§2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын реттеу

Мемлекеттік бюджеттің кірістері мемлекеттің бюджеттік қорын қалыптастыруға бағытталған салықтар мен алымдар түріндегі заңды және жеке тұлғалардан алынатын төлемдер есебінен құралады.

Рыноктық экономика кірістерді қалыптастырудың негізгі көзі ретінде салықтарды пайдалану қажеттілігін қарастырады. Салықтық түсімдермен қатар бюджеттің салықтық емес кірістері мемлекеттік мүлікті сатудан, жекешелендіруден, жалға беруден, концессиядан, кәсіпкерлік пен сыртқыэкономикалдық қызметтен, жиындар мен баждан, айыппұлдардан және басқа да ақшалай алымдардан қалыптасады.

Бюджет кірістері өзіндік және реттеуші болып бөлінеді. Өзіндік кірістер елдің заңнамасына сәйкес толықтай немесе бөлшек түрінде тиісті бюджетке тұрақты негізде бекітіледі. Реттеуші кірістер – бұл республикалық, аймақтық төлемдер. Олар бойынша жергілікті бюджеттерге пайыздық төлемдер нормативтері орнықтырылады.

Мемлекеттік бюджетті жұмсау бюджеттік қаражаттарды шаруашылық қажеттіліктеріне және мемлекеттік функцияларды атқару мақсатындағы бөлу үдерісінде жүзеге асады. Қазақстанның Бюджет Кодексіне сәйкес бюджет шығыстары инновациялық және инвестициялық қамтамасыздандырылатын капиталды (күрделі) және бюджеттік ұйымдардың билік органдарының қызметін қамтамасыз етуші ағымдағы шығыстардан тұрады.

Үкіметтің шығындарын жалпы алғанда тауарларды, қызмет көрсетулерді үкіметтік сатып алушылар мен трансферттік төлемдер түрінде көруге болады. Трансферттік төлемдер – бұл салық төлеушілерден алынған салықтық кірістерді қайта бөлу жөніндегі төлемдер болып табылады. Олар тұрғындардың белгілі бір топтарына жұмыссыздық бойынша жәрдемақы, әлеуметтік сақтандыру бойынша төлемдер формасында болады.

Егер үкіметтік сатып алулар арқылы қоғам ресурстарды жеке тұтынудан қоғамдық тұтынуға қарай қайта бөлетін болса, трансферттер арқылы үкімет жеке секторда тұтынылатын тауарлар құрылымын өзгертіп қана қояды да, қоғамдық тұтынудың жеке тұтыну есебінен көбеюіне әсер етпейді. Атап айтқанда, мемлекеттің экономикаға осылайша араласуы нәтижесінде трансферттерге қарағанда үкіметтік сатып алулар көлемінің өзгерістері анағұрлым тиімді болып келеді.

Бюджеттік шығындарды әртүрлі принциптер бойынша жіктеуге болады: олардың ұдайы өндірістегі рөлі бойынша (материалдық өндіріс сферасына және әлеуметтік қызметтер сферасына бағытталған шығындар) салалар бойынша (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, транспорт, байланыс, білім беру, денсаулық сақтау т.б.) мақсатты белгісі бойынша (инвестициялар, дотациялар, жалақы, зейнетақы т.б) әлеуметтік бағыты бойынша шығындардың қоғамдық белгілеріне қарай бюджеттік қаражат бүкіл шаруашылық қажеттіліктеріне, әлеуметтік-мәдени шараларға, қорғанысқа, басқаруға бөлінеді.

Шаруашылыққа шығындардың жалпы сомасында бюджеттен едәуір көлемде ең маңызды және ірі республикалық, аймақтық әлеуметтік-экономикалық бағдарламалар қаржыландырылады. Айталық, бюджет қаражаттары есебінен экономиканың шешуші салаларын дамытуға бағдарланған маңызды әлеуметтік-экономикалық проблемаларға арналған, шеткері, күйзелісті аймақтарды қолдауғ, өндірістік және әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымға бағытталған басым бағдарламалар қаржыландырылады.

Әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруға жұмсалатын бюджеттік қаражаттардың едәуір бөлігі білім беруді дамытуға, мәдениетті қолдауға, халыққа медициналық көмек көрсетуді қамтамасыздандыруға және тұрғындардың мұқтаж топтарын әлеуметтік қамсыздандыру деңгейін жоғарылатуға бағытталады.

