысты және оған қатысушылар, келген зардапты жасыру нысанындағы тергеуге қарсылық білдіру.

3. Тергеуге қарсылық білдіру жоюдың әдіс тәсілдері.

Айыпталушы анықтаудан, алдын апа тергеуден немесе соттан жасырынады, не істі сот-1 та объективті зерттеуге және талдауға бөгетжасайды, немесе қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті негіздер болған кезде, сондай-ақ үкімнің орынЯ далуын қамтамасыз ету үшін қылмыстық процесті жүргізуші орган ез өкілеттігі шегінде олЯ адамға осы Кодекстің 140-бабында көзделген бұлтартпау шараларының бірін қодцанады.

Бұлтартпау шаралары

- ешқайда кетпеу және езін дұрыс ұстау туралы қол қойдыру;

- жеке кепілдік беру;

- әскери қызметшіні әскери бөлім командованиесінің бақылауына беру;

- кәмелетке толмағанды қарауға беру;

- кепіл болу;

- үйде қамауда ұстау;

- қамау болып табылады.

Бултартпау шараларын таңдау кезінде ескерілетін мән-жайлар Бұлтартпау шарасы жөне оның қайсысын қолданудың қажеттігі туралы мәселені шешу I кезінде осы Кодекстің 139-бабында аталған мән-жайлармен қатар, тағылған айыптаудың ауырлығы, айыпталушының жеке басы, оның жас мөлшері, денсаулық жағдайы, отбасы • жағдайы, немен шұғылданатындығы, мүліктікжай-күйі, тұрақты тұратын жерінің бар-жоғы және басқа мән-жайлар ескерілуге тиіс.

Сезіктіге қатысты бұлтартпау шаралары ерекше жағдайларда осы Кодекстің 139-бабында кезделген негіздер болған кездежәне 141-бабында көрсетілген мән-жайлар ескеріле отырып қолданылуы мүмкін. Бұл реттегі айыптау сезіктіге бұлтартпау шарасы қолданылған кезден бастап он тәуліктен кешіктірілмей, ал егер сезікті адам ұсталып, содан кейін қамауға алынса, — ұсталған кезден бастап осындай мерзімде тағылуға тиіс. Егер бұл мерзімде айып тағылмаса, бұлтартпау шарасы дереу тоқтатылады. Егер осы баптың бірінші бөлігінде аталған мерзім аяқталғанға дейінгі жиырма төрт сағатта қамауда ұстау орнының бастығына оған қатысты бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу қолданылған сезіктіге айып тағу туралы хабар келіп түспесе, қамауға ұстау орнының бастығы ол туралы қылмыстық істі жүргізуші органға немесе адамға, сондай-ақ прокурорға хабарлауға міндетті. Егер осы баптың бірінші белігінде көрсетілген мерзім аяқталған кезде бұлтартпау шарасын тоқтату немесе сезіктіге айып тағу туралы тиісті шешім келіп түспесе, қамауға ұстау орны әкімшілігінің басшысы көшірмесін жиырма терт сағаттың ішінде қылмыстық істі жүргізуші органға немесе адамға және прокурорға жолдайтын өзінің қаулысымен оны босатады. Қамауға ұстау орны әкімшілігінің басшысы осы баптың екінші бөлігінің талаптарын орындамаған жағдайда заңмен белгіленгендей жауапты болады

Бүптартпау шараларын қолдану тәртібі

Айыпталушыға (сезіктіге) бір мезгілде екі және одан да көп бұптартпау шараларын қолдануга болмайды.

Қылмыстық процесті жүрпзуші орган бүлтартпау шараларын қопдану туралы адамға ; езікті болғән немесе айыпталатын қылмыс пен осы бүлтартпау шарасын қолдану үшін негіздіңкөрсетілуін қамтитын қаулы шығарады. Қаупының көшірмесі соған қатысты шығарылған адамға тапсырылады және онымен бір мезгіпде оған осы Кодексте көзделген бұлтартпау шарасын қолдану туралы шешімге шағымданудыңтәртібі түсіндіріледі.

Сезікті, айыпталушыоны болдырмау үшіносы Кодекстің144,145,146,147,148,149- і ., баптарында көзделген шаралар қолданыпған әрекеттерді жасаған жағдайда оған неғүрлым қатаң бүлтартпау шарасы қолданылады, ол турапы айыпталушығә, сезіктіге тиісті қаулының көшірмесін тапсыру кезінде жариялануы тиіс. Ешқай да кетпеу және өзін дұрыс үстау ту ралы қолхат беру қы лмыстық процесті жүргізуші органның сезіктіден, айыпталушыдан аныідаушының, тергеушінің немесе соттың рүқсатынсыз түракры немесе уақытша түратын жерінен кетпеуге, сотта істі тергеуге және қарауға кедергі келтірмеуге, белгіленген мерзімде қылмыстық процесті жүргізуші органның шақыруы бойынша келуге жазбаша міндеттемесін алуынан түрады.

Жеке кепілдік сенімге ие бопған адамдардың олар сезіктінің немесе айыпталушының өзін дүрыс үстауына және олардың қылмыстық процесті жүргізуші органның шақыруы бойынша келетіндігіне кепілдік беретіндігі туралы жазбаша міндеттемесінен түрады. Кепілдік берушілердің саны екеуден кем болмайды.

Бүлтартпау шаралары ретіндегі жеке кепілдікті таңдауға тек кепілдік берушілердің жазбаша өтініші мен оған қатысты кепілдік берілетін адамның келісімі бойынша ғана жол беріледі.

Кепілдіқ беруші оған қатысты өзі кепілдік беретін адамның айыбының мәні, кепілдік берушінің оған сезікті, айыпталушы бүлтартпау үшін осы шара қолданылған әрекетті жасаған жағдайда ақшадай айып салынатындығынан түратын.жауаптылығы түсіндірілгендігін растайтын жеке кепілдігі туралы қолхат береді.

Кепілдік беруші қылмыстық іс бойынша ісжүргізудің кез келген сәтінде кепілдік беруден бас тартуға қүқылы.

Сезікті, айыпталушы оны болдырмау үшін жеке кепілдік қопданылған әрекеттерді жасаған жағдайда, әрбір кепілдікберушіге сот осы Кодекстің 160-бабында кезделген тәртіппен жүз айлықесептіккөрсеткішке дейінгі мелшерде ақшапай айып салуы мүмкін.

Әскери бөлімдер командованиесінің әскери қызметшілер немесе оқу жиынына шақырыпган әскери міндетгілер болып табыпатын сезіктілерді, айыпталу шы ларды байқауы Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері мен Ішкі әскерлерініңжарғыпарында көзделген және ол адамдардың тиісті мінез-қүлқы мен олардың қы лмыстық процесті жүргізуші органның шақыруы бойынша келуін қамтамасыз етуге тиісті шаралардың қолданылуынан түрады.

Әскери белімніңкомандованиесіне олбойынша аталған бүлтартпау шарасы таңдалған істің мәні туралы хабарланады. Әскери белімнің командованиесі: байқау орнатылғаны туралы осы бүлтартпау шарасын таңдаған органға жазбаша хабарлайды. Сезікті, айыпталушы оны болдырмау үшін аталған бұлтартпау шарасы таңдалған әрекетті жасаған жағдайда әскери бөлімнің командованиесі ол туралы осы бүптартпау шарасын таңдаған органға жедел хабарпауға міндетті. Өздеріне жүктелген байқау женіндегі міндетті орындамағанына кінәлі адамдар заңдарда көзделген тәртіптік жауаптылыққа тартылады.

Кәмелетке толмағанды ата-анасының, қамқоршыларының, қорғаншыларының немесе басқа да сенімге ие адамдардың, сондай-ақ ол түрып жатқан арнаулы балалар мекемесі әкімшілігінің қарауына беру аталған адамдардың біреуінің кәмелетке толмағанның тиісті мінез-құлқы мен оның қылмыстық процесті жүргізуші органның шақыруы бойынша келуін қамтамасыз етуін өзіне қабылдайтын жазбаша міндеттөме қабылдауынан түрады. Кәмелетке толмағанды ата-анасыныңжәне басқа да адамдардың қарауына беру тек олардың жазбаша өтініші бойынша ғана мумкін болады.

Қарауына қабылдау туралы қолхаталынып қойылған кездеата-аналарға, қамқоршыларға, қорғаншыларға, арнаулы балалар мекемелері әкімшілігі өкілдеріне кәмелетке толмаған сезік келтірілген немесе ол айыпталған қылмыстық сипаты туралы және қарауына алу жөніндегі өздеріне қабылданған міндеттерін бұзған жағдайдағы олардыңжауаптылығы туралы хабардар етіледі.

Қарауына кәмелетке толмаған берілген адамдарға олар қабылдаған міндеттемелерін 1 орындамаған жағдайда осы Кодекстің 145-бабының бесінші бөлігінде және 160-бабында ; көзделген жазалау шаралары қолданылуы мумкін.

Кепіл сезіктінің, айыпталушының өзі не басқа жеке немесе заңцы тұлға соттың депозитіне сезікті, айыпталушы анықтау, тергеу органдарына немесе сотқа олардың шақы-руы бойынша келуі жөніндегі міндеттерін орындауын қамтамасыз етуге енгізетін ақшадан тұрады. Кепіл ретінде прокурордың немесе соттың рұқсатымен басқа да бағалы заттар мен жылжымайтын мүлік қабылдануы мүмкін. Кепілдің бағалылығын дәлелдеу кепіл берушіге жүктеледі. Кепілдік сомасын айыптаудың ауырлығын, сезіктінің, айыпталушының жекебасын, кепіл берушінің муліктікжағдайын ескере отырып, осы бұлтартпау шарасын таңцаған; адам белгілейді. Аса ауыр қылмыс жасады деп айыпталған адамдарға қатысты кепіл қабылданбайды

Кепіл прокурордың санкциясымен не соттың шешімі бойынша ғана қабылданады. Кепілдің мөлшері: шағын ауырлықты қылмысжасағандығына айыпталуы кезінде айлық есептік көрсеткіштің жүз еселенген мөлшерінен; орта ауырлықтағы байқаусызда жасалған қылмысқа айыпталуы кезінде — айлық есептік көрсеткіштің ұш жүз еселенген мөлшерінен; орташа ауырлықтағы қасақана қылмысжасағандығына айыпталуы кезінде—айлық есептік көрсеткіштің бес жүз еселенген мөлшерінен; ауыр қылмыс жасағандығы- на айыпталуы кезінде — айлық есептік көрсеткіштің мың еселенген мөлшерінен кем болмайды.

Кепіл берушіге, егер оның өзі сезікті немесе айыпталушы болмаса, оған қатысты осы бұлтартпау шарасы қолданылатын адамның айыбының мәні түсіндіріледі. Кепілдің қабылданғаңцығы турапы сезіктіге, айыпталушыға осы баптың бірінші бөлігіңце көзделген міңдеттері түсіндірілгендігі, ал кепіл берушіге сезікті, айыпталушы шақыру бойынша келуден жаптарған жағдайда кепіл мемлекеттің кірісіне айналатындығы туралы ескертілгендігі атап етілген хаттама жасалады. Хаттамаға осы бұлтартпау шарасын таңцап алған лауазымды адам, сезікті, айыпталушы, сондай-ақбасқа адам болса кепіл беруші қол қояды. Соттың депозитіне кепіл енгізілгендігі туралы хаттама мен құжат істің материалдарына қосылады, ал кепіл берушіге хаттаманың көшірмесі тапсырылады. Сезікті, айыпталушы қылмыстық процесті жургізуші органның шақыруы бойынша келмеген жағдайда бұлтартпау шарасы неғұрлым қатаңырақ етіп өзгертіледі.

Осы баптың бесінші бөлігіңце көрсетілген жағдайда прокурор сотқа кепілді мемлекеттің кірісіне айналдыру туралы үсыныс жолдайды. Сот кепіл беруші жоғары тұрған сотқа шағымдануы мүмкін болатын тиісті шешім қабылдайды. Қалған жағдайларда сот істі тоқгату туралы үкім немесе қаулы шығарған кезде кепілді кепіл берушіге қайтару туралы мәселені шешеді. Қылмыстық іс алдын ала тергеуде тоқтатылған кезде кепіл аныктау немесе алдын ала тергеу органының қаулысы бойынша кепіл берушіге қайтарылады.

Үйде қамап ұстау сезіктіге, айыпталушыға қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын пайдалануға мүмкіндік беретін шарттар болған, бірақ адамды толықгай оқшаулау қажет болаалймайтын немесе жасы, денсаулық жағдайы, отбасылық жағдайы және басқа да мән- жайлар ескеріле отырып, дұрыс емес деп ұйғарылған кезде осы Кодекстің 150-бабында көзделген тәртіппен прокурордың санкциясымен не соттың шешімі бойынша қолданылады. Бұлтартпаудың аталған шарасын таңцау туралы қаулыда қамауға алынған адамға колданылатын бостандығын нақты шектеу және белгіленген шектеулердіңсақгалуына қадағалауды жүзеге асыру жүкгелген орган немесе лауазымды адам көрсетіледі. Қамап ұсталатьін адамға белгілі бір адамдармен қарым-қатынас жасауға, хат-хабар алуға және жөнелтуге, кез келген байланыс құралдарын пайдалану арқылы сөйлесуге тыйым салынуы, сондай-ақтүрғын үйден шығуға шектеу белгіленуі мүмкін. Қамап үсталатын адамның түрғыльіқты жері күзетілуі мүмкін. Қажет болған кезде оның мінез-құлқын қадағалау белгіленеді.

Қамауға алу бұлтартпау шарасы ретінде прокурордың санкциясымен не соттың шешімі бойынша ғана және тек заңмен екі жылдан артық мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген әдейі қылмысжасалғандығы және заңмен үш жылдан артық мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген абайсызда қылмыс жасалған-дығы үшін айыпталушыға (сезікгіге) қатысты қолданылады. Ерекше жағдайларда бүл бұлтар-тпау шарасы заңмен екі жылдан артық емес мерзімге бас бостандығынан айыру түрінде жаза көзделген қылмыстар туралы іс бойынша айыпталушыға (сезіктіге) қатысты, егер: 1) оның Қазақстан Республикасының аумағында түрақты түратын жері болмаса; 2)оныңжеке басы анықталмаса;

ол бұрын таңцалған бүлтартпау шарасын бұзса; ол қылмыстық қудалау органдарынан немесе соттан жасырынуға тырысса немесе жасырынса, қолданылуы мүмкін.

Тергеуші, анықтаушы бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды таңдау қажет болған кезде осы бұлтартпау шарасын таңдау туралы қаулы шығарады. Қаулыда айыпталушыны (сезіктіні) күзетпен үстау қажеттігі туындаған себептер мен негіздер баяндалуы тиіс. Қаулымен бірге аталған бұлтартпау шарасын таңцаудың негізділігін растайтын материалдар қоса беріледі. Егер бүлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды таңцау туралы қаулы сезіктіге, усталған адамға қатысты осы Кодекстің 132,134-баптарына орай шығарылса, ол ұстау мерзімі аяк^алғанға дейінгі алты сағаттан кешіктірілмей прокурорға ұсынылуы тиіс. Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды таңцау туралы қаулы материалдары прокуратураға түскен кезден бастап алты сағаттың ішінде прокурордың кідіріссіз қарауына жатады.

