6 Әлем тіл білімінің жаңа бағыттары

6.1 Тілдің коммуникативтік – іс-әрекеттік қызметі

Сөйлеу актілерінің теориясы (сөйлеу іс-әрекетінің теориясы) Джон Л. Остин (1962) мен Джон Р. Серлдің шығармасы болып танылатын күнделікті тіл философиясының қайнарында туған. Бұл теорияда не істейтініміз, сөйлейтініміз жайлы түсінік беріледі. Бұл теория бастапқыда тіл философиясы мен прагматикалық бағдардағы жалпы қызмет теориясында, кейін ғана лингвисканың бірқатар бағыттарында дамыған.

Сөйлеу актілерінің теориясында бүгін семантикалық бағдарланған және прагматикалық бағдарланған екі ағым байқалады. Сөйлеу актілерінің құрылымдары генеративтік семантика тұрғысынан да зерттелуде (Джерролд М. Сердюк).

Сөйлеу актісінің таксономиясы саласы мен оны түсіндіруде сандаған модификациялар пайда болды (Д. Вундерлих, Т. Баллмер В. Бреннен Штуль, Д. Вандервекен, Дж. Версурен, М. Бирвиш, Ж. Фоконье, Ф. Реканати, Ф. Капер және т.б.).

Сөйлеу актілерінің теориясы коммуникативтік грамматика, дискурс талдауы, консервациялық талдау (әсіресе оның неміс түрі сөйлеуді талдау) проблемаларының жасалуына ықпалын тигізді. Қазір сөйлеу актілерінің теориясы кеңінен түсінілетін лингвистикалық прагматикаға енеді. Идеяларының жасанды интеллект жөніндегі еңбектерге кіргені байқалады.

Прагмалингвистика (лингвистикалық прагматика) айтушы / жазушы мен тыңдаушы / оқушы өзара карым-қатынасқа түсетін белгілі бір коммуникативтік-прагматикалық кеңістікте қолданылатын тіл бірліктерінің арақатынасы мен шартын және сипаты үшін қатынас актісінің мақсаты мен күтіліміне байланысты сөйлесу орны мен уақытының нақты көрсетулуінің маңыздылығын нысан етіп алған лингвистикалық зерттеу саласы ретінде бөлінеді.

Прагмалингвистика тіл сипатына акциональдық (қызметтік) аспект енгізді. Қатысушыларды қоса отырып, динамикалық, процессуальдық аспектіде белгі жағдайы (семиозис) құрылымын зерделеуді мақсат тұтқан семиотика жөніндегі алғашқы еңбектерде прагматика ұғымы пайда болады (Ч. Дирс, Ч. Моррис).

Прагматикада екі ағым бар: а) тіл бірліктерін (мәтіндерді, сөйлемдерді, сөздерді; сол сияқты фонетикалық-фонологиялық сала құбылыстарын) прагматикалық әлеуетін жүйелі зерттеуге бағытталған және ә) коммуниканттардың тілдік қатынас үрдісіндегі бір-бірімен қатынас, көбіне коммуникатоцентристік (автоцентристік) коммуникативтік модельдер бойынша құрылған қатынастарды зерделеуге бағытталған.

6.2 Психолингвистика мен нейролингвистика

Психолингвистика жеке пән ретінде ХХ ғасырдың 50-жылдарында псигологиялы бағыт арнасында туып, сөйлеу қызметінің (сөйлемнің тууы, түсінілуі немесе қабылдануы) процестері мен механизмдерін тіл жүйесіиен байланыстыра зерттеуді мақсат етіп қояды.. Тілде адамның сөйлеу қызметін (сөйлеу әдебін) қамтамасыз ететін динамикалық, «жұмысшы» жүйе ретінде түсіндіру оған тән. Ол тіл бірліктерінің (дыбыстар, сөздер, сөйлемдер, мәтіндер) өзіне емес, сөйлеуші үшін психологиялық анықтама, сөйлемдерді туу мен түсінікті болу актілеріне, солсияқты тілді меңгеруге бағытталған. ОЛ индивидтің сөйлеу қызметінің модельдері мен психофизиялық сөйлем ұйымдастыруын жасап, оларға сынақтақ тексеруді жүргізеді.

«Таза» лингвистика әдістері жеткіліксіз болған жағдайда психолингвистика өзінің практикалық міндеттерін шешеді. Әлдебір бөгет жағдайларындағы, белгілі бір себептерімен, қалыптан тыс кезде қатынас қиындағанда, мысалы, сәбілердің сөзі, түрлі патологияда, шет тілін жете білмегенде, көңіл күй сезіміне берілгенде, байланыс арнасында немесе жасанда адам – компьютер жүйесіндекедергі пайда болғанда, тілдің «қалыптан тыс» формалары – қарапайым тіл, сленг, жаргон, жергілікті говор қолданылғанда сөзге ерекше назар аударады.

