Калькуляциялаудың процесстік әдісі.

Өзіндік құнды калькуляциялаудың процесстік жүйесі біртекті немесе бірдей өнімді сериялы немесе массалы өндіретін немесе үздіксіз өндірістік цикл қолданатын өндірістерде қолданылады. Шығындар процесстік калькуляциялау технологиясында әр өндірістік бөлімшенің жеке өндірістік кезеңдерін орындайтын кәсіпорындарда да қолданады.

Кәсіпорындарда шығындарды есептеу калькуляциялаудың процесстік әдісін әртүрлі өнімді өндіруде қолдана алады, егер өндірістік процесстегі қайталанатын тұрақты операцияларды бөлу мүмкіндігі болса. Көбінесе процесстік әдіс өнеркәсіпте және энергетика салаларында қолданылады.

Осы салалар өндіретін массалық түрі, дамытушы емес цикл, өнімді өткізу номенклатуралық шектеулер, жалғыз өлшем бірлігі мен калькуляциялау, аяқталмаған өндірістін болмауын немесе аса маңызды емес мөлшерін мінездейді.

Процесстік калькуляциялау жүйесін қолданғанда өндірістегі белгілі тапсырысты бөлек өнім бірлігін шығындармен байланыстыру мүмкіндігі жасалмайды, керісінше бір өнімнің өзіндік құнын есептеуге болады, оны белгілі кезең бойынша өндірістік өзіндік құнды осы кезең аралығында өнім санына бөлу арқылы жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда, берілген кезең бойынша өзіндік құн тапсырысы барлық өнімнің орташа түзу өзіндік құнына алынады.

№2 суретте шығындарды калькуляциялаудың процесстік әдіс схемасы көрсетілген, ал өндірісте шығындарды калькуляциялаудың процесстік жүйедегі өзіндік құнын өзгеруі №3 суретте бейнеленген.

№2 сурет

Аяқталмаған өндірістін қоры

Процесс А Процесс В Процесс С

Аяқталған өндіріс Дайын өнім қоры

№3 сурет

Процесс А

Дебет Кредит

Материалдар 300 000 В процессіне тапсырылған

Еңбекақы 100 000

Аударымдар 18 900

Үстеме шығыстар 20 000

Жиыны 438 900 438 900

Процесс В

Дебет Кредит

А процессінен

қабылданған 438 900

Өзіндік шығындар:

-Материалдар 111 000 С процессіне тапсырылған

-Еңбекақы 212 000

-Аударымдар 40 068

-Үстеме шығындар 135 500

Жиыны 937 468 937 468

Процесс С

Дебет Кредит

В процессінен

қабылданған 937 468

Өзіндік шығындар:

-Материалдар 300 000 Дайын өнім қорына тапсырылған

-Еңбекақы 130 000

-Аударымдар 24 570

-Үстеме шығындар 21 000

Жиыны 1 413 038 1 413 038

1320 Дайын өнім

Дебет Кредит

С процессінен

қабылданған 1 413 038

Технологиялық процесстерде өзіндік құнын калькуляциялау процесстік әдіс қолданылады, ондағы сериалы және жаппай бір түрлі немесе ұқсас өнімдерді өндіріс цикілінда тұрақты өндіру. Шығындарды калькуляциялаудың объектісі процесстік әдісте қолданбайды, бөлек өндіріс процесс әрбір өндіріс топтары мен өнімнің бір операциядан екінші операцияға өнімделуі бойынша ауысуын технологияның жүзеге асырулар қарастырылады. Соңғы бөлімше өндірісті аяқтайды және дайын өнімді складына өнімді тапсырады. Белгілі уақыт кезеңінде өндіріс бөлімшелері өнімнің есеп беру кезеңіне, тапсырысты орындауға бекітілген уақыт қажеттілігі емес, ал шығындарды жалпылау бойынша анықталады. Әрбір бөлім бойынша бөлек шот 1340 „Аяқталмаған өндіріс“ атты шотта ашылады. Кезең аяғында не басында өнімнің шартты аяқталуы қайтадан есептеледі.

Процесттік калькуляциялауда дайын өнім мен аяқталмаған өзіндік құны есепті мерзім соңында технологиялық процесстердің ерекшелігіне байланысты екі әдісі есептеледі:

1. Орташа бағалау әдісі;

2. ФИФО әдісі;

Осы әдістер бойынша мысал қарастырайық:

Орташа бағалау әдісі бойынша мысал:

Компания өнім өндіреді. Материалдар процесс басында еңгізіледі, ал қосылған шығындар (өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы плюс үстеме шығыстар) процесс барысында таратылады.

Ай басындағы аяқталмаған өндіріс қалдығы 6 000 бірлік,

материалдарға қатысы бойынша 100% қосылған шығыстарға қатысы бойынша 60%-ға дайын, материалдардың құны – 24 000 тг., қосылған шығыстар – 15 300 тг.

Ай ішінде өндіріске 16 000 бірлік басталды; 18 000 бірлік өндірілді, ай аяғындағы аяқталмаған өндіріс – 4 000 бірлік.

Ай ішіндегі шығындар – 139 000 тг., оның ішінде:

- материалдар – 64 000 тг.,

- қосылған шығыстар – 75 000 тг.

Ай аяғындағы аяқталмаған өндіріс материалдарға қатысы бойынша 100%-ға дайын, қосылған шығыстар бойынша – 75% .

Шығындар баптары	Бастапқы А.Ө.	Ай ішіндегі шығындар	Барлық шығындар	Б.б. Дайын өнімнің	Б.б. А.Ө. ай аяғына	Барлық б.б.	1б.б. Өзінд. Құны
Материалдар	24 000	64 000	88 000	18 000	4 000	22 000	4
Қосылған шығындар	15 300	75 000	90 300	18 000	3 000	21 000	4,3
Барлығы	39 300	139 000	178 300	-	-	-	8,3

Дайын өнімнің өзіндік құны:

• Материалдар = 18 000 × 4 = 72 000 а.б.

• Қ.Ш. = 18 000 × 4,3 = 77 400 а.б.

• Барлығы: 149 400 а.б.,

• немесе 18 000 × 8,3 = 149 400 а.б.

Ай соңындағы аяқталмаған өндірістің өзіндік құны:

• Материалдар = 4 000 × 4 = 16 000 а.б.

• Қ.Ш. = 3 000 × 4,3 = 12 900 а.б.

• Барлығы: 28 900 а.б.

ФИФО әдісі бойынша мына мысалды қарастырайық:

Шығындар баптары	Ай ішіндегі шығындар	Б.б. Д.Ө. минус б.б. А.Ө. бастапқы	Б.б. А.Ө.	Барлық б.б.	Бір б.б. өзіндік құны
Мате-риалдар	64 000	12 000	4 000	16 000	4,0
Қ.Ш.	75 000	14 400	3 000	17 400	4,3103
Барлығы	139 000	-	-	-	8,3103

Дайын өнімнің өзіндік құны:

- Ай басындағы А.Ө. өзіндік құны – 39 300

• Материалдар – 12 000 × 4 = 48 000

• Қ.Ш. – 14 400 × 4,3103 = 62 069

Барлығы: 149 369 тг.

Ай соңындағы А.Ө.:

- Материалдар – 4 000 × 4 = 16 000

- Қ.Ш. – 3 000 × 4,3103 = 12 931

Барлығы: 28 931 тг.

Процесстік калькуляциялау бойынша шығындар тапсырысқа емес балама немесе эквиваленті өнімге жатқызылады. Осы мақсатпен есепте дайын және аяқталмаған өнім біртұтас базаға жинақталады.