Қамауға алуға санкция беру құқығы Қазақстан Республикасының Бас Прокурорына, Бас әскери прокурорға,олардыңорынбасарларына,облыстардыңпрокурорларына,олар-дыңорынбасарларына, аудандықжәне қалалықпрокурорларға, сондай-ақоблыстардың, аудандық немесе қалалыц прокурорлардың құқығында әрекет ететін әскери, көліктік және басқа да прокурорларға және облыстар прокурорларының құқықтарында әрекет ететін прокурорлардың орынбасарларына беріледі.

Прокурор заңмен кезделген негіздер болған кезде және осы Кодекстің 139-бабында көзделген зардаптарды болдырмау мүмкіндігі болмаған жағдайда басқа неғұрлым жұмсақ бұлтартпау шарасын таңцау жолымен айыпталушыны (сезіктіні) қамауға алуға санкция береді. Прокурор қамауға алуға санкция туралы мәселені шешу кезінде күзетпен ұстау үшін негіз бар барлық материалдармен мұқият танысуға және айыпталушыдан (сезіктіден) жеке жауап алуға міндетті. Жауап алу кезінде тергеуші, анықтаушы, қорғаушы, егер ол іске қатысатын болса, кәмелетке толмаған айыпталушының (сезіктінің) заңды өкілдері қатыса алады және қаралатын мәселе бойынша өзінің пікірін айта алады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Тергеуге қарсылық білдіру түсінігі, мазмұны және субъектілері.

2. Қылмысты және оған қатысушылар, келген зардапты жасыру нысанындағы тергеуге қарсылық білдіру.

3. Тергеуге қарсылық білдіру жоюдың әдіс тәсілдері.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№22 лекция. Кісі өлтіруді тергеу.

Мақсаты: Қылмыстың бұл түрі тергеу үшін күрделі болады. Себебі, Тергеу әдістемесін жасағанда кісі өлтірудің әдістерін зеттеу мен қатар, олардың қылмыстарын жасыру тәсілдерін де зерттеу болып табылады.

1. Қылмыстық істі қозғау.

2. Адам өлтіру кылмыстарын тергеу мен ашу

Адам өміріне қылмыстык кол сұғушылықпен күрес жүр-гізудің маңызы, кылмысты дер уакытында ашу мен оны жан-жакты тергеуде ерекше орын алады. Адам өлтіру бойынша істің ашылмай калуы, көбінде қылмыскерлердің кылмыстық әрекет жасау немесе оның ізін жасыру кезінде өте айлалы әдіс-тәсіддер қолдануларына байланысты, әсіресе тергеу барысында тергеу-шінің жіберген кемшіліктерінің, нақты айтканда: окиға болған жерге дер уакытында шықпауының (келмеуінің) немесе сол жерді карау жұмыстарын толык немесе мұкият жүргізбеуінің, ғылыми-техникалык құралдар мен тактикалык. тәсідцерді дұрыс қолданбауының садцарынан.

Адам өлтіру кылмысын нәтижелі тергеудің міндетті шарт-тарына: жедел-тергеу жұмыстарын тез, әрі дер уакытында жургізу; заттай дәлелдемелерді, сондай-ак кылмыскерлердің оқиға болған жерлерде қалдырған іздерін - іздеп табу, бекіту, алу және зерттеу үшін ғылыми-техникалық құрал-жабдықтар-ды дұрыс пайдалану; іс бойынша қүрылған болжауларды толык әрі жан-жакты тексеру; жұмыс жасау кезектілігін сақтай оты-рып, колданылатын тәсілдерді дүрыс тандап алу; оларды тергеу әрекеті барысында пайдалану шеберлігі жатады.

Адам өлтіру кылмыстарын тергеу мен ашу, тәртіп бойынша күнделікті әрекет ететін топ кұрамының кызметкерлерінін топ-тық тәсілдерімен немесе арнайы күрылған жедел тергеу топта-рының үздіксіз жұмыс жасауларына байланысты жүзеге асы-рылады. Үздіксіз әрекет ететін жедел-тергеу топ кұрамына ба рынша тәжірибелі тергеушілер, маман-криминалистер, дәрігер-лер, жедел-іздестірушілер кіреді. Қасақана адам өлтіру бойын-ша жасалған қылмысты ашуға байланысты топ кұрғанда міндетгі түрде әр бір кызметкерлердін мамандандырылу деңгейі, білік-тілігі оның тәжірибелік стажы мен ептілігі ескеріледі. Жедел-тергеу топтарының жұмыстарындағы әдетте кетіп жатқан (кез-десетін) кемшіліктер, олардың күрамының әлсіздігі мен тұрак-сыздығына, топ құрамы мүшелерінің касакдна адам өлтіру кыл-мысымен байланысы жоқ баска шаралармен айналысуына, со-нымен катар қажетті техникалык құралдармен, жүмыс жасау үшін ғимарат орындарымен, көлік кұралдарымен қамтамасыз етілмеулеріне байланысты.

Үздіксіз (күнделікті) әрекет ететін жедел-тергеу топтары оқиға болған жерге шыққан сәттен бастап кылмыскер анык-талғанға дейін жүмыс жасаулары тиіс. Қылмыстык әрекеттер анықталғаннан кейін, ары карай кылмысты ашу жұмыстарын (әрекетгерін) тергеушілер жалғастыруларына болады. Қылмыс қоғамдык ортаны дүрліктіретіндей ауырлататын жағдайда жа-салған кездерде, тергеуді толық көлемде жүргізулері кажет.

Адам өлтіру қылмысын тергеуде «ізі суымаған» қылмыстар бойынша жедел-іздестіру топтары кылмыс болған жерлерге. пәтер-аулаларға жаппай тексеру жүмыстарын жүргізу жолымен іздестіру шараларын жүзеге асырады. Арнайы қүрылған кесте-ге байланысты шешілетін сүрактар тізімін тексеру кезінде жи-налған мәліметгер мен іздестірудегі түлғаның жүрген жері бо-йынша кұрылған кестені көзделген мақсатқа сәйкес талдау қажет. Қажет болған жағдайларда жәбірленуші мен кылмыска сезікті (кылмыс жасауы мүмкін деп жорамалданған) тұлғанын іс-әрекеттеріне (хронаметраж әдісімен) бақылау жүмыстарын жүргізу керек, оқиға болған жердегі ауданда куәлар мен окиғаны көзімен көрушілердің жүру мүмкіндігін ескеру қажет.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Қылмыстық істі қозғау.

2. Адам өлтіру кылмыстарын тергеу мен ашу

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№23 лекция. Денсаулыққа зақым келтіруді тергеу.

Мақсаты: Адам денсаулығын корғау мәселесі — жалпы мемлекеттің, қоғамның, әрбір азаматтың негізгі борышы. Сондықтан адам денсаулыққа зақым келтіруге байланысты қылмыстарды тергеу ең негізгі және маңызды фактор болғандықтан, оған қатысты қылмыстарды ашу тактикаларын жетік меңгеру.

1. Денсаулыққа зақым келтіруге байланысты қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы.

2. Алғашқы тергеу әрекеттері.

3. Жәбірленуші мен куілардан жауап алу.

Әрбір жеке адамның денсаулығы — ол адам өміріндегі айтарлыктай орын алатын фактор болып табылады. Себебі адам денсаулығы — оның негізгі байлығы. Осыған байланысты адам денсаулығын корғау мәселесі — жалпы мемлекеттің, қоғамньщ, әрбір азаматтың негізгі борышы. Сонымен әрбір коғам мүшесі денсаулыкты сактау шараларын жүргізу туралы мәселелерге баса назар аударып, халықтың денсаулық сактау мәселесінің шешілуіне белгілі бір шаралар колданып, қоғам үшін біршама септігін тигізуі керек. Казіргі кезде мемлекетімізде Казақстан Республикасының Конституциясына сәйкес денсаулықты сақтау мәселелері жөнінде мемлекеттік бағдарламалар әзірленген, осы бағдарлама бойынша Казакстан Республикасы Денсаулык сақтау министрлігі жұмыс істеп отыр. Қазакстан Республика-сы Конституциясының Адам және Азамат бөлімінің 29-бабы-ның тармактарына сәйкес, Казакстан Республикасы азаматта-рының денсаулығын сақтауға кұқығы бар. Осыған байланыс-ты Қазакстан Республикасының азаматтары заңмен белгіленген тегін әрі кепілді медициналык көмек көлемін тегін алуға кұкылы. "Мемлекеттік және жеке меншік емдеу мекемелерінде, сондай-ак жеке медициналық практикамен айналысушы адам-дардан акылы медициналық жәрдем алу заңда белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша жүргізіледі" делінген. Осыған орай азаматтардыа денсаулығын нығайту, айналадағы корша-ған ортаны сактау шараларын жүзеге асыру максатында, әсіресе өсіп келе жаткан жасөспірімдердін денсаулығын сактау үшін мемлекеттік және жеке емдеу мекемелері занға сәйкес акылы түрде не тегін медициналық жәрдем көрсетуді жузеге асырып отыр. Осы арада денсаулық деген үғымға түсінік бере кетейік.

Денсаулык дегеніміз — адам ағзасының дұрыс әрі калыпты жұмыс істеуі. Яғни, адам ағзасының әрбір органы, әрбір мүшесі сол жаратылған калпында сақталып, онын дүрыс әрі калыпты түрде белгілі бір кызметті аткаруы. Денсаулыкқа қар-сы қылмыстардың коғамға кауіптілігі — бұл қылмыстарды жа-саған кезде, бір адам екінші бір адамның денсаулығына каса-кана немесе абайсызда зиян келтіреді, яғни кінәлы коғамға кауіпті іс-әрекеттерді жасай отырып, адам өмірі үшін ең кым-батты болып табылатын адам денсаулығына зансыз түрде кол сұғады. Адам денсаулығына зиян келтіру көбінесе оның мем-лекет пен коғам алдындағы азаматтык міндеттерін аткару, яғни сол міндеттерін нақты орындау мүмкіндіктерінен айырады. Мы-салы: адам денсаулығына зиян келуі — оның міндетті әскери кызметке шақырылуына кедергі келтіруі мүмкін, сондай-ак әскери немесе басқа да арнайы қызметтерді атқаруына зиянды әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан да адам денсаулығына кар-сы қылмыстарды жасау — тек жәбірленушінің өзіне ғана емес, сондай-ақ оның жақын туысқандары үшін де ұлкен залал бо-лып табылады. Яғни, жәбірленушінің денсаулығына зиян келу салдарынан, оның жакын туыскандарына да белгілі бір келем-де материалдық немесе моральдық залал келуі мүмкін. Адам-ды денсаулығынан айыру салдарынан оның өмірдегі, қоғам-дағы еңбек және басқа да коғам кызметтеріндегі байланысы үзіледі, оның еңбекке, қоғам қызметтеріне белсенді түрде каты-суына көбінесе мүмкіндік бере бермейді. Сондықтан да адам денсаулығы — адам өмірінің негізгі куанышы, негізгі байлығы болып табылады.

Енді адам денсаулығына қарсы кылмыстарды топтасты-райык. Қазакстан Республикасынын Кылмыстық кодексінде адам денсаулығына карсы қылмысқа кандай қылмыстар жата-тыны нақты көрсетілген. Сонымен адам денсаулығына қарсы қылмыстарға мыналар жатады:

1) денсаулыкка касакана ауыр зиян келтіру (103-бап); 2) денсаулыкка касакана орташа ауырлыкта зиян келтіру (104-бап); 3) денсаулыкка касакдна жеңіл зиян келтіру (105-бап); 4) ұрып-соғу (106-бап); 5) азаптау (107-бап); 6) денсаулыкка жан күйзелісі жағдайында зиян келтіру (108-бап); 7) қажетті корғаныс шегінен шығу кезінде денсаулыкка ауыр зиян келтіру (109-бап); 8) кылмыс жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыкка ауыр зиян келтіру (110-бап); 9) денсаулыкха абайсызда зиян келтіру (111-бап); 10) қоркыту (112-бап); 11) ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін адамның органдарын, тінін алуға мәжбүр ету (113-бап); 12) медицина қызметкерінің кәсіптік міндеттерін тиісінше орындамауы (114-бап); 13) соз ауруларын жұктыру (115-бап); 14) адамның иммун тапшылығы вирусын жұктыру (116-бап); 15) заңсыз аборт жасау (117-баптың 4-тар-мағы); 16) науқасқа кемек көрсетпеу (118-бап); қауіпті жағ-дайда калдыру (119-бап).

Енді адам денсаулығына карсы қылмыстардың объектісін, объективтік жағын, субъектісін, субъективтік жағын жеке-жеке талдайық.

Дене жаракатының объектісі — бөгде адамның қалыпты денсаулығы болып табылады.

Адам денсаулығына қарсы кылмыстардьщ объективтік жағы — баска адамның денсаулығына, кұқыққа кайшы әрекеггер мен әрекетсіздіктер арқылы зиян келтірумен көрініс табады. Көбінесе дене жаракаты әрекет арқылы жасалынады. Кінәлы адам жәбірленушінің денсаулығына әр түрлі жолдармен, атап айтсақ, механикалык әсер ету арқылы (мүшелерге зақьш келтіру), химиялық жол арқылы (улау, қышқылмен күйдіру), электрлік жолмен, (тоқпен ұру), термикалык әсер ету (ағзаға инфекциялы ауруларды жұктыру) арқылы, сонымен катар пси-хикалық әсер ету аркылы (гипноз) және басқа да тәсілдер арқы-лы дене жарақатын келтіреді. Әрекетсіздік аркылы да дене жарақаты келтірілуі мүмкін, егерде белгілі бір адам өзіне жүктелген міндеттерді орындамаса.

Кейбір кездері дене жарақатын келтіру қылмыстық жауап-тылыктан босатылуға негіз болып табылады, егер бұл жарақат мәжбүрлік кажеттілік жағдайында, яғни емдеу мақсатында болса. Мысалы, егер жәбірленуші өзінің ағзасына хирургия-лық операциялар жүргізуге келісімін берсе, онда хирургтер осы хирургиялық операциялардан туындайтын белгілі бір зардап-тарға жауап бермейді, себебі жәбірленуші хирургиялык опе-рациялардан туатын салдарға карсы болмады. Дене жарақатын келтіру спорт жарыстары кезінде де орын алуы мүмкін. Спорт-тың нақты түріне қатысты жалпы ережені сактамау салдары-нан туған дене жаракаты денсаулыкка қарсы кылмыс ретінде сараланады. Мысалы, футбол кезінде футбол ережесін өрес-кел бұзған кінәлы бөгде адамға дене жарақатын келтірсе, онда оның әрекеті денсаулыкка карсы кылмыс ретінде танылады.

