6.5 Этнолингвистика

Этнолингвистика (этносемантика, антрополингвистика) тіл білімінде социялогиялық бағытың америкалық вариантын білдіреді. Идеялық бағыты бойынша европалық неогумбольдттыққа жақын. Этнолингвистика тіл материалдық мәдиниеттің қалыптасуына жол ашқан және онымен өзара әрекеттестікті жалғастырғанұжымның тарихи мұрасы ретінде түсіндіріледі. Этнолингвистика тілді зерделегенде оның мәдениетке қатынасына, тілдің функциясымен эволюциясында тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың өзара әрекеттестігіне назар аударады.

Этнолингвистиканың өзі ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Франц Боас (1858-1942) және оның бірінші шәкірттерінің еңбектерінің арқасында бөлініп шықты.

Ең алдымен этнолингвистикалық зерттеулерден сол кезде туып қалыптасқан дескриптивтік лингвистикаға байланысты семантика ажыратылды. 50-жылдардың басында дескриптивизм шеңберінде сыймайтын неогумбульдттықтың американдық варианты шегінде қалыптасқан тілдік қатыстылық болжамын көрнекті тілші-ғалым Э. Сепир (1884-1939) мен оның шәкірті Б. Уорфтың (1897-1941) ұсынғанда, талқылау барысында семантикалық қырына қызығушылық жаңарды. Америкалық неогумбольдтшылар тіл мен мәдениеттің өзара қатынасынан баса назар аударып, мәдениетті жасақтауда, логика мен грамматика категориясының инвентары мен мазмұнында, қоршаған әлем мен адам мінезін қабылдау ерекшеліктерінде тілдің айқындаушы ролін дәлелдеу үшін контрастивтік лингвистика әдісін (Европа тілдері мен америкалық үндістердің тілдерін салғастыру) кеңінен пайдаланылды (неміс неогумбольдтшілерінен айырмашылығы).

Тілдік жүйелер белгілі бір дәрежеде ұқсасқанда ғана әлемнің ұқсас көріністері (физикалық құбылыстар сайма-сай келгенде) жасалады дегенге саятын тіл қатысы болжамы көптеген пікірлер тудырады. Онтогенез бен филогенезде тіл меңгеруге бұл болжам қосымшасының әр түрлі сипаты атап көрсетілді.

Этнолингвистика практикасына тақырыптық жақын сөздер шеңберінде оппозициялық талдаудың арқасында бөлінетін және тілдік емес ақиқаттық белгілі бір салаларының түрлі тілде мүшенуінің әлеуметтік-мәдени ерекшеліктерін көруге, сол сияқты лексикада жүйелі байланыстырды табуға мүмкіндік беретін симультанды дифференциады семантикалық нышандардың жиынтығы түрінде мәнді білдіретін туыстық, бояу түсі және сол сияқты типті сөздер тобын салғастырмалы зерттеу үшін сыңарлы талдау әдісі енгізілді.

ХХ ғасырдың екінші жартысының этнолингвистикалық зерттеулері сынақтық психология әдістерін тарату, түрлі тілдердің семантикалық модельдерін салғастыру, халықтық таксономия проблемаларын зерттеу, паралингвистикалық зерттеулер, сол тілдердің негізінде рухани этникалық мәдениетті қайта құрастыру, фольклористикаға назарды жандандыру сияқты сипаттарымен айырықшаланады. Жаңа пайда болған социолингвистика және психолингвистикамен, сол сияқты этностық тарихпен, этнографиямен, сөз этнографиясымен, консервациялық талдаумен, дискурс талдауымен жақындасу байқалады.

Социокультуралық контексте тілдің қолдануын талдаудың теориясы мен әдісі сияқты сөз этнографиясы 60-жылдардың басында Д. Хаймз бен Дж. Гамперцтің еңбектерінде ұсынылып, А. Сикурел, Дж. Бауман, А. Корсаро жұмыстарында дамытылды. Трансформациялық грамматиканы тудыратын теориядан айырмашылығы ол сөздің ролін дискурс талдауында этнографиялық ағымның көзі ретінде түсіну мүмкіншілігін мойындайды. Айтылым шеңберінде туған әлдебір сөйлеу (кеңірек алғанда – коммуникативтік) уақиғасымен байланыстырылып қана зерттеледі. Кез келген сөйлеу уақиғасының мәдени шарттылығы (уағыз айту, сот мәжіліс, телефон арқылы сөйлесу және т.б.) аталып көрсетіледі. Тікелей бақылау (сөйлесу уақиғасына қатысу), игерілмеген деректерді талдау, ана тіліндегідей өзге тілде сөйлеушілермен сухбаттасу жолымен тілдік қолданыс ережелері белгіленеді.