Психолингвистиканың туғаны туралы ресми түрде 1953-1954 жылдары. АҚШ-та психология, лингвистика ақпарат теорясы мамандарының (Ч. Осгуд пен Т. Себеок, 1954) бірлескен семинар жарияланды. Семинарға қатысқандар басында дескрептивтік лингвистикаға арқа сүйемек болған, бұдан кейін когнитивтік лингвистикаға ауысты. Тиісінше жекелеген сөздерді зерттеуден т рансформациялық аспекте сөйлемді зерделуге, ең сонында мәтінге (дискурске) кошті. Американдық психолингвистиканың бастапқы тірегі Ч. Остгуд, Д. Миллер, Д. Слобин және басқалардың необихевиористік тұжырымдасы, одан кейін когнитивтік психология мен білімнің құрылымдарын (когнитивтік құрылымдар) зерттейтін тұтастай когнитология болды

Германия, Франция, Польша, АҚШ және басқа көптеген психолингшвистикалық проблемалар белсенді зерттеуде.

Нейролингвистика натуралистік (биялогиялық) тіл білімнің арнасында нейрология (нейрофизиялогия бөлімінен), психология мен лингвисканың тоғысында туып, тіл жүйсін, тіл әдебінің ми субстратымен қатынаста зерделейді. Орта ғасыр дәуірінен бері миға зақым келгенде тіл әдебінің бұзылуы қадағалайды. Жүйелі зерттеу ХІХ ғасырдың екінші жартысынан баслған. А. Шлайгер, Г. Вернике, И. Бодуэн де Куртене, В.А. Богородицкий, Л.В. Щерба, Р.О. Якобсон, Л.Р. Зиндер және басқалары тіл патологиясы фактілеріне назар аударған. Замани ғылымда адамзат тілініңглоттогенезін, функциясы мен даму процестерін түсіну үшін биялогиялық факторларға жиі көңіл бөлуде. Мұндайда социология, антропология, этнология, психология, палеоневрология, тілдердің тарихи типологиясы, семиотика, куинематика мәліметтерді ескерді. Тілдің көй деңгейлі жүйесінің құрылысы мен генетикалық кодтың кей деңгейлі құрылымындағы ұқсастықты табуға көп талпыныс жасалуда (Р.С. Якобсон, Вяч. Вс. Иванов). Хайуандардың белгіні түсінуіне сандаған бақылау жасалынып,оларды адам тіліне үйрету тәжірибесі жүргізілді.

Когнитивтік лингвистиканың тууы АҚШ-та 50-шы жылдарының сонында ындыландыру мен реакция терминдерінде мінез-құлықты зерттеудің бихевиористік әдістемелігіне реакция болып табылады. Олар кейінірек Европада пәнаралық бағыт ретінде таралып, өкілдері тілді, білімді меңгеріп, пайдалану кезіндегі ментальды процестерді зерттеуді мақсат етіп қойған. Мінез-құлық ретінде ментальды процестерді зерттеудегі аралық буынның ролі. Когнитивтік (ментальдық құрылымдар ойлау, ақпаратты жинау, сөйлемді түсіну мен құрастырупроцестерінде адаидар қолданатын когнитивтік стратегияларды талдау жолымен зерттеледі. Зерттеулер 70-80 жылдары белсенді жалғасты (У.К.Эстес, П. фон Геерт, Д.У. Ховарт, Т. Бивер, Й. Байер, М. Бирвиш, Ф. Саша, С. Каннгиссер, Г. Рекхайт). «Language and cognition» журналы шығып тұрады.

Р.Лангакер негізіне когнитивтік өндеу үрдістері туралы түсінік қаланған лингвистикалық сипаттау тұжырымдамасы ретінде когнитивтік грамматиканы құрды (1986). Оның өкілдері грамматиканы автономды жүйе ретінде танудан бас тартып, оған ұғымдық мазмұнды құрастыру мен символизациялау үрдістерінде көмекші роль береді. Лексокологиялық, морфологиялық және синтаксистік бірлестіктер түрлі түзілімдерге еркін енетін бірліктер ретінде анықталады. Мән мен концептуализация ұқсастандырылады, қарапайым когнитивтік салаларға (уақыт пен кеңістікті эмпиристік білу, т.с.с.) қатысты ғана семантикалық құрылымдар сипаттамасының ықтималдылығын көрсетеді Белгілі бір перцептуалды немесе концептуалды берілген жағадайды түрлі (тілге қарай) категоризациялау мүмкіндігін анықтауды когнитивтік лингвистика өзіне міндет етіп қояды.