Дене жарақатын келтірудің субъективтік жағы 2 нысаннан түрады: 1) касакана (тікелей және жанама), 2) абайсызда (менмендік және немкүрайдылық). Тікелей кдсакана дене жа-ракатын келтіру бір адамның екінші бір адамға дене жаракд-тын келтіруді тілеп, алдын ала ойластырып, жоспарлы түрде максаттар жасауы, ал жанама қасаканалықта кінәлы сондай зар-даптын болуын тілемейді, бірак оған саналы түрде жол береді. Абайсыздык нысанының өзінде сенімділік түрінде кінәлы езінін әрекетінен немесе әрекетсіздігінен туатын салдардың, яғни дене жаракдтының болуын кере алады, бірақ ол салдар бола коймас-ау деген өзіне сенімділік ниетте болады, немқұрай-дылыктүрінде адам дене жарақатының болатынын көре алмай-ды, бірақ көруге тиісті болатын.

Енді адам денсаулығына карсы кылмыстардың субъектілері туралы мәселеге тоқталайық.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 15-ба-бының 2-тармағында көрсетілген дене жаракатын салумен бай-ланысты мына кылмыстарды жасаған есі дүрыс субъектілер үшін 14 жас белгіленеді: 1) денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (103-бап); 2) ауырлататын мән-жайлар кезінде денсау-лыкка қасакана орташа ауырлықтағы зардап келтіру (104-бап-тың 2-тармағы).

Ал мына дене жаракаттарын салғаны үшін заң бойынша есі дұрыс субъектілер үшін 16 жас белгіленеді: 1) денсаулыкка қасакана жеңіл зиян келтіру (105-бап); 2) ұрып-соғу (100-бап); 3) азаптау (107-бап); 4) денсаулыққа жан күйзелісі жағдайын-да зиян келтіру (108-бап); 5) кджетті корғаныс шегінен шығу кезінде денсаулықкд ауыр зиян келтіру (109-бап); 6) кылмыс жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыкка ауыр зиян келтіру (110-бап); 7) денсаулыққа абайсызда зиян келтіру (111-бап); 8) қорқыту (112-бап); 9) соз ауруларын жұқтыру (115-бап);

адамның иммун тапшылығы вирусын жұктыру (116-бап);

заңсыз аборт жасау (117-бап); 12) қауіпті жағдайда калды- РУ(П9-бап).

Ал мына темендегі дене жаракаттарын салумен байланыс-ты қылмыстарды жасаған есі дұрыс арнаулы субъектілер заң бойынша жауапкершілікке тартылады: 1) заңсыз аборт жасау (117-бап); 2) медицина қызметкерінің езінің кәсіптік міндет-терін тиісінше орындамауы (114-бап); 3) ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін адамның органдарын немесе тінін алуға мәжбүр ету (113-бап); 4) науқасқа көмек көрсетпеу (118-бап). Осы жоғарыдағылардан айқын болғандай кейбір дене жарака-тын салған есі дүрыс субъектілер үшін 14 жас, ал кейбір субъектілер үшін 16 жас.

Сонымен қатар дене жаракаты кылмысын жасайтын арнау-лы субъектілер де бар.

Енді ауыр дене жаракатын салу түсінігі мен түрлеріне ток-талайык. Жалпы денеге жаракат түсіру деп бөгде адамның ден-саулығына касакана заңсыз түрде немесе абайсыз денедегі ұлпа-лардьщ анатомиялық тұтастығын бүлдіру жолымен, әйтпесе баска жолмен оның ағзаларының дүрыс жүмыс істеуін бұзу аркылы зиян келтіруді айтамыз.

Денсаулыкка касақана ауыр зиян келтіру үғымына келетін болсақ, ол былай делінген: "Адамның өміріне кауіпті немесе көруден, тілден, естуден, кандай да болсын органнан айрылуға немесе органның кызметін жоғалтуға немесе бет әлпетінің қал-пына келместей бұзылуына әкеп соққан денсаулыкка касака-на ауыр зиян келтіру, сондай-ак өмірге қауіпті немесе еңбек кабілетінің кемінде үштен бірін тұракты түрде жоғалтуға ұштас-қан немесе кінәлыға мәлім кәсіби еңбек қабілетін немесе түсік тастауға, психикасын бүзуға, есірткімен немесе уытты умен ауруға душар еткен, денсаулықтың бұзылуын тудырған, ден-саулыкка өзге зиян келтірген қасақана ауыр зиян келтіру".

Осы 103-баптың 1-тармағынталдап, тоқталып өтейік: "Ден-саулыкка келтірілген зиянды сот-медициналык бағалау Ережесі" 1998 жылы 4 мамырда Казақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сактау Министрлігінің Денсаулык сактау комитетінің №240 бұйрығымен бекітілген. Осы Ереже-ге сәйкес:

а) Адамның өміріне қауіпті зиянға — миға зақым келтіріл-местен бас сүйегіне келтірілген жаракат; бас сүйектерінің ашык немесе жабық сынуы; ауыр дәрежедегі мидың зақымдануы; емірге қауіпті түрде миға кан құйылуы; бел омыртқаны ауыр зақымдау; адамның іш қүрылысын, ас қорыту, зәр шығару органдарын жарақаттау, ауыр дәрежеде күйдіру т.б. жарақат-тар келтірулер жатады. Өмірге қауіпті жарақаттың тізбегі жо-ғарыда айтылған Ереженің 7-тармағында түтастай көрсетілген. б) Касақана ауыр дене жаракатының салдарынан көруден айрылу — бұл адамның денсаулығына ауыр зиян келтіру сал-дарынан адам көре алмайтын жағдайға душар болады. Айтып кететін бір жәйт, адамның көре алмауы емделусіз болуы ке-рек, уакытша көруден айрылу ауыр дене жарақатының элементі болмайды, яғни ол орташа ауырлыктағы дене жаракаты болып табылады.

Бір кездін көруін жоғалту ауыр дене жаракдты ретінде ба-уаланады. Бір кездің көруінен айрылу салдарынан адам көзінің көру шеңбері 30 пайызға тарылады және бинокулярлык көрудін бұзылуына әкеп соғады, ал мұндай жағдайлар кейбір кездері белгілі бір нәрселерді накты кабылдау кабілеттілігін киынға соқтырады немесе керудің мүмкіншілігін түпкілікті жо-ғалтады. Себебі, бір көзден айрылған адам мамандықтүрін таң-дағанда ғана емес, сонымен қатар дем алу кездерінде де киын-шылыкты басынан өткереді, ал кейбір кездері бақытсыздык жағдайлардың объектісі болуы да мүмкін. Сондықтан да көздін көру қабілетін 35 % мөлшерінде жоғалту немесе 2 метр қашык-тыкта бармақтың санын көре алмауы денсаулықка ауыр зиян келтірілді деп есептелінеді және ауыр дене жарақаты ретінде бағаланады.

в) Касақана ауыр дене жарақатының салдарынан тілден айрылу — сөйлеу кабілетін, ол ойын айналасындағыларға түсінікті түрде біріккен дыбыстармен жеткізу кабілетін біржола жоғалту. Дауысын жоғалту салдарынан, яғни афония жағдайында адам өзінің ойларын тек қана сыбырлап жеткізе алады. Мұндай жағдайлар адамның еңбек ету қабілеттілігінің 25% мелшерінде жоғалтуына әкеп соғады. Сейлей алмау нәтижесінен Адам коғамдағы қатынастарға активті түрде катыса алмайды, барлык уакытта өзінің бір кемшілігінің бар екенін сезінеді, адамдармен сөйлесуден аулак жүреді, сондыктан да тілден айрылу адам денсаулығы үшін орасан зиянды болып табылғандықтан ауыр дене жарақаты ретінде есептелінеді.

г) қасакана ауыр дене жарақатының салдарынан естімей қалу деп мүлде айыкпайтын керендік және зардап шегуші катты айтылған сөзді өте жақын жерден, құлағынан 3-6 см кашыктықта айтқанда ғана ести алатындай жағдайда калуы. Жалпы есту — адам ағзасының сезім органдарының бірі. Күнделікті карым-қатынас, жұмыс, дем алу уакыттары, теледидардан, радиодан хабар алу, есту сезімімен тығыз байланысты. Екі күлақтың есітпей қалуы — ауыр дене жарақаты ретінде есептелінеді. Бір кұлақтың есітпей қалуы — жалпы еңбек қабілетінің 15 пайызын, яғни кемінде үштен бірін жоғалту емес, сондыктан ол денсаулықтың бүзылуына әкеп соккан жеңіл жарақат деп бағаланады.

л) Қандай да болсын органнан айрылуға немесе органнын кызметін жоғалтуға — аяктың, колдың физикалык тұрғьща денеден айрылып кдлуын немесе сал (паралич) қалпында калуы жатады және бұл жағдай ауыр дене жарақаты ретінде бағала-нады. Жыныс қатынастарының кабілетін жоғалту, екі ені де закымданып, оларды алып тастауға әкеп соғуы, сондай-ак бала табу кабілетінен айрылу тұкымдылық қабілетінен айрылу деп саналады да, ауыр дене жаракаты катарына жатады.

е) Сот медшинасы тәжірибесінде беттің жаралануы тым жиі кездеседі. Бет жаракатын бағалау кезінде біркатар факторлар-ды: жаракат салған кезде онын адам өміріне кауіптілігін (ми шайқалуы т.б.), сезім мүшелерінің закымдануын және бет пішінінің калпына келмейтіндей болып бұзылуын ескеру ке-рек. Бет сикының бұзылуы туралы мәселені сот шешеді. Бет жарақатының жазылуы дегеніміз — тыртык көлемінің кішіреюі, табиғи жағдайлардың нәтижесінде олардың өңінің өзгеруі, мысалы, тыртыктардың әжімдерге, мойын кыртыстарына және т. б. ұксап тұруы болып табылады, сондай-ақ консервативтік емдеу әдістерінің нәтижелері де осыған жатады. Ал егер консервативтік емдеу жаксы нәтижеге жеткізбей, закымдану-шыға косметикалык операциялар жасалса, жаракат операция-нын нәтижесіне карамастан калпына келмейтін жаракат деп каралады да ауыр дене жаракатына жатады, өйткені мұндай жағдайда орын алатын іш құса болып қатты кайғыруға бет-пішіннің езгеруі ғана емес, адамның қоғаммен байланысының бұзылу қаупі де негіз болады.

и) Еңбек кабілетінің кемінде үштен бірін тұракты түрде жоғалту деп — жалпььеңбек кабілеті, мамандықты талап етпейтін еңбекке қабілеттілік айтылады. Еңбек кабілетінің үштен бірін жоғалту зардап шеккен адамның жалпы еңбек кабілеті мен оның жоғалту көлемін онша өзгертпейтін жара-кат зардаптарының біршама жақсаруы организмдегі өзгеріс-термен бірге байланысты. Енбек кабілетін жоғалту тек тұрак-ты болады. Жалпы енбек қабілетінің 33% мөлшерін жоғалту ауыр дене жаракаты ретінде бағаланады. Кәсіптік енбек кабілетін жоғалтуды аныктау зардап шеккен адамның кәсіптік еңбек кабілетінен айыруға ниеттенгендік аныкталатын жағдай-ларда тергеушінің қаулысы немесе сот қаулысы бойынша жүзеге асырылуы мүмкін. Еңбекке қабілетті адамнын енбек кабілетін жоғалтуына апарып соғатын жаракаттар жас балаға, карт адамға, кәмелетке толмаған жаска, 1-топтағы мүгедекке, яғни еңбекке жарамсыз адамдарға салынуы мүмкін. Мұндай жағдайларда дене жаракатының қаншалыкты ауыр екенін аныктағанда мыналар негізге алынады: 1) балалардың кейін ол

Ю жаска толғанда еңбек қабілетін кдндай дөрежеде жоғалткд-ны көрсетіледі; 2) мүгедек адамньщ алынған жарақатқа бай-ланысты еңбек қабілетін біржола жоғалтуы дені сау адамдардікі сиякты анықталады, яғни мүгедектігі мен тобы ескерілмейді. к) Егер келтірілген зақымдардың салдарынан түсік болса, екікабат екендігінің мерзіміне карамастан, ол ауыр дене жара-қатына жатқызылады. Бұл орайда арнайы акушерлік-гинеко-логиялық зерттеулер арқылы түсіктің зардап шегуші орга-низмінің жеке ерекшеліктеріне, яғни аурулығына немесе ішкі жыныс мүшелерінің жетілмегендігіне байланысты емес, қайта оған дене жарақатының тікелей себеп болғаны аныкталуға тиіс.

ж) Жарақат алуға байланысты іш қүса болу (психикасының бұзылуы) ауыр дене жаракатының белгісі болып табылады. Мысалы: бас сүйек жарақатына байланысты пайда болатын кояншык (эпилепсия) осындай ауру. Іш құсаның диагнозын қою және оның себебі жарақат алуға байланысты екенін анықтау сот-психиатриялық сарапшының қүзыретіне жатады.

з) Есірткімен немесе уытты умен ауруға душар еткен денсаулықтың бұзылуын тудыру денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру. Бұл есірткі немесе уытты у арқылы адамды соған душар етіп, оған ауыр дене жарақатын келтіру болып табылады. Енді жоғарыда көрсетіп кеткен 103-бапқа қайта оралып, оның 2-тармағына тоқталайык. Осы баптың 1-тармағындағы әрекеттер: а) екі немесе одан да көп адамға катысты жасалса; б) адамның қызметтік жұмысын немесе кәсіптік немесе қоғам-дық борышын орындауға байланысты оған немесе оның жа-қындарына қатысты жасалса; в) кінәлыға дәрменсіз күйде екені белгілі, сол сияқты адамды ұрлауға немесе кепілге алуға үштас-кан адамға қатысты жасалса; г) аса қатыгездікпен жасалса; д) ұйымдасқан топпен жасалса; е) жалдау бойынша; ж) бұза-кылық ниетпен; з) әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпен-ділік немесе араздық тұрғысында; и) жәбірленушінің мүшеле-рін немесе тінін пайдалану мақсатында; к) бірнеше рет жасал-са немесе оны осы Кодекстің 96-бабында көзделген кісі өлтірген адам жасаса,— деп атап көрсетілген.

Осы 103-баптың 1 және 2-тармағында көзделген әрекеттер абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соғуы мұмкін. Ауыр Дене жарақатының салдарынан жәбірленушінің өлімі бір Кұрамдағы екі кінә нысаны ретінде көрініс табады:

қасақана ауыр дене жарақатын келтіру,

абайсызда жәбірленушіге өлім келтіру.

