Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау.

Егер өнімнің өзіндік құнына шығындарды толығымен кіретін өндірістегі шығынды есепке алу жүйесін қарастыратын болсақ, онда өнімнің өзіндік құнына барлық шығындарды кірістіру жүйесі мен өзіндік құн шығындарын шектеулігін толық емес өзіндік құн жүйесінде көрсетуге болады.

Толық емес өзіндік құнын қалыптасу әдісі «директ-костинг», ал толық өзіндік құн – «абзорпшн-костинг» деп аталады.

Шығындар түрлері бойынша тура және жанама шығындар деп бөлінеді. Тура шығындар – ол шығыстар, яғни олардың пайда болуын анықтау, қандай және қай түрдегі, көлемдегі өнімге оның қатысы барын талдау. Мысалы, ондай шығыстарға шикізат пен материалдар, негізгі өндіріс жұмысшылардың еңбекақысы жатады.

Осы деңгейде өте маңыздысы талдау есебін ұйымдастыру, яғни өнімнің өндіру түрлері бойынша тура шығындарды тарату. Ол екі әртүрлі әдістермен – тапсырыстық және қайта бөлісу жүзеге асырылады. Өнімді негізгі өндірісте, сонымен көмекші өндірісте шығарылуы мүмкін. Сондықтан тура шығыстарды тек негізгі өндірістен ғана емес. Сонымен көмекші өндірісте де жинақталады, яғни олар 8010 «Негізгі өндіріс» шотына және 8030 «Көмекші өндірістер» шотына апарылады. Бірақта олаға бірдей есепке алу әдісін қатал талапқа қойылмайды. Басқаша айтқанда, негізгі өндірісте қайта бөлісу әдісін қолдануға, ал көмекші өндірісте тапсырыстық әдісін қолдануға болады және керісінше. Олардың маңызы негізгі және көмекші өндірістер әртүрлі салаларға жатуы мүмкін, сондықтанда өндірісте қандай есеп беру ыңғайлы сол салада оны қолдану болып табылады.

Толық өзіндік құнды калькуляциялау отандық есеп беруде дәстүрлі болып саналады. Толық өзіндік құнды есепке алу бойынша кәсіпорынның барлық ұсталымдар кіреді, олар өнімнің өткізілуі мен өндіруіне байланысты болады, яғни тұрақты не айнымалы, тура не жанама болуына тәуелсіз. Өндірістегі өндірілген өнімді негізгі шығындарға апаруға ешқандай мүмкіндігі жоқ шығыстар, олар біріншіден орталық жауапкершіліктерге, содан өнімнің өзіндік құнын пропорционалды таңдалған база бойынша таратылады.

Бірдей объекті есепке алуға апарылатын тура шығыстарға жатады:

1. Тура материалдар шығыны;

2. Тура еңбекақы шығындары;

3. Еңбекақыдан аударымдар.

Негізгі материалдың нақты өзіндік құнына тура материалдық шығындар кіреді. Өнімнің толық өзіндік құнын есептегенде оған кіретін жанама шығынды, осы жағдайдағы үстеме шығындары мен кезең шығындары кіреді. Есеп беру кезеңі шығындар бөлек шотында жинақталады, ал есеп беру соңында белгілі бір өнім түрінің өзіндік құны пропорционалды белгілі база бойынша таратылады. Тарату базасы: негізгі өндіріс жұмысшылардың еңбекақысы, негізгі шығындар соммасы бола алады. Шығындардың толық өзіндік құнын есепке алу жүйесінің шарттары өнімнің өндірілуі, жұмыстын істелгеніне, көрсетілген қызметімен байланыста болады. Сонымен қатар көмекші өндіріс, жанама шығындар, басқару мен негізгі өндірісте қызмет көрсетуі, және оның бұзылып кетуі 8010 «Негізгі өндіріс» шотында көрсетіледі. Тура шығындар 8010 «Негізгі өндіріс» шотының Дт-не апарылады, ал Кт-не 8011 «Материалдар», 8012 «Өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы»,8013 «Еңбекақы қорынан аударымдар», 8014 «Үстеме шығыстар». Көмекші өндіріс шығынларына корресподенциясы Дт-не 8030 «Көмекшк өндіріс» шотында, ал Кт-де 8031 «Материалдар», 8032 «Өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы»,8033 «Еңбекақы қорынан аударымдар», 8034 «Үстеме шығыстар». 8011 «Материалдар», 8012 «Өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы»,8013 «Еңбекақы қорынан аударымдар», 8014 «Үстеме шығыстар». Көмекші өндіріс шығынларына корресподенциясы Дт-не 8030 «Көмекшк өндіріс» шотында, ал Кт-де 8031 «Материалдар», 8032 «Өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы»,8033 «Еңбекақы қорынан аударымдар», 8034 «Үстеме шығыстар». Сонымен осы әдісте дайын өнімнің өзіндік құн шығындар кезеңіне 7110,7210 шоттар кіреді. Өндірілген өнім,жұмыс,қызмет өзіндік құнын нақты соммасы 8010 «Негізгі өндіріс» шотынын Кт-нен 1320 «Дайын өнім» шотына немесе 7010«Өткізілген енімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны» Дт-не апарылады.

Толық өзіндік құнына есепке алу жүйесінің артықшылықтар мен кемшіліктерге ие екендігі біздің көзіміз жетті.

Артықшылықтары келесіде болуы мүмкін:

• Қ.Р.-ң нормативтік акт бойынша салық төлеу мен қаржылық есепке алу;

• Аяқталған және дайын өнімнің қордың нақты бағасының құны;

Кемшіліктері:

• Өндіріске қатысы жоқ өнімнің шығындарын өзіндік құнда кірістіру;

• Жанама базаның қолданудағы индивидуалды объектті калькуляциялау негізінде тарату;

• Тауар сұранысы төменге қорда бар дайын өнімнің қоры тұрақты үстеме шығындарын капитализациялау;

• Өзіндік құнды калькуляциялауды жоспарлағанда жоспарлы табыс алдын ала болжанады, шығын тәуекелін жою қажет;

• Талдау жасау мүмкіндігін болжауы, шығынды тексеру мен жоспарлау, өндіріс шығының іс-әрекетін мінездеуіне назар етілуіне әкеп соқтырады;