Қорғанысқа арналған едәуір бюджеттік қаражатта негізгі үлес қару-жарақ пен әскери техниканы сатып алуға, қарулы күштерді ұстап тұруға ағымдағы шығындарға, ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарға, әскери құрылысқа тиеді.

Басқаруға шығындардың қажеттілігі мемлекеттің маңызды шаруашылық-ұйымдастырушылық қызметтерді атқаруымен, сондай-ақ оларды реттеу қызметін қамтамасыз етуімен байланысты.

Рыноктық қатынастарға негізделген экономика жағдайында әуелгіден шығынды және төмен рентабелді (пайдалылығы төмен) мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындарда бюджеттік қолдауды қысқарту шаралары қолданылады, кеңестік экономикада орын алған жаппай экономикалық потернализм (әкесіндей қамқорлық жасау) әдістерінен бас тартылады. Бюджеттік ассигнациялау (қаржы бөлу) негізінен мемлекеттік бағдарламаларды, мемлекеттің өзіндік шығындарын қаржыландыруға бағытталады.

Бюджетті қалыптастыру, оны талқылау, бекіту, бюджеттік қаражаттарды пайдалану біртұтас бюджеттік үдеріс деп аталады. Бүкіл бюджеттік үдеріс бюджетті қалыптастыру, бекіту және пайдалану туралы заңмен айқындалады. Бұл үдерісте маңызды орынды ақшалай-қаржылық ресурстарды әртүрлі бюджеттер арасында қайта бөлуді жүзеге асыратын бюджеттік реттеу алады.

Кезекті жылға бюджетті талдап жасауда елдің әлеуметтік-экономикалық даму болжамы пайдаланылады, қаржы ресурстарының жинақ балансы құрастырылады және бюджеттік саясаттың негізгі бағыттары анықталады. Осы ретте алдағы жылдың бақылаушы көрсеткіш сандары есептеп шығарылады.

Бюджетті жасау барысында, әдетте оған көптеген өзгертулер мен толықтырулар енгізіледі. Бекітілген бюджетте ағымдағы шығындар мен даму бюджеті сомаларының жоғарғы шектері көрсетілуі тиіс. Мәселе мынада, егер бюджет қаражаттарына қосымша қажеттілік туындаған жағдайда ең алдымен ағымдағы шығындар қамтамасыздандырылуы қажет, ал даму бюджеті бастапқыда бекітілген сомамен шектелуі тиіс. Егер Президент бюджет жобасымен келіспеген болса, онда бұл бюджет жобасы Парламентке қайтарылады, яғни елбасы оған (немесе оның жекелеген баптарына) вето қояды.

Мемлекеттік бюджеттің ағымдағы жағдайы мен атқарылу барысын Парламент жанындағы Есеп комитеті жүзеге асырады. Есеп комитеті өз әрекеттерінде Парламенттен де, Президент әкімшілігінен де тәуелсіз.

Қаржылық органдар бюджеттің атқарылуын қадағалайды. Бюджет тапшылығы шекті деңгейден артып кеткен және түсімдер едәуір азайған жағдайда шығындарды секвестрлеу (қысқарту) механизмі іске қосылады. Дегенмен, бюджеттің қорғалған дейтін баптары секвестрлеуге жатпайды. Олар: жалақыға, зейнетақыға, шәкіртақыға, дәрі-дәрмекке, тамаққа және т.б арналған шығындар.

Төтенше жағдайлар кезінде ел ішінде қаражатты жұмсаудың төтенше бюджеттік режимі (тәртібі) енгізіледі. Төтенше шараларды енгізу үшін арнайы заң қабылдау қарастырылған.

Мемлекеттік деңгейдегі бюджеттік қызмет экономиканы реттеудің негізгі буындарының бірі болып табылады. Ол мемлекеттің қаржылық саясатымен бірге әлеуметтік-экономикалық саясатын да айқындап, мемлекеттің реттегіш қабілетін арттыра түседі. Қазіргі қаржылық дағдарыс жағдайының мемлекеттің экономиканы реттеу базасын кеңейту мен жетілдіруді талап етуі соның айғағы болса керек.