Ауыр дене жарақатының салдарынан жәбірленушінін өліміне әкеп соғатын кінәлының әрекеттері тікелей баска адам-ның денсаулығына кол сұғуға бағытталады, сондықтан да жал-пы кінәлылық әрекеттері адам денсаулығына карсы кылмыска жатады. Жалпы кінәлының әрекеттерінің субъективтік жағын карастырсак, кінәлы өзінін каса&ана әрекеттері аркылы жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтіреді, мұндай әрекеттерді ол тілеп немесе саналы түрде жол беріп істейді, бірак бұл әрекеттердің салдарынан келетін зардап, зиян жәбірленушінің өлімі абайсызда болады, яғни кінәлы жәбірле-нушінің өлуін тілемейді, ол өлмейді деген менмендік немесе немкұрайдылық қатынас түрінде болады. Егер абайсызда жәбірленушіге ауыр дене жарақаты келтірілсе, мұның салда-рынан жәбірленуші өлетін болса, онда бұл жағдай абайсызда кісі өлтіру кылмысы құрамын кұрайды. Сонымен ауыр дене жаракатының салдарынан жәбірленушінің өлімі келген жағ-дайға байланысты жалпы заң бойынша 2 корытынды шығаруға болады: 1) Егерде кінәлы тікелей немесе жанама қасаканалық-пен өлтіруге бағытталган әрекеттерді жасап, мұның салдары-нан жәбірленуші өлсе, онда кінәлының әрекеті қасақана кісі өлтіру қылмысы құрамын кұрайды. Егерде кінәлының өлтіруге бағытталған тікелей касаканалық әрекетінің салдарынан жәбірленушіге өлім келмей, оған тек ауыр дене жарақаты са-лынса, онда кінәлының әрекеті кісі өлтіруге оқталу ретінде есептелінеді, ал жанама касаканалыкта—дене жаракаты ретінде багаланады. Жәбірленушіге елім келтіруді мақсат тұтпай жа-нама қасақаналықпен жасалған дене жарақаты өлтіруге оқта-лу ретінде қарастырылмайды.

2) Егерде ауыр дене жаракатының салдарынан келген жәбірленушінің еліміне кінәлының тікелей немесе жанама " қасақаналык ниеті болмаған кезде, онда кінәлының әрекеті тұтасымен 103-баптың 3-тармағымен сараланады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Денсаулыққа зақым келтіруге байланысты қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы.

2. Алғашқы тергеу әрекеттері.

3. Жәбірленуші мен куілардан жауап алу.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№24 лекция. Жыныстық қылмыстарды тергеу.

Мақсаты: Жыныстық қылмыстарды тергеу барысында тиімді криминалистикалық шаралар мен тактикалық әдістердің қолданылуын жүзеге асыру.

1. Жыныстық қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы.

2. Алғашқы тергеу әрекеттері және олардың жедел іздестіру шараларымен ұштасуы

3. Жәбірленушіден жауап алудың тактикалық ерекшеліктері

Жыныстық қылмыс, зорлау, яғни жәбірленушіге немесе басқа адамдарға күш қолданып немесе оны қолданбақшы болып қорқытып, не жәбірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып жыныстық қатынас жасау. Зорлаудағы қылмыстық әрекет пәні болып нақты әйелдің жыныстық орнының қол сұғылмауы болып табылады. Сондай ақ, жәбірленушіге мұндай жағдайда физиологиялық, моральдық, материалдық залал келуі керек.

Зорлау туралы іс бойынша анықталуға келесі мән жайлар жатады:

- оқиға болған орын жыныстық деректерге ие ме, ие болса: қашан және қайда?;

- осы кезде зорлық болды ма, болса нақты қандай қалыпта болғаны( ұру, өліммен қорқыту, қамқорсыз жағдайға келтіру);

- жәбірленуші кім, оның физиологиялық немесе жүйке ауруымен ауырмай ма, жасы кәмелеттік жасқа толмаған ба, соны анықтау;

- зорлауды кім жүзеге асырды, осындац қылмыстарды ол бұрын жасаған ба, аса ауыр рецидивист емес пе; егер зорлау топпен жасалса- әрбір қатысушының кінәсі қандай;

- зорлау салдары қандай, олар аса ауыр қылмыс болып танылмайды ма;

- зорлау кезінде жәбірленушіге тиген материалды залал қандай;

- қылмыстық болуына қандай мән-жайлар себепкер болды.

Зорлау туралы іс бойынша тергеудің бастапқы сатысында пайда болған екі түрлі жағдайды бөлуге болады:

1. жәбірленуші зорлаушы ретінде оған таныс тұлғаны атауы немесе сезіктіні анықтауда қиындық тудырмауы.

Бұл жағдайда бастапқы тергеу әрекетінің шеңберімен жалғасу реті сипатталады: жәбірленушіні жауаптау, оның киімін қарау және алу; оны куәландыру, оның киімін қарау мен алу;жәбірленушіге сот-медициналық сараптамасын тағайындау, сезіктіні ұстау, жеке тінту жүргізу, куіландыру, оның киімін қарау, куәгерлерді жауаптау;

2. жәбірленушіге белгісіз іздестіру қиындыққа түсетін тұлғамен жасалған қылмыс.

Бұл жағдай үшін келесі әрекеттер сипаты: жәбірленушіні жауаптау және куәләндыру, оның киімін қарау және алу, оқиға болған жерді қарау, жәбірленушіге немесе заттық дәлелдерге сот-медициналық сараптаманы тағайындау, криминалистикалық сраптаманы тағайындау, іздестіру іс-шараларын өткізу.

Зорлауды тергеудің бастапқы сатысында келесі түрлі болжамдар қозғалады:

• зорлау арызданушымен көрсетілген жағдайларда орын алады;

• зорлау болмаған, жәбірленуші қателесіп зорлау деп тапқан ерікті жыныстық қатынастарды орын алуы;

• зорлау болмаған, жәбірленуші өзі сезініп біреуді кінәлауы.

Жәбірленушіге байланысты сот – медийиналық сараптамасының шешетін мәселелері:

1. соңғы уақытта жәбірленуші жыныстық қатынаста болуы; болған жағдайда оның болу уақыты;

2. жәбірленушіні қамқорсыздық жағдайға жеткізетін белгілердің болмауы;

3. болған жыныстық қатынастың немес оған төнген қауіптің зорлық сипаты туралы шешім қабылдайтындай жәбірленушінің денесіндегі зақымдардың немес басқа белгілердің болуы; болған жағдайда оның пайда болуының орнықтылығы мен ескілігі;

4. жәбірленушімен болған жыныстық қатынастың қатарына бірнеше рет қайталану белгілерінің болуы;

5. жыныстық қатынас салдарынан зорлаушы жәбірленушінің аяғы ауыр болуы немесе оның денсаулығына зиянды залалдар тигізуі;

6. жәбірленушіге венеорологиялық аурудың жұғуы, жұқса, аурудың қандай түрі және қашан;

7. жәбірленушінің денесіндегі зақымдардың пайда болу себептері мен өту мерзімі оның жағдайы туралы көрсетпесіндегі сипаттамасына сәйкестігі;

8. жәбірленушінің денесінде қылмыскер ұрығының немесе қан іздерінің болуы, олардың орнығуы қандай.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Жыныстық қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы.

2. Алғашқы тергеу әрекеттері және олардың жедел іздестіру шараларымен ұштасуы

3. Жәбірленушіден жауап алудың тактикалық ерекшеліктері

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№25 лекция. Ұрлауды тергеу.

Мақсаты: Қылмыскердің ұрлық жасау кезінде қолданған тәсілдерін анықтап, оларды криминалистикалық тіркеуден іздестіріп тексеруге болатын тактикалырдың жиынтығын анықтау.

1. Ұрлаудың криминалистикалық сипаты.

2. Оқиға болған жерді қарау.

Ұрлық дегеніміз - бөтеннің мүлкін жасырын түрде алу болып табылады. Ұрлықтың криминалистикалык сипаттамасын келесідей жағдайлар құрайды:

ұрлық қылмыстардын ең кең тараған түрі;

ұрлық қүпия түрде жасалынады, кылмыскер көп жағдайларда белгісіз болып табылады;

осы кылмыстың сипатты белгісі болып тікелей қасақаналықтьгң болуы танылады, ұрлык қасакана кейде адцын ала дайындықтан кейін жасалынады;

ұрлық жасау тәсілі әр түрлі;

ұрлықтың заты болып кез келген мүлік танылады (ақша,заттар, өзге де материаддык қүндылықтыр).

Ұрлықтың кен таралуына қарай осы кылмысты тергеудің жеке әдістерінің көптүрлілігін көруге болады. Оларға әр түрлі криминалистикалық сипатгамалар сәйкес келеді. ¥рлыкты тер-геу әдістемесін салалык белгілер бойынша карастырған дұрыс. Әдістеменің бірінші тобына — сауда және коғамдық тамақтану объектілерінде, кәсіпорындарда және мекемелерде, көлік және ауылшаруашылык объектілерінде жасалынатын қылмыстар жатады. Екіншісіне — азаматтардың жеке үйлері мен пәтер-лерінен, сондай-ақ калтадан ұрлау кылмыстары жатады.

Ұлықтың кауіптілігі меншік иесінің экономикалык тәуел-сіздігіне қол сұғатындығынан көрінеді және оны ашу мен тер-геу кезінде айтарлықтай қиындыктар туывдайды. Осы қылмыс-тық іс-әрекеттердің көпшілігін тәжірибелі кылмыскерлердің материаддық құвдылықтарды тауып, оларға кірудін және іздерді жасырудың тиімді тәсілін колдануларымен жасайтындығын тәжірибе көрсетеді. Шамамен кылмыстардың әр бір бесіншісі рецидивистермен және бұрын ұрлык жасағаны үшін сотталған адамдармен жасалады.

¥рлықтың жасалу жолдары мен тәсілдерін білу ұрлықты ашуда жетістіктерге әкелуі тиіс. Қылмыскердің ұрлық жасау кезінде қолданған тәсілдерін анықтап, оларды криминалисти-калық тіркеуден іздестіріп тексеруге болады.

Жеке мүлікті ұрлау көбінесе күндізгі уақытта, куә болмаған кезде, иелері жүмыста болатын кездерде жасалынады. Кдрас-тырылып отырған кылмыстар жаңадан салынған ықшамаудан-дарда жиі кездеседі. Бұл түрғывдардын алғашқы уақытга осы подъездегі көршілерінің бір-бірін танымауымен түсіндіріледі. Қылмыскерлер үй тұрғындары ретінде кедергісіз пәтерлерге кіріп, ұрлаған заттарын оңай алып шығуына мүмкіндіктері бар.

Пәтерден және материалдык, кұндылыктарды сақтайтын бас-қа да жерлерден үрлау: есік құлыптарын ашқыштардын көмегімен, ригельді қысу, ілмелі күлып имегін кесу аркылы, желкөз арқылы кіру, есіктер мен терезелерді сындыру, торлар-ды автогенді аппаратпен кесу, кабырғаны немесе төбені тесу, шатырды көтеру, түтін жүретін күбырларды ашу арқылы, кой-маларды бұрғылау немесе шабу жолымен ашу, сейфтерді және басқада шағын көлемді бұйымдар сақтайтын нәрселерді үрлау, тауарларды сатып алу кезінде ұрлау жолымен жасалынады.

Қылмыскерлер үрлыкты ашу мен тергеуді қиындату макса-тында қылмыстың іздерін жасыруға үмтылады. Үрлыктын жа-салғандығы туралы күмән туғызбауға тырысады. Үйге ұрлыққа түсу кезінде бегетті бұзбай кіріп, көзге түскен заттардың бар-лығын емес, тек қана ақша мен затгардың бір бөлігін ғана алады.

Калтадан ұрлыктар жасау үшін кылмыскерлер адамдардың көп жиналған (шоғырланған) жерлерін тандайды. Бүл қылмыс-тар, әдетте, ұрлықшылар тобымен олардың рөлдерді өзара бөлісуі аркылы: біреулері жәбірленушілерді кыспақка алады, екіншілері ұрлайды, ал үшіншілері үрланған заттарды тығады. Мұндай ұрлықтарды ашу әдістемесі осы кылмыстардың басқа түрлерінен ерекшеленеді, ал оларды тергеу айтарлыктай қиын-дыктуғызады, өйткені қылмыскер жасырын және қьюка уакытта әрекет етеді, ал жәбірленуші тіпті үрлыкшыны білмек түгелі кейде қай жерде, қай уакытта ұрланғанын да білмей қалады.

Ұрлық жасайтын қылмыскерлердің жеке тұлғасының ерекшеліктерін қарастыратын болсақ, оларды екі негізгі топқа бөле аламыз. Бірінші топқа ер адам және әйел адамдар ішінде жүмыс жасағысы келмейтін бұрын сотталған, алдын ала өз әрекеттерін егжей-тегжейлі ойластыратын, кылмыс жасау дағ-дысы, тәжірбиесі бар адамдарды жатқызамыз. Екінші топтағы адамдар қатарына — жүмыссыз калғандар, тұрақты мекен-жай-лары, отбасылары жоқтар жатады. Олар үшін ұрлык қалыпты жағдайда аяк астынан пайда болған ниет бойынша жасалынады немесе қылмыс жасау жағдайы аддын ала еш дайындыкты та-лапетпейді.

Көбінде олар сотталып, бас бостандығынан айыру орыщц?-рында жазасын өтеу кезінде қылмыскд дағдыланады.

Ұрлык кылмыстарымен күресу үшін жедел-іздестіру кызметі мен ішкі істер органдарының тергеу жұмыстарын жетілдіруге байланысты шаралар кабылданады. Олардың қатарына, мыса-лы, республиканың біркатар қалаларында «Пәтер» атты жедел-іздестіру шараларының жоспарын күрып, қолдану, сонымен қатар, үрлыкты ашу жөнінде жедел-тергеу топтарын құру жат-қызылуы мүмкін.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Ұрлаудың криминалистикалық сипаты.

2. Оқиға болған жерді қарау.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№26 лекция. Алаяқтықты тергеу.

Мақсаты: алаяқтықты жасауға итермелеген жағдайлар мен себептерді анықтау және мұндай қылмыстардың алдын алуға қатысты шаралар қабылдау.

1. Алаяқтықтың криминалистикалық сипаттамасы.

2. Алғышқы тергеу әрекеттері және олардың жедел іздестіру шараларының ұштасуы.

3. Тергеуді жоспарлау ерекшеліктері.

Алаяқтык, яғни бөтен мүлікті ұрлау немесе мүлікке күқыкты алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы алу меншікке бағытгалған кылмыстар катарына жатады.

Меншікке карсы кылмыстардың ішінде алаяқтык, қылмысы сирек кездесетін, бірақ кейінгі жылдары оның өсу қаркыны бірден кезге түседі. Алаяктың коғамға қауіптілігі күннен-күнге өсуде: бүл тектес қылмыстык әрекетгер мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерге, коммерциялык құрылымдарға және азамат-тарға үлкен материалдық зиян келтіріп, саяси тұрақсызданды-руға апаратын факторға айналып отыр. Көбінесе алаяқтык әрекетгі жүзеге асырғанда қылмыстық кол сүғушылык заты болып ақшатабылады. Кейбір жағдайларда алаяқтар өндірістік тауарларды, валюталарды, бағалы қағаздарды, мүлікті, зергерлік бұйымдарды, енер тауарларын иемденеді.

Алаяқтық қылмысы әр түрлі тәсілдерімен жасалады. Алдау немесе сенімді пайдалана отырып зиян келтірудің көптен келе жатқан тәсілдеріне мыналар жатады: карта, басқа да әуесқой, құмар ойындарды («рулетка», «сүйек-бөтелке» айнаддыру т.б.) ойнағанда әр түрлі айла қолдану; жасанды асыл бүйымдарды сату; жасанды ақша мен заттарды пайдалану; жалған акша ку-пюраларының эквивалентті емес түрлерін айырбастау; өздерін бақылау және кұкык корғау және т.б. органдарының кызмет-керлері ретінде таныстыру жолымен әрекеттер жасау.

Алаяқтар жоғары кәсіпкойлығымен, техникалык жағынан толық жабдыктануымен ерекшеленеді. Карта ойнайтындар ойын-ға қатысушылардын картасын керу үшін телекондырғыларды Қолданған жағдайлар да кездеседі.

Алаяктар коғамда болып жаткан әлеуметтік-экономикалык өзгерістерге жылдам назар аударып, карапайым тұрғындар мен коммерсанттардын жеткілікті кұкыктык білімінің және нарык,-тык катынастарға сәйкес тәжірибелерінін жоктығын ескере отырып, нарыктағы бағалы кағаздармен, шетелмен коммерция-лык байланыстарды жүргізуге, жекешелендіруге толык инвес-тициялармен, несиелік-банктік қызметпен байланысты әр түрлі алдау әдістерін ойластырып тәжірибеде қолдануда. Қазіргі кездегі алаяктык әрекетінің өзіне тән ерекшелігі, олар занды тұлғаның атынан азаматтык-кұкықтык, мәмілелер жасап және кдржылық-шаруашылык операцияларды жүзеге асыруында.

Кейінгі жылдары алаяқтык кылмыстарының төмендегідей тәсілдері өте кең тараған: банктік несиелерді жалған құжаттар арқылы алу; жалған фирмалар құрып кейіннен халықтың қара-жатын иелену; тұрғын үйлерді алу (сату, айырбастау, арендаға, кепілге беру) үшін жалған күжаттар жасау; банкоматтан акша немесе сауда кәсіпорындарынан тауарлар алу үшін, біреудін немесе қолдан жасалған пластикалык карточкаларды қолдану; валютаны айырбастау, шетелдік куәліктерді, визаларды рәсімдеу кезіндегі, камтамасыз етілмеген акцияларды және кұнды қағаз-дарды сату барысында жалған құжаттарды колдану және т.б.

Басқа тәсілдерге токталатын болсақ: 1) мемлекеттік және қоғамдык материалды күндылыкты қоймалардан, базалардан және басқа да объектілерден жалған қүжатгарды пайдалану ар-қылы алу; 2) жалған күжатгарды пайдалана отырып мемлекетгегі күжаттарды, мемлекеттік зейнетақыларды немесе әлеуметтік камсыздандыру органдарынан басқа да төлемдерді заңсыз жол-мен иелену; 3) мемлекеттік және коммерциялық банктерден әр түрлі жалған чектік құжатгарды колдану жолымен көп мөлшер-дегі қаражаттарды иелену; 4) мемлекеттік мүлікті жалған қүжат арқылы несиеге алу немесе қалған қарызды төлеуден жалтару.

Алаяқтардың ақшалай каражаттармен жасаған кылмыстык тәсілдері банктік есеп айырысуда толык қүрылымды және күрделі болып келеді. Алаяқтар қылмыстық іске кіріспес бүрын, міндетті түрде дайындык жұмыстарын жүргізеді. Олар алдымен катан есептегі банк құжаттарын қолға түсіріп, ұрланған акша-ны аударатын ұйымдарды аныктайды және күжаттарды жеткізу (жіберу) әдістерін шешеді. Баска да қажетті мәліметгер мен банк кодтарын, шифрларын, т.б. алдын алааныктап біледі. Сонымен катар, дайындык жұмысына кылмыскердін көздеген тиісті ком мерциялық банктердің қызметкерлерімен алдын ала сөз байла-сып келісулері жатады. Үрлық кылмыстары күжаттарды белгі-ленген жерге жіберіп, онын банкке өтуін кдцағалау мен есеп бойынша аударылған үйымнан түскен акшаны алу жолымен жүзеге асады. Мүндай кылмыстық іс ақша айналымын кұрай-тын күжаттарды (жалған мәміле, шарт, келісімдер және т.б.) тексеру арқылы ашылады.

Азаматтардың жеке мүлкіне кол сұғушылык, кезінде алаяқ-тар әр түрлі тәсілдерді қолданады: акшаны жоғары пайызбен карызға алу және оны қайтармау; сатылатын заттың өзін емес оған ұқсас затты беру; сауда жасағанда, ақшаны айырбастаған-да, майдалағанда аддау; алтын бұйымдардың орнына мыстан жасалған бұйымдарды сату; жалған акша беру; көмек көрсетемін деп ақша алу немесе белгілі бір кызмет көрсетуге тауарларды алу; пал ашу, тәуіпшілік, емшілік жасау арқылы акша алу; та-уарларды және басқа да материалдық кұндылыктарды алу мақ-сатында баска адамның атын иеленіп жалған шарттар жасау нәтижесінде ақша алу; жалған мәмілелер жасау.

Алаяктык қылмысын жасау тәсілдерінің кеңінен тараған түрлері: алаяктар бір бума ақшаға ұксас жалған акшаларды жолға тастап, оны бөлген кезде жәбірленушінің шын ақшала-рымен ауыстырып алу, сонымен катар алаяқтардың бөтеннің мүлкін иелену мақсатымен некеге тұру; атақты әншілердің аты-нан концерттер қою, өнер туындыларын қолдан жасау және сату сияқты тәсілдері жиі кездеседі.

Жәбірленушілерді алдау, олардың тікелей байланысқа түсулері аркылы жүзеге асырылатывдықтан, соңғылары барлық уақытга өздерінің қылмыстык, іс-әрекетінің ізін жасыруды ой-ластырады. Осындай максатта картадан ұтылған жәбірленушіге акшанынжартысын ұтып алуына, жалған құжатжасауына, жал-ған алиби құрастыруына, шетелге қашуына мүмкіндіктер беріп, сырт көзге занды болып керінетіндей барлық шараларды кол-данады.

Алаяқтық қылмысы колданылатын тәсілдері мен баска да жағдайларға байланысты көшеде, жеке пәтерде, дүкен, фирма мекемелерінде жасалады. Алаяктардың жеке басын зерттеу кезінде олардың жоғары кәсіби деңгейі, кұкықтык білімдері, ой-өрісінің жетіктілігі анықталады.

Алаяктардың ішінде рецедивистер көп, соның 30 пайызын әйеддер қүрайды.

Соңғы жылдары кылмыстын жекеленген түрлері бойынша мамандандырылып ұйымдаскан топтарды кұру кеңіңнен тара-луда. Бұл топтардың ішінде кылмыскерлер аткаратын рөлдерін өзара бөліседі. Әдетге әр түрлі әуесқой ойындарды өткізген кез-де біреулері азаматтарды ойынға тартады, ал басқалары ойын үстінде жәбірленушіге психологиялык әсер етеді, үшіншілері ойынды жүргізеді, төртіншілері операцияның қауіпсіздігін кам-тамасыз етеді. Топтың мүндай түрі техникалык жабдыктылы-ғымен, шапшаңдығымен, басқа топ қылмыскерлерімен тұрак,-ты байланысымен ерекшеленеді. Олардың ішінде кейбіреулері нақты белгіленген, танымал ұлттық-аумактык, атакка ие.

Жәбірленушілердің ішінде касақана занды бұзатын адамдар көп кездеседі. Оларды көбівде алаяқтар пайдаланады. Мұндай түлғалар тәртіптен тыс визалар, шетелдік паспорттарды алуға, банктік несиелерді пайдалануға, шетеддік келісім шарт жасауға, шетел азаматтарынан келіп түскен жүктерді кеденнен өткізуге, өздерінің мүлік-заттарын валютаға сатуға тырысады. ' Занды мүлтіксіз орындайтын азаматтардың көбісі алаяқтар-дын аддауына ұшырап, кылмыс кұрбаны болуда. Алаяқтар кыл-мыстық әрекеттерін кебінесе тұрғын үйі бар жалғыз басты карт-тар, психикалык, аурумен ауыратын адамдар, көп балалы жан-ұялар, кәмелетке жасы толмағандарға жасайды.

Алаяктық кылмыстарын жасау тәсілдері туралы мәліметтерді олардың калдырған іздері ғана аркылы ала аламыз. Олардын катарына: жәбірленушілер мен басқа да адамдардан алаяк, және оның әрекеті жайында мәліметтерді алу; жәбірленушіде калған кылмыс кұрадцары (жасаңды ақша, колхат, жалған күжаттар мен бағалы кағаздар, жасанды зергерлік бүйымдар, заттар және т.б.); кылмыскерлердің алаяқтык әрекетіне дайындығын накты көрсе-тетін түпнүскалык кұжаттарды (телеграмма, келісім-шарттар) және т.б. жаткызуға болады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Алаяқтықтың криминалистикалық сипаттамасы.

2. Алғышқы тергеу әрекеттері және олардың жедел іздестіру шараларының ұштасуы.

3. Тергеуді жоспарлау ерекшеліктері.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№27 лекция. Тонау және қарақшылықты тергеу.

Мақсаты: Тонау және қарақшылық белгілеріне талдау жасай білушілік.

1. Тонау және қарақшылықтың криминалистикалық сипаттамасы

2. Алдын ала дайындық жұмыстарын жүргізу

3. тергеуді әрі қарай жоспарлау.

Тонау - бұл бөтеннің мүлкін ашык, түрде ұрлау, яғни осы мүлікті иемденуші тұлғалардың және басқа азаматтардын көзінше ұрлау. Мүлік иелері және баска тұлғалардың катысуын ұрлаушы түсінеді, бірак саналы түрде ескермейді.

Қарақшылык - бұл бөтен мүлікті ұрлау мақсатында шабуыл жасауға үшыраған адамның өмірі мен денсаулығына кауіпті күш көрсетумен немесе осындай күш колданамын деп қоркытумен үштасқан шабуыл жасау.

Тонау мен қарақшылық бір объектіге, яғни меншік иесінің мүліктік кұкығына қол сұғу. Қарақшылық кезінде, сонымен қатар қол сұғу объектісі болып, иелігіндегі мүлікті иемдену мак-сатымен шабуыл жасалатын түлғалардың әмірі және денсау-лығы табылады.

Тонау да, қаракшылық та жай (қарапайым) және сараланған болып бөлінеді. Тонаудын жай формасында мүлікті ұрлауда күш қолданбайды. Ал сараланған түрінде күш керсетумен немесе оны колданамын деп коркыту әрекетгерін жасауы мүмкін. Алай-да қарақшылықтан айырмашылығы, бұл күш көрсету жәбір-ленушінін өмірі мен денсаулығына кауіпті болып табылмайды.

Қаракшылықпен шабуыл жасау кылмыстарының ауырлата-тын жағдайларда жасалуы: адамдар тобының аддын ала сөз бай-ласуы аркылы; кару немесе кару ретінде пайдаланатын заттар-ды колданумен; тұрғын, кызметтік, өндірістік үй-жайға немесе қоймаға заңсыз кірумен жасалған кдракшылык; ұйымдаскан топпен; денсаулыкка ауыр зиян келтірумен абайсызда жәбір-ленушінің өліміне әкеп соккан қаракшылык,- Сонымен катар, қарақшылық аса кауіпті рецидивиспен жасалған және қайта-лап жасалынған қарақшылык, мүлікті ірі мөлшерде ұрлау жа-тады.

Занда аталған тонау мен қарақшылык, белгілеріне талдау жасау осы қылмыстарды бір-бірінен ажыратып қарастыруға негіз ғана болмай, сонымен бірге тергеу барысында шешілетін мәселелер шеңберін аныктауға негіз болады.

Ен алғаш шешілетін мәселеге — кылмыстың барлық болған жағдайларын аныктау жатады. Қарастырылып отырған қылмыс-тарға қатысты бұл ең алдымен карау жүргізіліп жатқан себепке байланысты кандай окиға орын алғанын (тонау немесе карақ-шылык па, жай немесе сараланған түрі ме және т.с.с.), бұл оқиға кандай нақты көрініс тапканын анықтау керек.

Аталған мәселелерге сәйкес, алдын ала тергеудің алғашқы кезеңінде іздестіруге, бекітуге және алынуға жататын іздердің сипаты анықталады. Оларға мына іздер жатады: тонауды неме-се каракшылық шабуылын анықтайтын немесе жоқкд шығара-тын іздер, сонымен бірге, окиға болған жерді карау кезінде ин-сценировкаланған қылмыстың үйымдастырылғанын көрсететін іздер; кылмыскердін әрекет жасау тәсілін, ашык түрде мүлікті ұрлаудын немесе қарақшылық шабуылдың мазмұнын сипаттай-тын; кылмыстык іс-әрекет жасау кезінде күш колданғаны не-месе колданамын деп қоркытуын сипаттайтын; тонау немесе қарақшылық шабуыл жәбірленушілерге катысты жасалғанын сипаттайтын және жәбірленушінің тонау мен шабуыл кезінде жасаған іс-әрекеттерін сипаттайтын; тонаудың немесе қарақ-шылық шабуылдың мақсаты болып нақты не табылды, қандай заттар мен кұндылыктар тонадцы, олардьщ кейінгі тағдыры қан-дай екенін аныктауға мүмківдік беретін; тонаудын немесе қарак-шылык шабуылынын катысушыларын, сонымен қатар, өздерінің әрекетгерімен қылмыс жасауға мүмкіндік туғызған немесе оның ашылуына кедергі келтірген түлғаларды керсе-тетін; ұйымдасқан кылмыстықтопты көрсететін: түрақтылығый, каруланғандығын, кылмыстық іс-әрекеттерді бірнеше рет жа-сағандығын және жауапкершілікке тартылатын кылмыс-керлердің жазасын жеңілдететін немесе ауырлататын жағдай-ларды көрсететін іздер. Тонау немесе карақшылык шабуылдың нақты орны мен уакыты туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін жағдайларды аныктау кажет. Мұндай мәліметгер қыл-мысқа кінәлі айыпталушынын жалған алибиін әшкерелеуге маңызды болып есептелінеді.

Тонау мен кдракшылык шабуыдцары кылмыстарын ашуға мүмкіндік туғызатын дәлелдемелермен катар, осы кылмыстар-дың жасалуына әсер еткен себептер мен жағдайлар туралы коры-тынды жасауға негіз болатын дәлелдемелерді және оларды бол-дырмау шараларын анықтау керек.

Баска кылмыстармен салыстырғанда тонау мен қаракшылык шабуылдың біркатар ерекшеліктері бар:

әдетте бұл кылмыстар топпен жасалады; алдын ала дайындык жұмыстары жүргізіледі; жылдам, дөрекі және қатаң түрде жасалады; окиға болған жерде заттай дәледдеме ретінде танылатын заттардың көлемі шектеулі болып келеді.

Бұның барлығы тергеуге өз әсерін тигізеді. Кдрақшылық шабуылдың бір топ адамдармен алдын ала дайындалып жаса-луы осы қылмыстарды ашу мен алдын алу максатында жедел-іздестіру шараларын белсенді түрде колдануға мәжбүр етеді. Қарақшылык кенеттен, кдру-жарак колданып жасалғандықтан жәбірленушілер көбінесе қылмыскерлерді толык аныктап, көре алмайды, бұл кейіннен оларды іздестіру мен тану үшін көрсету кезінде қиындыктарды туғызады. Осыған байланысты тонау мен қарақшылық қылмыстарын тергеу біркатар талаптарға сәйкес жүргізілуі тиіс:

тергеудегі жылдамдық пен жеделділік;

тергеу барысындағы тергеу әрекеттері мен жедел шаралардың өзара байланыстылығы; криминалистикалыктехникатәсілдерінбелсенді колдану;

• қылмыстық тіркеу мүмкіндіктерін кеңінен қолдану. Тонау және қарақшылык шабуыдцы жасау кезінде кылмыстық кол сұғушылықтың тікелей объектісі болып мемлекеттік, қоғамдық және азаматтардың жеке және өзіндік меншіктері табылады. Белгілі бір көлемде заттардың бірлігі (мүлік) осы қылмыстардың жасалу әдістері мен оларды тергеу әдістемесінің ұқсастықтарын көрсетеді.

Аддын ала дайындық жұмыстарын жүргізу — аталған қыл-мыстардың көбісіне тән касиет. Қылмыскерлер адцын ала қыл-мыс жасау орнын (дүкен, қойма, пәтер) немесе шабуыл жасауға ниеттенген түлғаны белгілейді (инкассатор, сатушы, күзетші), кылмыс жасауға қажетті күралдарды дайындайды (бүзу кұрал-дарын, атыс немесе суық каруларды), көлік қүраядарын дайын-дайды, өзара рөдцерді бөледі, үрланған заттарды жасыру мен өткізу жерлерін іздестіреді.

Тонау және қаракшылык шабуылдар, тәжірибе көрсеткен-дей, көбінесе екі-үш немесе төрт адамнан тұратын топпен жа-салады. Қарақшылыкпен жасалатын топтар көбінесе түракты болып келеді және олармен бірнеше кылмыстар жасалады. Бүл топтарды бүрын сотталған трасологияның, дактилоскопиянын, баллистиканың мүмкіндіктерін, ауызша суретгеудің маңызын білетін кылмыскерлер басқарады. Кеп жағдайларда қылмыскер-лер беттеріне сыртқы белгілерін жәбірленушілер мен куәларға аныктап керуге кедергі келтіретін маскілерді киеді (шүберек, беторамал, көзге арналған тесігі бар шұлықтар), кылмыс жаса-ған орнында саусак іздерін калдыру мүмкіндігін болғызбайтын колғаптарды пайдаланады, қылмыс жасағандарын әшкерелейтін заттай дәлелдемелерді табуды киындататын арнайы қару-жарак-тарды немесе үрланған заттарды сақтайтын жабдықтарды да-йындайды.

Дүкен, банк кызметкерлеріне, инкассаторларға шабуыл жа-сауға мұкият дайындалады: кылмыскерлер өнеркәсіптің, меке-менін, үйымныңжұмыстәртібін, инкассаторлардың, кассирдің, банкке акшаны жеке өзі өткізетін сауда орындары кызметкер-лерінін козғалыс маршрутын байқап зерттейді. Кджетгі мәлімет-терді алғаннан кейін олар шабуыл жасау орны мен уақытын, топтың күрамын аныктайды, көлік құрадцары мен қару-жарак,-тарын дайындайды, қылмыс жасағаннан кейінгі кету жолдарын ойластырады, ұрланған заттарды жасыру үшін орын дайындай-ды. Мұндай қылмыстар күндізгі уақытта немесе электрлік жа-ғынан жаксы жарықтанған жерлерде (адамдар көп жүретін кешелерде, ғимараттарда) жиі жасалатындыктан, өздерін тануға қиындык туғызатын жағдайлар жасауға ерекше көңіл бөлінеді.

Алдын ала егжей-тегжейлі дайындығы жоқ тонау және қаракшылық кылмыстары жиі кездеседі. Оларға қылмыстык кол сүғушылык ушін алдын ала белгіленген объектінің болмауы тән болып табылады. Мысалы, кылмыскерлер бірнеше пәтерлерді аралап, коңырау соғады, егер есікті қарт адамдар немесе бала-лар ашса, оларға шабуыл жасап (ұрып-соғады, байлайды) кұңцы заттарды ұрлайды. Мұндай қылмыстар әдетте күндізгі уакытта, демалыс немесе мейрам күндері, яғни тұрғындардын көпшілігі жүмыста, кала шетінде, пәтерде ешкім болмаған кезде немесе балалар және кдрт адамдар калған кезде жасалады. Әдетте, бүл кылмыстарды бас бостандығынан айыру орындарынан енді ғана босап шыккан кылмыскер-кезбелер, сонымен катар басқа аудандарда түратын, яғни танылып калудан кауіптен-бейтін кез-дейсок тұлғалармен жасалынады.

Қылмыскерлердің жеке басына сипатгама беретін болсақ, олардың типтік психологиялык портреті — жүмыс жасамайтын, аморальды өмір сүретін, жүйелі түрде алкоголь, есірткі затгар-Ды қодцанатын ер адамдар жатады. Олардын басым көпшілігі бұрын осындай кылмыстар үшін сотгалған болып келеді. Кылмыскерлер әр уакытта тонау және қаракшылық шабуылдарын кенеттен жасауға талпынады. Пәтер тұрғындарына немесе күзетшілерге шабуыл жасауда олар үй-жайға кедергісіз кіру мақсатымен өздерін жеке меншік пәтерлер кооперативтерінің (КСК), газ қызметкерлері, энергия жабдыктау, полиция, ерт пен сақтандыру кызметінін өкілі ретінде, жәбірленушінің отбасы мүшесі жұмыс істейтін өнеркәсіптің өкілі ретінде атайды. Егер кылмыс ашык жерлерде жасалынса, шабуыл кенеттен артқы жағынан немесе торуылдан (кұрылыстың бұрышынан, бұталар-дан немесе жекелей тұрған ағаштардан) жасалады. Жәбір-ленушіге күдік тудырмай касына келу үшін кылмыскерлер шылым тұтатып алуға, жолды көрсетіп жіберуді немесе өзге де назарын аударатын сүрақтарды кояды. Әнгіме басталып кеткен уақытта олар жәбірленушіге жакындап, шабуыл жасайды.

Тонау және карақшылык шабуылдын күрбандары көбінесе әйелдер немесе мас күйінде болып қарсылык, көрсете алмай-тын ер адамдар болады.

Тонау және каракшылык шабуылдарда әдетте теріден жа-салған бұйымдар, бағалы заттар, ақша, хрусталь, суретгер, ан-тиквариатты бүйымдар, түрмыстыктехника және жоғары сүра-ныстағы затгар мен қүндылыктар үрланады.

Әлбетте тонау және каракшылык. шабуылдарын жасайтын түлғалар алғашкы кылмысы ашылмай калғаннан кейін және жазаланбайтындығын сезінгеннен кейін түрақты топтарға бірі-геді және үзак уақыт бойы көрші региондардың аумақтарында тонау мен кдракшылык. шабуылдарын жасайды. Сондыктан тергеушілердің көрші криминалдық полициямен тығыз карым-катынаста болуы және осындай қылмыстардың жасалғандығы туралы уақытылы бір-біріне мәлімет беріп отыруы маңызды болып табылады.

Осы кылмыстарды тергеу барысывда тонау және қаракшы-лык шабуылдарын инсценировкаланған жағдайлары да кездеседі.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Тонау және қарақшылықтың криминалистикалық сипаттамасы

2. Алдын ала дайындық жұмыстарын жүргізу

3. тергеуді әрі қарай жоспарлау.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№28 лекция. Жалған ақша жасау әрекеттерін тергеу.

Мақсаты: Қазақстан Республикасының акша каражат жүйелеріне қатысты жалған ақша жасау әрекеттерін тергеу әдістемелерін сабақ барысында анықтау.

1. Жалған ақша жасау әрекеттерінің криминалистикалық сипаттамасы.

2. Ақшаларды қарау, сараптама тағайындау.

3. Құнды қағаздарлы дайындап өткізуді тергеу ерекшеліктері.

Кылмыстын, объектісі Қазақстан Республикасының акша каражат жүйелері болып табылады.

Қылмыстың заты — Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің банкноттары мен мәнеттері, мемлекеттік бағалы қағаз-дар, Кдзақстан Республикасының валютасындағы басқа қағаз-дар, шетел валютасы, -шетел валютасындағы бағалы кағаздар. Бұлар Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 24 желтоқсан-дағы "Валюталык реттеу туралы" занымен реттеледі.

Объективтік жағынан іс-әрекетгер мынадай екі нысан ар-қылы сипатталады:

1) жалған акша немесе бағалы қағаздарды дайындау; 2) жал-ған ақша мен бағалы қағаздарды сақтау; 3) жалған акша мен бағалы қағаздарды өткізу. Ақша немесе бағалы қағаздарды да-йындау толык немесе ішінара жүргізілуі мүмкін. Дайындау тәсілі қылмысты саралауға әсер етпейді. Дайындау әрекеттері қолдан немесе техника кұралдарын пайдалану аркылы (баспа-ханалықтәсілмен, ротапринт, ксерокөшірме аркылы суреттерін қолдан жасау т.б.) жүзеге асырылады.

Әрекетті Қылмыстык кодекстің 206-бабымен саралау үшін дайындалған ақша немесе бағалы қағаздар осы аталған заттар-дың түпнүсқасымен — көлемі, түсі, нысанірі, басқадай реквизиттері жөнінен бірдей, ұксас болуы кажет. Егер жалған акша немесе бағалы қағаз дөрекі әдістермен жасалып, онын түпнүсқасына көрінеу сай келмесе, нәтижесінде мүндай жал-ған дүниені жаппай таратуға мүмкіндік жойылса, онда кінәлының әрекеті накты жағдайларға байланысты алаяктык ретінде саралануы мүмкін. Жалған ақша немесе бағалы кағаз дардың біреуін болса да дайындау осы қылмыстың аяктал-ғанын білдіреді. Жалған ақша немесе бағалы кағаздарды ай-налымға шығару оны өткізу деп танылады. Сақтау деп дайын-далған жалған акша мен бағалы кағаздарды өткізгенге дейін өз иелігінде ұстап түруды айтамыз.

Өткізу — жалған акша немесе бағалы кағаздарды төлем кұра-лы ретінде пайдалану, айырбастау, сыйға беру, аткарылған жүмыс немесе қызмет көрсету ақысы ретінде телеу әрекеттерін жүзеге асыру арқылы көрініс табуы мүмкін. Осы керсетілген әрекеттердін біреуін істеу арқылы жалған акша немесе бағалы қағаздардың біреуін еткізсе кылмыс аякталған деп табылады.

Қылмыс тікелей касақаналыкпен және арнаулы мақсатпен істеледі. Кінәлы адам жалған акша немесе бағалы қағаздарды өткізу мақсатымен жасағанын, сактағанын немесе оны өткіз-генін біледі және осы әрекеттерді істеуді тілейді.

Қылмыстың субъектісі — жалпы субъект. 16-ға толған, есі дүрыс кез келген адам.

Қылмыстық кодекстің 206-бабының 2-тармағында қылмыстың ауырлататын белгілері: ірі мелшерде жасалған; не жалған ақша мен бағалы қағаздарды дайындағаны немесе өткізгені үшін бүрын сотталған адам жасаған әрекеттер; ал осы баптың 3-тармағында осы кылмыс қүрамының өте ауырлататын белгісі: жоғарыда көрсетілген әрекеттерді үйымдасқан топ боп жасаған жағдайлар көрсетілген.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Жалған ақша жасау әрекеттерінің криминалистикалық сипаттамасы.

2. Ақшаларды қарау, сараптама тағайындау.

3. Құнды қағаздарлы дайындап өткізуді тергеу ерекшеліктер

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№29 лекция. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды тергеу.

Мақсаты: Экономика саласына байланысты жасалатын кылмыстардың криминалистикалық сипаттамасын түсініктеме беру және тақырыпты талқылау.

1. криминалистикалық сипаттама

Қазіргі кезде экономика саласындағы кылмыстар кеңінен тарап өсуде және біршама өзгеріп жаңа түрлері пайда болған. Мысалы, сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп кету немесе ысырап ету, экономикалык контрабанда, жалған кәсіпкерлік, заңсыз банк кызметімен айналасу және т.б. Кылмыстық-кұкыктык көзкараспен карастыратын болсак экономика саласындағы кылмыстарға мыналар тән: бұл қыл-мыстьщ объектісі болып экономикалык маныздағы коғамдык кдрым-катынастар; экономикалык залалдың болуы және де онын ірі көлемде немесе аса ірі көлемде болуы; өндірісте жаса-латын және айналадағы ортаға негативті әсер ететін қылмыс-тарды коспағанда барлык уакытта ниеттің қылмыстык істен орын алуы.

Экономика саласына байланысты жасалатын кылмыстардың криминалистикалык. сипаттамасы төмевдегідей ерекшеліктер-дентұрады.

Біріншіден, экономика саласында жасалатын кылмыстар -мүліктік катынастарға бағытталған накты бір материалдағы (өндірістерге, зауыт, фабрика, рудниктер, теле-радио коммуни-кациялары, акциялар мен акшалай каражаттарына, валюталар-ға, сондай-ақ жер және жер койнауларына, мұнай мен газ өнім-деріне, астык және дайын өнімдерге) кол сұғушылық болып табылады;

Екінші ерекшеліті, экономика саласына байланысты белгілі бір жоғары білімі бар кез келген экономикалык кылмыстарды жасаған субъектілер, бұл кылмыстарды көбівде осы салаға бай-ланысты бір лауазымды кұзыреттілік берілген тұлғалар жасавды;

Үшіншіерекшелігі, экономикалык қылмыстарды жасау жағ-дайларына байланысты. Бұл кылмыстар міндетті түрде нақты бір шаруашылык ортасында, атап айткаңда: өнеркәсіптік неме-се ауылшаруашылык, сонымен қатар сауда орындарында, кәсіпорын немесе офис, банк, фирмаларда және т.б. жасалады. Бұл жерде міндетті түрде мынандай операциялар жүргізіледі -қаржылықжәне материалдык есеп-шоттар, мүнда міндетті түрде мамандар, қызметкерлер және сол сияқты басқа да түлғалар болуы тиіс.

Тертіншіден, барлык шаруашылык және каржылық опера-циялартиісті құжаттарменрәсімделеді. Сондықтан да кылмыс-кердің экономикалык кылмыстардан көрініс табатын кез кел-ген әрекет немесе әрекетсіздіктері әркашан да жазбаша ресми құжаттарда электрондык түрде немесе мәлімет беретін кұжат-тың алғашқы нүскдсында бекітіледі. Мұнда кылмысқа катысты кез келген құжаттар нақты дәлелдемелер болып табылады.

Бесіншіден, экономикалык кылмыстар негізінен жасырын (латенттік) сипатга жасалады. Қылмыскердің білімділігі — қылмыстын ізін жасыруға байланысты әр түрлі шараларды ойлап табуына, оларды камтамасыз етуге алдын ала әр түрлі айла-әдістерді, әрекеттерді жасауына мүмкіндік береді. Сондыктан да кылмьістык істі қозғауға байланысты накты әрі толык негіз алу үшін көп жағдайларда тергеу әрекеті жүргізілмес бұрын алдын ала тексеру жүмыстары жүргізілуі тиіс.

Экономикалык кылмыстарға тән ерекшеліктердін тағы бір түрі, яғни алтыншы ерекшелігі, қылмыскердің жасаған әрекет-тері бірнеше қылмыс түрлерімен байланысты болуында. Мыса-лы: несиені заңсыз алу қылмыстары жалған кәсіпкерлік қыл-мыстарымен байланысты болуы мүмкін.

Ал өзіне сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп кету қыл-мыстары бухгалтерлік есеп ережелерін бұзу; жалған банкрот-тык кылмыстары аукциовдарды өткізудің белгіленген тәртібін әдейі; пара алу қылмыстары кызметтік өкілеттігін теріс пайда-лану және сол сияқты басқа да қылмыстармен байланысты бо-луы мүмкін. Экономикалык контрабанда кылмыстары көбінде кылмыскерлердің салык төлеуден (кеден төлемдері мен алым-дарын телеуден) бас тартуына байланысты жасалады.

Жетінші ерекшелігі, экономика саласындағы кылмыс сипа-ты кепшілігінде ұйымдасқан түрде жасалатындығында. Қыл-мыстык әрекетке қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топ, сонымен қатар мемлекеттік қызмет деңгейіндегі кұқык корғау қызмет-керлері де қатысады. Кейде экономика саласындағы қылмыс-тарды ұйымдасқан топ болып жасауға жоғары кызметтегі шенеуніктер катысады. Олар бұл қылмысты Қазақстан Респуб-ликасынан тыс жакын және алыс шетел азаматтарымен байла-ныста бола отырып ұйымдасып жасаулары мүмкін.

Экономикалык кылмыстарға тән соңғы ерекшеліктерге қылмыскердің көп керіністік және ұзак уақыт аралығындағы әрекеттері жатады. Экономика саласына байланысты бір факт бойынша бір күн немесе апта ішівде жасалған кылмыс түрі тәжірибеде әлі кездескен жоқ.

Осы ерекшеліктер экономика саласывдағы кылмыстарды тергеудін киындығымен, тергеушінің өзге де кызметтермен ты-ғыз байланысымен, тергеу процесінің материалдык-техникалык жағынан қамсыздануымен және тергеушінін кәсіби дайынды-ғымен байланысты.

Экономикалык. кылмыстарды тергеу әдістемесі кұрылысы Жағынан — ұрлык, адам өлтіру, жолкөлік окиғасы кылмыстарын және басқа да кылмыстарды тергеу әдістемесінен айырма-шылығы айтарлықтай көп емес. Баска қылмыстардағыдай эле-менттер экономикалық кылмыстарынан да көрініс табады, яғни кылмыстық-кұкыктык, кылмыстык-процестік актілер ескері-леді, сол схемалар бойынша ұсыныстар жасалады.

Барлық жеке әдістемелер алдымен экономикалык кылмыс түрінің нақты бір кылмыстык-кұқыктық сипаттамасына сүйе-неді. Қылмыстык-процессуальдық негіздер — тексеру әрекеті кезеңінен бастап кылмыстык істі козғауға дейінгі және айып-тау қорытындысын жасау кезеңін аяқтай отырып жеке әдісте-менің барлык кезендерін өткізеді.

Экономикалық кылмыстардың әрбір түрінің типтік белгілері, кылмыстың накты бір түрі мен тобына байланысты кримина-листикалық маңызды ақпараттар жүйесі криминалистикалық сипаттама сияқты жеке әдістеме элементтерінде беріледі. Бүл ұғым қылмыстық әрекетгердің негізгі элементтерін қамтиды. Мұнда қылмысты жасаған түлғаға байланысты типтік мәлімет-тер, қылмысты жасау тәсілдері, қылмысты жасауға дайындық әрекетгері мен оның ізін жасыру әдіс-тәсілдері жалпы қоры-тылған түрде беріледі. Экономикалық қылмыстар бойынша кылмыскердің жеке басы және қылмысты жасау тәсілдерімен байланысты кылмыстын механизмі туралы мәліметтер крими-налистикалык сипаттамалардан көрініс табады.

Қылмыс жасау тәсілі міндетгі түрде қылмыскердің қызметтік және өндірістік-шаруашылык қызметіне кіреді. Ол мемлекеттік кәсіпорындардың каржы-шаруашылық күжаттарынан, мекеме, банктердің рәсімдеу, орындау қүжаттарынан, цех, қойма, офис-тер мен көлік және компьютерлік-техниканы пайдалану тура-лы жазбаша қүжатгардан көрініс алады.

Экономикалық қылмыс механизмінің ерекше белгілері қыл-мысты жасауға дайындалу, оны жасау мен ізін жасыру тәсіддері, мысалы: салык төлеуден бас тарту кезінде жасалған қаржылык есеп жасаумен байланысты болуы мүмкін.

Қылмыстын барлык түрінің механизмі қылмыскердің көпте-ген куәлерді - күзетшілер, хатшы, машинист, программист, жүргізуші, коймашы, жұмысшы, технолог, бухгалтер, инженер, инспектор, аудитор, ревизор және басқа да тұлғаларды қылмыс-тык әрекеттерді (немесе көбінде әрекетсіздіктерді) жасауға итермелейтіндігімен сипатталады.

Экономикалык қылмыстардың барлык түрлері бойынша кылмыскердің жеке басының типологиялык касиетгері, онын жоғарғы әлеуметтік жағдайынан, мамандығынан, іскерлігінен, коғамдағы көптеген әлеуметгік топтармен тамыр-таныстык бай-ланыста болуынан көрініс табады. Көбінде олар өздерін қыл-мыскер ретінде санамайды. Оларға тергеу процесіне карсы әре-кет етуге мүмкіндіктер беретіндей қаржы жағынан тиімді жағ-дайлар, еркіндік, суыққандылык тән.

Экономика саласына байланысты жасалатын қылмыстык әрекеттердің өзіне тән ерекшеліктері криминалистикалык си-патгамадағьщай жеке әдістеменің ұғымы мен элементінен көрі-ніс табады. Барлык жеке әдістемелердің кұрылысында тергеу әрекетінен басталуы мүмкін жағдайдын сипаты мен вариантта-ры міндетті түрде айқындалады. Субъективтік факторлардың ыкпал етуіне қарамастан, бүлар объективтік жағдай болып та-былады.

Осы немесе басқа да экономикалык кылмыстарды тергеу кезінде болуы мүмкін типтік ситуациялар жөнінде сөз қозға-лып отыр. Шын мәнінде тергеушілер накты бір қылмысты тер-геу кезінде тәжірибеде айкындалатын әр түрлі ситуацияларға байланысты басқа да жағдайларға кезігуі мүмкін.

Типтендіру үшін барлық факторларды қамту мен олар бо-йынша үсыныстар жасау мүмкін емес.

Экономика саласында жасалатын кылмыстық әрекеттің езіндік қасиеті келесідей әрекеттерді жүргізуден тұрады — к,ыл-мыстық әрекетгің белгілерін карастыру киын болғандыктан алдын ала тексеру әрекеттерін жүргізу кажеттілігі туындайды, содан кейін ғана тергеудің алғашкы, кейінгі және қорытынды кезендері басталады. Барлық жеке әдістемелердегі ұсыныстар алғашкы шараларды жүргізу мен басқа да кезендері бойынша шектеледі.

Тергеудің бастапқы кезеңінде кейінге қаддыруға болмайтын және жедел әрекеттер жүргізіледі. Жорамадданған қылмыскерді анықтағанша тергеуші кызу түрде жұмыс жасайды. Кейінгі кезеңінде негізгі жұмыс оның кінәлі екендігін дәлелдеуге бай-ланысты жүргізіледі. Корытынды кезең айыптау корытынды-сын жасаудан түрады.

Экономика саласына байланысты жасалатын кылмыстарды тергеу барысында әр түрлі формадағы арнайы білімдерді пай-Далануға тура келеді. Сондықтан да тергеу (қүжаттарды қарау, компьютерлік техникаларды карау, тінту, жауап алу және т. тағайындау; сот-сараптамасын тағайындау; мамандармен кеңес жасау талап етіледі.

Тәжірибелер көрсетіп отырғандай тергеушінің — жедел-іздестіру кызметкерлерімен, Экономикалық және сыбайлас жемкорлыкпен күрес жүргізу агенттігімен, Кеден комитетімен, Статистика агенттігімен, Ішкі істер министрлігі, Бас прокура-тура, Казақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Ин-терпол Үлттык орталык бюросы және т.б. акпараттык орталық кызметтерімен езара қарым-катынасынсыз экономикалық қыл-мыстарды жылдам әрі толык ашу мүмкін емес.

Жеке әдістеменің кұрылысы келесідей элементтерден тұрады:

— қылмыстык-кұкыктык негіздерден;

экономикалык кылмыстардың криминалистикалык сипаттамаларынан;

типтік ситуациялардан және тергеудің алғашкы кезеңінен;

— тергеудің кейінгі кезеңінен;

экономикалык кылмыстарды тергеу кезінде арнайы білімдерді колданудан;

тергеушінің әр түрлі қызметтермен өзара карым-катынас жасауынан.

Экономикалык, кылмыстар бойынша өнделген әрбір жеке әдістемелерден аталған барлык элементтер көрініс табады.

Бөтеннің мүлкін ысырап ету немесе талан-таражға салу қыл-мыстарын карастырып өтейік.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. криминалистикалық сипаттама

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№30лекция. Парақорлықты тергеу.

Мақсаты: парақорлық сияқты қылмыспен күресуде қолданылатын тиімді шаралар туралы түсінік қалыптастыру.

1. Парақорлық ұғымы

2. Парақорлықтың криминалистикалық сипаттамасы.

3. Тергеудің алғашқы кезеңіндегі түрлі жағдайлар мен тергеу әрекеттері.

Парақорлық бұл лауазымды адамның өзі немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасалған іс әрекет немесе әрекетсіздігі үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүліктік, мүлікке құқығы немесе мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алуы, егер мұндай іс әрекеттер лауазымды адамның өкілеттігіне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына байланысты осындай іс әрекетке мүмкіндік жасаса, сол сияқта жалпы қамқоршылығы немес қызметі бойынша жол беруі, сондай ақ лауазымды адамға тікелей немес делдал арқылы пара беру.

Парақорлықты тергеуде келесі мән- жайлар анықталуға жатады:

- пара беру дерегінің алатын орын;

- парақорлық мәні қандай; пара ретінде құнды заттар немесе ол қызмет қалпында берілсе, онда заттың немесе қызметтің ақшалай құны қандай?

- пара беруші мен пара алушы кім?

- қылмыстың жағдай қандай?

- пара қандай мақсатта берілген?

- пара берушінің ойындағы әрекеттер орындалды ма, ол заңды сипатқа ие ме?

- парақорлық әрекеттерінде басқа қылмыс белгілері бар ма, болса қандай?

- қылмыскерлердің әрекеттерінде топталатын белгілер жоқ па?

- пара берушінің әрекеттерінде оны қылмыстық жауптылықтан босататын мән-жайлар жоқ па?

- парақорлыққа қандай мән-жайлар ықпал жасады.

Пара алушылықты тергеу кезеңінде бастапқы үш жағдай пайда болады:

1. Пара берушінің арызы бар және ол пара алушыға әлі белгісіз, оны әшкерелеуге көмектесуге дайын.

Бастапқы тергеу кезеңіндегі тергеу әрекетінің шеңбері мен реті мынандай көрініс алады: пара берушіні жауаптау; пара алушыны болған жерде ұстау; пара алушыны жауаптау; пара алушының тұрғын орны бойынша тінту, оның мүлкін қамауға алу; құжаттарды алу және қарау; куәгерлердә жауаптау; беттестіруді өткізу.

2. Пара беруші мен пара алушы келісіп әрекет жасайды; қылмыс туралы ақпарат жедел іздестіру көздерінен түседі,парақорлар ол жайында білмейді.

Егер пара беруші мен пара алушыны қоса әшкерелеу үшін бастапқы кезеңде мыналарды жүзеге асыру керек: парақорларды пара беру кезінде ұстау, жеке тіту жүргізу; Тұрғын және жұмыс орындарын тінту, олардың мүлкін қамауға алу; қызмет құжаттарын алу және қарау; куәгерлерді жауаптау.

3. Пара алушылық деректері туралы мәлімет белгілі көздерден келуі; парақорларға олардың әрекеттері жөнінде құқық қорғау органдарының айналысуы белгілі.

Ондай жағдайларда куәгерлерді жауаптау; қызмет құжаттарын алу және қарау; сезіктілерді жауаптау; толық анықтама болғанда сезіктілерге тінту жүргізіледі. Оларға қоса жедел іздестіру іс шара кешені жүзеге асады.

Пара алушылық іс бойынша келесі сот сараптамалары жүргізіледі:

• дактилоскопиялық сараптама – пара затындағы немесе қабындағы қылмыскерлердің ізін алу үшін;

• сот- қолжазба танушы сараптама-құжатты, хатты, аноним арызды орындаушыны табу үшін;

• құжаттарды техникалық – криминалистикалық зерттеуде құжаттағы жөндеу, қолжазбаны, мөрді жасауды анықтау үшін;

• сот-бухгалтерлік сараптама-бухгалтерлік құжаттарды рәсімдеу мен өткізу тәртібінің дұрыстығын табу үшін;

• трасологиялық сараптама және т.б.

• фоноскопиялық сараптама.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Криминалистикалық әдістеменің жалпы қағидалары.

2. Криминалистикалық сипаттама.

3. Қылмысты тергеп әшкерелеуде жұртындық пен ақпарат құралдарының көмегін пайдалану.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№31 лекция. Ұйымдасқан қылмыстық құрылымдармен жасалынатын қылмыстарды тергеу.

Мақсаты: Ұйымдасқан қылмыстық құрылымдармен қылмыстардың жасалуына итермелейтін жағдайларды анықтау, оларды жоюға шаралар қолдану.

1. Ұйымдасқан қылмыстық құрылымдармен жасалатын қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы.

2. Ұйымдасқан қылмыстық қызметке тән белгілер, тергеулік ситуациялар, оларға баға беру.

3. Қылмыстық топ ұғымы мен түрлері.

Қылмыстық топ - бұл екі немесе бірнеше түлга^ар-дың бір немесе бірнеше қылмыстарды істеуге ұйымдастырып қосылуы.

Үйымдасу дөрежесі бойынша барлық қзылмыстық тоотарды келесі криминалистикалық түрлерге бөлуге болады:

а) кездейсоқ (немесе қолайлы) қылмыстық тотар;

ә) серікгік түріндегі қылмыстық топтар;

б) ұйымдасқан топтар.

в) бірлесіп үйымдасқан қылмыстық топтар.

Топтық қылмыстарға олардың түрлеріне қарамас-тан келесі мән-жайларды анықтау қажет (берілтен қылмыс түрі үшін криминалистикада қарастырылатын қосымша

мән-жайлар);

-тоіггық қылмысқа қатысқан адамдарды және тоіггың барлық қылмыс әрекетгерді;

қылмыстық топ сипаты,қурамы,криминалистикалық түрі және қурылысы,олардың мушелерінің ара қатынас ерекшелжтері,топтағы қақтышсушы қатынастардың бо-луы, оның сыртқы байланысы;

-нақты топтық қылмыс уйымдастырудш; -тоггшқ қылмысқа қатысупшлардың ролі мен кінә дәрежесі, қылмыстық топты қалыптастыруға және топтық қылмысты жасауға ықпал етуші себептер мен Іяартгар.

Үйымдастырушы қылмыс топтармен жасалатын қылмыстық тергеудің сапалылыган қамсыздандыратын жалпы әдістемелік талаптар:

-уйьщдасгарудш қылмыс тобының бағытын бірінші анықтау, топ мушелерінің жасаған басқа қылмыстарын ашу;

-тергеудің басталуы,қылмыскер жағынан қарсылық білдіру;

-уйымдастырылған қылмыстық тошіен жасалынған жеке қылмыс турлерін тергеу ушін әр турлі тергеу жағдайларын,тергеу ситуаіщяларын колдану;

-уйымдастырылған қылмыстық топтың жасаған қыл-ішстарын, тергеуді жоспарлаудағы уйымдастырылған қылмыстық топтың қурылымдык,территориялық және басқа әрекет ерекшеліктерін тіркеу.

-жедел іздестіру аішаратының тергеушімен қарым-қатынасы; тилнақты әрі жан-жақты Үлыттық қауіпсіздік комитегімен тығыз байланыста болу.

-тергеу барысында икемді тактикалық әдісті қолдана отырып, күтпеген жерден соққы беру қылмыстық топтың ортасына (жетекшісіне) кейіннен уйывдасқан қылмыстық топтың төменгі бөліміне,соңынан қайтіп орталық тобына оралу.

-тергеуге маңызы бар мәселелерді шешу ушін такти-калық операцияларды қолдану;

-уйымдастьфьшған қылмыстык топ арасывдағы және топтар іішндегі кундестікгі пайдалану;

-криминалистикалық және арнаулы техника қурадда-рын тергеуге молынан қолдана білу;

-жәбірленушілерді, куәгерлерді, сондай-ақ қуқык қорғау оргавдары қызметкерлерін,олардың отбасын және мүлкін қоргауда қамсыздавдыру үшін қолданылатъш шаралар.

-тергеу барысында күрделі өтпелі міндетгерді шешу-дің мақсаты кең көлемде тактикалық операцияны қолдануға байланысты.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Ұйымдасқан қылмыстық құрылымдармен жасалатын қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы.

2. Ұйымдасқан қылмыстық қызметке тән белгілер, тергеулік ситуациялар, оларға баға беру.

3. Қылмыстық топ ұғымы мен түрлері.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№32 лекция. Компьютерлік ақпарат ағымындағы қылмыстарды тергеу ерекшеліктері.

Мақсаты: Криминалистикадағы компьютерлік ақпарат ағымындағы қылмыстарды тергеу ерекшеліктерін анықтау.

1. Компьютерлік ақпарат ағымындағы қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы.

2. Компьютерлік ақпарат ағымындағы қылмыстарды тергеу барысында тергеушінің жедел іздестіру аппараттарымен өзара қарым қатынасы.

3. Компьютерлік ақпарат ағымындағы қылмыстардың субъектілері.

Компьютерлік ақпаратты кылмыстық-кұқыктык нормамен корғау Қазакстан Республикасының жаңа Кылмыстык кодексінде тұңғыш рет көрсетіліп отыр. Бұрынғы Кылмыстык кодексте мұндай арнаулы норма болмаған. ТМД-ға катысушы мемлекеттердін компьютерлік акпарат саласындағы кылмыстарға қарсы күрестегі ынтымактастык туралы келісімді іске асыру мақсатында Казақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 227-бабына елеулі өзгерістер енгізіліп, осы тұрғы-дағы кылмыстарды жасағаны үшін жауаптылық күшейтіледі. Компьютерлік ақпаратка заңсыз кіру, ЭЕМ үшін зиянды бағ-дарламаларды жасау, пайдалану және тарату негізінен қоғам-ның экономикалык саладағы коғамдык катынастарында орын алады. Осыған орай зан шығарушы көрсетілген норманы Қыл-мыстық кодекстің 7-тарауына — экономикалык кызмет сала-сындағы кылмыстар санатына косқан.

Заңмен корғалатын компьютерлік ақпаратқа, яғни машина-лық сактағыштағы, электронды есептеу машинасындағы (ЭЕМ), ЭЕМ жүйесіндегі немесе олардың желісіндегі ақпаратқа заң-сыз кіру, сол сиякты ЭЕМ-ге ЭЕМ-жүйесіне немесе олардың желісіне кіре алатын адамның ЭЕМ-ді, ЭЕМ жүйесін нІмесе олардың желілерін пайдалану ережелерін бұзуы, егер бұл әре-кет ақпаратты жоюға, бөгеуге, жаңартуға не кәшіруге, ЭЕМ жұмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желісін бұзуға әкеп сокса — компьютерлік акпаратқа заңсыз кіру, ЭЕМ үшін зи-янды бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарату деп та-нылып, кінәлы Қылмыстық кодекстің 227-бабымен жауапка тартылады.

Қылмыстын тікелей объектісі компьютерлік ақпаратты корғау саласындағы коғамдық катынастар.

Объективтік жағынан қылмыс мынадай әрекеттермен си-патталады: Заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа, яғни, машиналық сақтағыштағы, электронды есептеу машинасын-дағы (ЭЕМ), ЭЕМ жүйесіндегі немесе олардын желісіндегі ақпараткд заңсыз кіру, сол сиякты ЭЕМ-ге, ЭЕМ жүйесіне не-месе олардың желісіне кіре алатын адамның ЭЕМ-ге, ЭЕМ жүйесіне немесе олардың желісін бұзуға әкеліп соғатын әре-кеттер аркылы занды немесе жеке тұлғалардың, коғамның

мемлекеттін заң корғайтын мүдделеріне мүліктік я болмаса басқадай зиян келтіру (227 баптың 1-бөлігі).

Компьютерлік акпаратка заңсыз кіру деп — заңмен корға-латын акпаратты оның заңды меншік иесінің немесе онын иеленушісінің рұксатынсыз өз бетімен алуды айтамыз.

ЭЕМ-ге ЭЕМ-желісіне кіре алатын адамға осы жүйеде заң-ды түрде жұмыс істейтін, бірақ өзінің аткаратын жұмысы бо-йынша нақты белгіленген міндеттерінің шегінен шығып компьютерлік ақпараттағы өзіне жүктелмеген басқа міндетті ол әдейі орындап, жоғарыда көрсетілген жуйе мен олардын желілерін пайдалану ережелерін бұзатындар жатады.

Ақпарат ресурстарының, жүйелерінің, технологияларының меншік иесі болып осы объектілерге толык көлемде иелену, пайдалану және билеу қүкығын жүзеге асыруға кұқылы субъектілер танылады. Ақпарат ресурстарының, жүйелерінің, технологияларының иеленушілері болып осы объектілерге иелену және пайдалану және заңда белгіленген шекте билеу құқығын жүзеге асыруға кұкылы субъектілер танылады. Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру тәсілдері сан алуан: компьютерлік акпараткд кіруге құқык беретін жалған кұжат көрсету; техникалық құрылымның кодын немесе мекен-жа-йын өзгерту, ақпаратты қорғау жүйелерін немесе күралдарын өзгерту, ақпарат көздеріне жазу акпаратын қосу, ЭЕМ-ді, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желілерін пайдалану ережелерін бұзу және т.б.

Қылмыстың объективтік жағының міндетті белгісі — Қылмыстык кодекстің 227-бабының 1-тармағында керсетілген зардаптың орын алуы болып табылады. Ақпаратты жою — ақпа-рат көздерін құрту, файлды, дискілер мен басқадай машина-лық жазу деректерін мүлдем жою, сөйтіп акпаратты қайта кал-пына келтіру мүмкіндігін толық істен шығару болып табылады.

Акпаратты бегеу деп акпарат көздері толық сакталғанымен оны пайдалану және оған еркін кіруге кедергі келтірушілікті айтамыз.

Ақпаратты жаңарту деп меншік немесе занды иеленушінің билігінде болған ақпаратқа олардың келісімінсіз кез келген тұрғыдағы өзгерістер енгізуді айтамыз.

Ақпаратты көшіру деп — ақпарат көздерінің түпнүскасын сақтай отырып, ондағы файлдардың немесе диск жүйелерінін көшірмесін алу арқылы немесе басқадай тәсілдермен кебейтуді, немесе оның мазмұнын жариялауды айтамыз. ЭЕМ жұмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желісін бүзуға — ЭЕМ жекелеген жүйелерінің жұмыс қабілетінін темендеуі, компьютер желісінін элементтерінің істен шығуы, компьютер жүйелерінін езінің кызметін толық орындамауы жатады.

Қылмыс компьютерлік ақпаратка зансыз кіру, егер бұл әре-кет акпаратты жоюға, бегеуге, жаңартуға немесе кешіруге, ЭЕМ жүмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желісін бұзуға әкеп соккан уақыттан бастап аяқталған деп танылады.

Қылмыстык кодекстің 227-бабынын 2-тармағында осы қыл-мыс кұрамының ауырлататын түрі көрсетілген: олар адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша жасалған немесе ұйымдаскан топ жасаған не адам өз қызмет бабын пайдалана отырып, жасаған әрекеттер. Алдын ала сөз байласып жасалған қылмыс пен ұйымдаскан топ жасаған кылмыстың түсінігі Кыл-мыстык кодекстің 31-бабының тиісінше 2 және 3-тармақтарын-да айтылған.

Адамның ез қызметін пайдалана отырып қылмыс жасаудың тусінігі Қылмыстык, кодекстін 141, 228 және 307-баптарында берілген.

Субъективтік жағынан қылмыс тек кана тікелей қасакана-лықпен істеледі. Қылмыстық ниет пайдакүнемдік немесе бұза-қылық, кек алу немесе көреалмаушылық және тағы баскала-ры болуы мүмкін. Сондай-ак, ЭЕМ-ге ЭЕМ жүйесіне немесе олардын желісін^ кіре алатын адам (арнаулы субъект) болып табылады. Ал осы баптың 2-тармағында көрсетілген кылмыстын субъектісі болып жай адамдар, сондай-ак ез қызмет бабын пай-даланатын адам (арнаулы субъект) танылады.

Қылмыстық кодекстің 227-бабының 3-тармағында: ақпаратты санкциясыз жоюға, бөгеуге, жаңартуға не көшіруге, ЭЕМ жұмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желісін бұзуға көпе-көрінеу әкелетін ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар жасау неме-се қолда бар бағдарламаларға өзгерістер енгізу, сондай-ақосын-дай бағдарламаларды немесе осындай бағдарламалары бар ма-шиналық сақтағыштарды пайдалану не тарату үшін жауапты-лық белгіленген. Яғни 227-баптың 3-тармағында зиянды компьютерлік вирусты жасағаны және таратқаны туралы сез болып отыр. Мұндай компьютерлік вирустың коғамға кауіптілігі сол, ол бүкіл компьютерлік акпарат жүйелерінің қызметін дағдарыска ұшыратып, онын ұзак уақыт жұмыс істемеуіне, одан кейін кенеттен іске косылып компьютерлік бағдарлама пайдаланылатын қорғаныс, космос, мемлекеттік кауіпсіздік, кылмыска карсы күрес салаларының кызметін апатка ұшыратуы мүмкін.

Қылмыс объективтік жағынан акпаратты санкциясыз жоюға, бөгеуге, жанартуға не көшіруге, ЭЕМ жұмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардын желісін бұзуға көпе-көрінеу әкелетін ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар жасау немесе қолда бар бағ-дарламаларға өзгерістер енгізу; осындай бағдарламаларды пай-далану; осындай бағдарламалары бар машиналык, сактағыш-тарды пайдалану не тарату аркылы көрінеді.

ЭЕМ үшін зиянды бағдарламалар жасау және тарату деп ақпаратты санкциясыз жоюға, бөгеуге, жаңартуға не көшіруге, ЭЕМ жүйесін, жұмысын, олардын. желісін бұзуға көпе-көрінеу әкелетін ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар жасау немесе қолда бар бағдарламаларға өзгерістер яғни зиянды вирус енгізу әрекетгерін айтамыз.

Зиянды бағдарламаларды көбейту, тарату немесе (яғни оның кешірмесін белгісіз адамдарға беру), сондай-ақ оны айналым-ға енгізетін баскада әрекеттерді істеу осындай бағдарламаны пайдалану деп танылады.

ЭЕМ жұмысына, ЭЕМ жүйесіне немесе олардың желісіне зиянды бағдарламаларды енгізу, сондай-ақ оларды сату, сыйға беру немесе басқаларға тегін үлестіру осындай бағдарламалар-ды немесе осындай бағдарламалары бар машиналык, сақтағыш-тарды тарату деп танылады.

Қылмыс осы баптын диспозициясында (277-баптың 3-тар-мағы) керсетілген әрекеттердің бірін жасаған уақыттан бастап аяқталған деп табылады.

Қылмыс субъективтік жағынан кінәнін. касақаналық ныса-нының тікелей түрі арқылы істеледі.

Қылмыстың субъектісі — 16-ға толған, есі дүрыс кез келген адам.

Қылмыстық кодекстің 277-бабының 4-тармағында, осы бап-тың үшінші тармағында (277-баптың 3-тармағы) көзделген әре-кеттер абайсызда ауыр зардаптарға әкеп сокканы үшін жауап-тылық кезделген. Ауыр зардаптарға адамдардың қазаға ұшы-рауы, олардың денсаулығына зиян келтірілуі, келік немесе байланыс жұмыстарына кесел келтіру; басқа мемлекеттермен дипломатиялық қарым-катынасты шиеленістіру, қарулы бүлікті тудыру сияқты әрекеттердің орын алуы жатады. Мұндай зар-даптар үшін жауаптылык оларды абайсызда әкеп соққан жағ-дайда ғана орын алады. Сондыктан да бұл қылмыстан туын-дайтын зардап жөніндегі кінәнің нысаны тек кана абайсыздык түрде болады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Компьютерлік ақпарат ағымындағы қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы.

2. Компьютерлік ақпарат ағымындағы қылмыстарды тергеу барысында тергеушінің жедел іздестіру аппараттарымен өзара қарым қатынасы.

3. Компьютерлік ақпарат ағымындағы қылмыстардың субъектілері.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген