4 ЕҢБЕК ТƏРТІБІ МЕН ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ТАЛАПТАРЫН САҚТАУ БОЙЫНША ЖҰМЫС БЕРУШІ МЕН ЖҰМЫСШЫНЫҢ МІНДЕТТЕРІ МЕН ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕРІ

4.1. Еңбек қорғауды қамтамасыз ету бойынша жұмысберуші мен жұмысшылардың құқұқтары мен міндеттері

Студент білуі қажет: тікелей əрекет етуші заңдар, еңбек қорғауды қамтамасыз ету бойынша жұмыс беруші мен жұмысшылардың құқықтары мен міндеттері, əйелдер еңбегін қорғау, еңбек қабілеттілігі төмендеген қызметкерлер еңбегін қорғау, жеңілдіктер мен үстемақы(компенсация), өндірістік қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі мемлекеттік саясат.

Сұрақтың қысқаша мазмұндамасы

Еңбек қорғау талаптарына сай келетін еңбек жағдайларындағы əр жұмысшының құқығына белгілі бір нақты əрекеттерді орындауға құзырлары мен өндірістік қауіптерден қорғау құралдарына құқығы бар жəне белгілі бір жеңілдіктер мен өтемақыларды алуға құқығы бар.

ҚР Еңбек Кодексінде жəне басқа да нормативті құқықтық актілерде өндірістік факторлардың зиянды əсерлерін залалсыздандыруға немесе алдын алуға байланысты, қызметкерлердің жұмыс орнында қаза болуы немесе сырқаттануын алдын алуға байланысты жұмысшылардың нақты құқықтары

белгіленген.
Егер	жұмысшы өміріне	немесе	денсаулығына	қауіп төндіре
жұмыстан	бас тартса, онда жұмыс	беруші	осы қауіптіліктер	жойылғанға

дейін басқа жұмысты орындауына рұқсат беруі тиіс.

Келісім шартта көрсетілмеген ауыр, қауіпті жəне зиянды еңбек жағдайларындағы жұмыстан бас тарққан жұмысшы жауапкершілікке тартылмайды.

Жұмысшы жеке жəне ұжымдық қорғау құралдарымен қамтамасыз етілмеген (нормаға сай) жағдайда, жұмыс беруші жұмысшының қызмет міндеттерін орындауды талап ете алмайды.

ҚР заңдарына сай жұмыс беруші кəсіби аурулар мен сəтсіз жағдайларға байланысты жұмысшыларды əлеуметтік сақтандырумен қамтамасыз ету керек жəне еңбек қорғау талаптарына сай емдік профилактикалық жəне санитарлы-тұрмыстық қызметтермен қамтамасыз ету керек.

4.2 Еңбек қызметтері үшін қолайлы жағдайларды қамтамасыз ету

Студент міндетті:

Білуі қажет: адам ағзасының термореттеу принциптері, микроклимат параметрлері жəне олардың гигиеналық нормалануы, бөлмедегі қолайлы климаттық жағдайларды қамтамасыз ету əдістері.

Орындай алу қажет: еңбек жағдайларын жақсарту бойынша қажетті инженерлік есептеулер жасау.

16

Сұрақтың қысқаша мазмұны

Қоршаған орта мен адам арасындағы жылу алмасу . механи Климаттың адам денсаулығына ə.серіАдам ағзасының термореттелуі. Микроклимат өлшемдерінің гигиеналық нормалануы. Жұмыс бөлмелерінде қолайлы климаттық жағдайларды қамтамасыз ету əдістері. Санитарлық талаптар бойынша өнеркəсіп территорияларын орналастыру мен жабдықтау, өндірістік жəне қосымша бөлмелер. Қызметкерлерге санитарлы-тұрмыстық қызмет көрсету.

Климаттық өлшемдердің (температура, қатысты ылғалдылық жəне ауа

қозғалысының	жылдамдығы) қолайлы	өлшемдерден		ауытқуы		жылу
балансының	бұзылуына əкеп соқтырады. Мысалы,		қоршаған		ортаның
ауасының температурасы төмендейтін болса, онда қоршаған орта мен адам
денесінің арасындағы температуралардың түрлілігі артады, демек жылу
өткізгіштік, конвекция жəне сəулелену есебінен ағзадан бөлінетін						жылу
артады. Адам денесіне жылу жетіспей турғанын сезінедіде жаурай бастайды.
Температура	едəуір төмендейтін болса, онда адамның		төтенше		суынуына
(үсуіне) əкеп соқтыруы мүмкін.

Ауа қозғалысының жылдамдығы да адам ағзасынан бөлінетін жылуды арттырады, терінің булануы кезіндегі конвекция арқылы ағзаның едəуір суынуына əкеп соқтырады. Адам ағзасы қатты жаураған кезде ағзалардың функционалды қызметі, биохимиялық үрдістері төмендейді жəне ақырында адамның белсенділігі мен жұмыс қабілеттілігі төмендейді.

Мысал

Төрт тактты тізбекті тепловозды ПД1М типті дизельден шығатын механикалық шу деңгейін анықтау.

Цилиндр диаметрі D = 318 мм, иінді валдық айналымының жиілігі n = 750 айн./мин, цилиндрлер саны Z = 6, тиімді қысым Ре = 0,9 МПа.

Шешімі

Тепловозды дизельдің механикалық шуын3 формула бойынша анықтауға болады. Сонымен қатар тізбекті дизель үшін құрылымдар коэффициенті А = 1, төрт тактты дизель үшін улылық коэффициенті i = 0,5.

Lм = 8,32 · lg (A · D2,3 · n3,1 · Z) + 20 · lg (0,4 · Ре · i) + 55, дБ,

(3)

мұнда, А – дизель құрылымының коэффициенті (А=1 тізбекті дизельдер үшін; А=0,75 V- тəрізді дизельдер үшін);

D – цилиндр диаметрі, м;

Z – цилиндрлер саны (Д100 типті дизельдер үшін поршеньдер санына тең); Ре – тиімді қысым, МПа;

i - тактты коэффициент (i = 1 екі тактты үшін жəне 0,5 – 4 тактты дизель үшін); n – иінді валдың айналым жиілігі , айн./мин.

онда:

Lм = 8,32 · 1g (A · D2.3· n3.1 · Z) + 20 · 1g (0,4 · Ре · i) + 55 =

= 8,32 · 1g (0,3182.3 · 7503.1 · 6 · 1) + 20 · 1g (0,4 · 0,9 · 0,5) + 55 = 111 дБ

17

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар

1.Еңбек құқығының негізгі түсініктері.

2.Құрамында мемлекетті акттары бар заң күшіндегі нормативті акттердің түрлері

3.Қазақстандық еңбек құқығының нормалары

4.Қызметкердің қауіпсіз еңбек кепілдігінің құқығы

5.Ішкі қызмет тəртібі

6.Еңбек жəне демалыс тəртібін сақтау

7.Еңбек қорғау бойынша ЕҚМ нормативті құжаттары

8.Еңбек қорғаудың нормативті талаптары

9.Локальды нормативті актілердің əрекеті

10.Əрекет ету салалары бойынша еңбек қорғау ережелері мен нормалары қалай жіктеледі

Ұсынылатын əдебиеттер

1.Безопасность и охрана труда. Под ред. Русака О.М. С.-П.,2001г.

2.Безопасность жизнедеятельности. Под ред. Белова С.В. М., 2001г.

3.В.А. Девисилов. Охрана труда. - М.: ФОРУМ-ИНФРА-М, 2007г.

4.Расдорожный А.А. Безопасность производственной деятельности М., 2003.

5.Русак О.Н. Безопасность техносферы. – Красноярск: ВШ, 2003г.

6.Охрана труда и техника безопасности в практической деятельности субъектов РК, Алматы, «Lem», /Состав. В.И. Скала, 2002г.

7.ҚР «ҚР азаматтарының денсаулығын қорғау туралы» заңы, Алматы, 2004ж.

8.ҚР Конституциясы

9.ҚР Еңбек Кодексі

10.Сборник нормативных актов РК по « Охране труда», Караганда. 2002г.

11.Нурбаев Д.А. Трудовое право РК, Алматы, Бастау, 2004.

18

5ЕҢБЕК ПСИХОЛОГИЯСЫ МЕН ФИЗИОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ

5.1. Еңбек қауіпсіздігінің психофизиологиялық негіздері

	Студенттің білуі қажет: еңбек қызметінің түрлерін,		ақыл-ой еңбегі
мен	қимыл еңбегінің ерекшелігінің жалпылығы, еңбек қызметінің əр қилы
түрлеріндегі энергетикалық күш жұмсау шығыны, адамның			шаршауының
төмендететін əдістер мен жұмыс істеу қабілетін көтеру,		еңбектің қиындығы
мен	ауырлығын бағалау əдістері, психикалық	процесстер, еңбек

қауіпсіздігіне	əсер	ететін қасиеті мен	жағдайы, негізгі психикалық
жарақаттың себептері.
		Сұрақтың қысқаша мазмұны
Заманауй	еңбек	қызметінің түрлерінің	ішінде қимыл еңбегі сирек

кездеседі. Еңбек қызметінің заманауи жіктелуі бұлшық ет қызметінің белсенділігін талап ететін еңбек түрін бөліп қарайды.

Адамның тіршілік етуі энергия жұмсауымен байланысты: қарқынды жұмыс болған сайын соншама энергия жұмсалады. Бұлшық еттің қарқынды

əрекет етуін талап ететін жұмыс кезінде				энергетикалық шығын		тəулігіне
20,25 МДж құрайды.
Тіршілік əрекеті процесіндегі адамның жұмсайтын қуат						шығын
бұлшық	еттің	қарқынды	жұмыс	жасауымен, жүйке-эмоционалдық
ауыртпалықтың		дəрежесімен,	сонымен	қатар	қоршаған	ортаны

жағдайларымен анықталады. Ақыл-ой еңбегімен жұмыс жасайтын тұлғалар үшін тəуліктік күш жұмсауын10....12 МДж құрайды; механикаландырылған еңбек пен қызмет көрсету саласындағы жұмысшыларды-12,5....13 МДж, ауыр

жұмыс жасайтын жұмысшылар үшін-17....25 МДж.
Адамның	еңбек	жағдайының	гигиенасы	бойынша	мамандарм
ауыртпалық	дəрежесі	бойынша жəне	еңбек процесінің қауырттылығымен

жəне зияндылығының көрсеткіштері бойынша жəне өндіріс ортасының

қауіптілігімен (С2.2.755-99.				Өндіріс	ортасының		қауіпті факторлары	мен
зияндылығының			көрсеткіштері		бойынша		бағалаудың	гигиен
критерилері	мен		еңбек	жағдайларының		классификациялары. М:Ресей
Денсаулық		сақтау		министрлігінің		Мемлэпидбақылау		Федера

орталығы.1999) жіктелген.

Қара жұмыс ауыртпалығын сипаттайтын еңбек процесінің факторы - бұл негізінен бұлшық етке күші мен энергия жұмсау: физикалық динамикалық салмақ, көтеретін жəне тасымалданатын жүктің массасы, стереотиптік жұмыс қозғалысының, статистикалық салмақ, жұмыс жасандылығы, корпусының еңісі, кеңістікте ауысуы.

Еңбек қауырттылығын сипаттайтын еңбек процесінің факторыбұл эмоционалды жəне зияттық , күшадамның (есту, көру жəне .)т.б талдамаларына жүктеме, салмақтың бір қалыптылығы, жұмыс тəртібі.

19

5.2 Еңбек қауіпсіздігінің эргономикалық негіздері

Студенттің білуі қажет: адамның негізгі антропометрикалық, сенсомоторлы жəне энергетикалық сипаттамаларын, эргономикалық талаптары аясындағы оператордың жұмыс орнын ұйымдастыруды.

Сұрақтың қысқаша мазмұны

Жұмыс орнын ұйымдастыру, бақылау ұйымдарының конструкциясы мен басқару адамның антропометрикалық, сенсомоторлық, биомеханикалық жəне психофизиологиялық сипаттамаларын есепке алуы керек.

Еңбек процесі жүзеге асырылатын жұмыс орнының кеңістігі жұмыс аймақтарына бөлінуі керек.

Екі қолдың жұмсалуы үшін қолайлы жұмыс аумағын көзге көрінетін аумақпен міндетті түрде қатар қолдану керек.

Маңызды эргономикалық мəн адамның жұмыс қалпын білдіреді. «Тұрғандағы» жұмыс қалпы үлкен энергетикалық күш жұмсауды талап етеді жəне тез шаршауға əкеп соқтырады, «отыру» қалпы кішігірім шаршатады, жəне де ол едəуір артықшылығы. Жұмысбар аумағы айтарлықтай ұйымдастырылуы қажет, ал басқару ұйымы айтарлықтай орналастырылуы қажет, жұмыс қалпында адам денесі салмағының орталықкескіні оның тірегінің аумағының шегімен орналасатындай болуы керек.

«Отыру» қалпындағы жұмыс орнының құрамдық бөлігі-оператордың жұмыс креслосы болып табылады.

Кресло адамның антропометрикалық мəліметтеріне сəйкес болуы керек жəне қажет болған жағдайда арнайы киім мен жабдықтарды түзетуді есепке алуы керек. Жұмыс креслоларының негізгі геометрикалық параметрлері стандартталуы қажет. Реттелмелі параметрлері бар креслоларды қолданған

дұрыс (көтерілетін,	арқасының		иілу	бұрышымен), өйткені		оны	нақты
адамның антропометрикалық сипаттамасына бейімдеу керек.
Басқарудың	аяқ	жəне		қол	мүшелері	адамның	ұсын
биохимиялық сипаттамасының			жағдайлары		бойынша сəйкес болуы		қажет

жəне де оны қолдану жиілігіне байланысты қол жетімді аумаққа сəйкес орналастырылуы керек. Басқару мүшесіне күш салу өте аз болуы керек, өйткені адам оның орындау қимылын бақылауда ұстап отыра алатындай болуы керек. Сонымен бірге тым үлкен күш салу тез шаршауға əкеп соқтырады жəне де бұлшық еттерінің артық күш жұмсауына əкеп соқтырады. Əрқилы типтегі басқару мүшелеріне арналған оптималды тіркелетін күш бойынша нұсқамалар бар.

Оператордың көзбен шолатын ақпаратының құрылғысы, оны жиі
қолдануына байланысты адамның көзбен шолу өрісіне сəйкестендірілген
аумағында орналасуы керек. Жиі қолданған кезде құралдар шолудың
оптималды бұрышының шегінде орналасуы керек, сирек қолданылған кезде-
шолудың	максималды	бұрышының		шегінде. Басқару		мүшелерінің
мөлшерлері,	түрлі-түсті	бояу	адамның		психофизиологиялық		жə

20

антропометрикалық сипаттамаларына сəйкес болуы керек, ал жұмыс орнындағы жарық дəрежесі жарық ортасының басқа да сипаттамаларына.

		1- мысал
Тепловоздарды	сынаудың		реостатты		станциясындағы		еңбе
ауыртпалығының	категориясын		анықтау, мұндағы		оның	ауырлығын
қалыптастыратын n = 4 еңбек жағдайының төрт факторы бар, атап айтқанда:
X1 - шу 112 дБА; NO2 - 10 мг/м3		бойынша X2 - ластанушылық, яғни ШРК
есе арттырады; ШРД 1,3 есе арттыратын Х3				– діріл, діріл жылдамдығының
деңгейі; Х4 – ауа температурасы -29°С. Фактор əрекетінің 8 сағ. ұзақтығы.
Қалған факторлар	нормативті		мəнінен	төмен болғандықтан		қаралмайды
жəне 1 балмен бағаланады.

Шешуі

Сəйкесінше 1-кестеге сай көрсетілген факторлар бағаланады Х1 = 6; Х2 = 5; Х3 = 5; Х4 = 4 балл. Барлық төрт фактор биологиялық мəнді болып келеді.

1-кесте. Жұмыс орнындағы еңбекті бағалау критерилері (өлшемдері), балл

бағалау

Санитарлы-гигиеналық факторлар

Жұмыс орнындағы ауа температурасы , °С

Ауа-

Ауа

ШРК

асыруДіріл,

дБА

ның

қозғалысы-ның

еселігі

дірілдегіш

Еңбек шартын

салыс

жылдамдылы-

жылдамды

Шу, шу деңгейі ,

Жарықтылығы

факторы, балл

тырма

ғы , м/с

ғының

ғимара

ғимарат

ашық

ашық

лы

жылы

суық

өндірі

деңгейі

ттағы

ағы

ауадағы

ауадығ

ылғал

жыл

жыл

улағы

стік

(ШРД

жылы

суық

жылы

суық

дылығ

мезгіл

мезгі

ш

шаң

асыру

мезгіл

мезгіл

мезгіл

мезгіл

ы

і

лі

заттар

еселігі )

%

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

1	18-20	20-22	23-26	(+7)-	40-	0,2-	0,2-	ШРК	ШРК		ШРД-	68	1,3-1,5
				(+10)	54	ден	ден	0,8-	0,8-		ден	-	СНжЕ
						төме	төм	ден	ден		төмен	де	норма-
						н	ен	төме	төме			н	сынан
													жоғары
								н	н			тө
												ме
												н
2	21-22	17-19	18-22	(+1)-	55-	0,2-	0,2-	ШРК	ШРК		ШРД-	68	СНжЕ
				(+6)	60	0,3	0,3	деңге	деңг		дейін	-	нормас
								йіне	ейіне		1,075	85	ы 0,8-
								дейін	дейі		ШРД		1,2
								0,8	н		кейін
								кейін	0,8
									кейі
									н
3	23-28	16-15	27-35	0-(-9)	61-	0,6-	0,4-	дейін	дейі		дейін	86	СНжЕ
					75	0,7	0,5	2,5	н	5	1,17 рет	-	нормас
								рет	рет			90	ынан 2
													есе кем
4	29-32	14-13	36-39 (-10)-(-		76-	0,8-	0,6-	дейін	дейі		дейін	91	СНжЕ
				14)	85	1,2	1,0	4 рет	н	10	1,23 рет	-	нормас
									рет			99	ынан 3
													есе кем
5	33-35	12-8	40-45 (-15)-(-		выш	1,3-	1,1-	до 6	до		до 1,44	10	СНжЕ
				20)	е 85	1,7	1,5	раз	50		раза	0-	нормас
									раз			11	ынан
												0	5 есе
													кем

21

6

35-

7

45-

(-20) –

1,7

1,5

6-

50-

1,44-

11

СНжЕ

тен

тен

дан

жоға

жоғ

дан

ден

ден

0-

норма-

жоға

жоғар

төмен

ры

ары

жоға

жоға

жоғары

на

сынан

ры

ы

ры

ры

н

10 есе

кем

жо

ға

ры

Балл суммасын былай көрсетуге болады :

Σ13X = Х1 + Х2 + Х3 + Х4 = 6 + 5 + 5 + 4 = 20

Еңбек шартының биологиялық мəнге ие орташа балы	X =20/4=5.
Жұмыс орнындағы еңбек ауырлығының интегралдыбалды бағасы
төмендегі 1-формула бойынша анықталады:
Ие = 19,7Х - 1,6Х2,	(1)

Ие – барлық ауысымдағы жұмыс ауырлығының интегралды балды категориялық бағалауы;

X – еңбек шартының биологиялық мəнге ие факторының орташа балы, тең ΣХ/n, мұнда ΣХ – биологиялық мəнге ие факторлардың суммасы; n – еңбек шартының ескерілетін факторының саны.

Ие = 19,7Х -1,6Х2 = 19,7 · 5-1,6 · 52 = 58,5

Интегралды балдық баға Ие = 58,5 бойынша еңбек ауырлығының V категориясы 1.3-кестеге сəйкес.

2-Мысал

Егер ол бір минуттық сынақ кезінде30 белгіден бір қате жіберсе, сыналатын назар көрсеткішін анықтау керек.

Шешуі

Назар көрсеткіші 1-формула бойынша анықталады.

А =	U	×100	30	×100 = 25
	m +1		60 × (1 +1 )

U – корректурлық сынама кезінде көру жылдамдығы, белгі секундына; т – қателер саны (белгі рұқсатнамасы, дұрыс сызылмаған белгі). Сыналатын назар көрсеткіші төмен (25<37).

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар

1.Еңбек қызметінің түрлері?

2.Еңбек аурлығы мен кернеулігі бойынша жіктелуі?

3.Психикалық жарақаттың себептерін атаңыз?

4.Жұмыс əдістері адам денсаулығына қалай əсер етеді?

5.Басқару мүшесіне тым аса күш салу неге алып кеп соғады?

6.Кəсіби жарамдылыққа, кəсіби сынама жəне əдістемелік баға беру.

7.«Профессиограмма», «психограмма» түсініктемесі .

22

8.Тұлғаның кəсіби мəні бар психологиялық қасиеті.

9.Операторлық қызметтің негізгі психологиялық ерекшеліктері.

10.Ағзаның физиологиялық қызметіне əсер ететін өндірістік жағдайдың кейбір факторының бағамы.

Ұсынылатын əдебиеттер

1.Безопасность и охрана труда. Под ред. Русака О.М. С.-П.,2001г.

2.Безопасность жизнедеятельности. Под ред. Белова С.В. М., 2001г.

3.В.А. Девисилов. Охрана труда. - М.: ФОРУМ-ИНФРА-М, 2007г.

4.Климов Е.А. Психология профессионала. М., 1996.

5.Никифорова Г.С., Дмитриева М.А., Снеткова В.М. Практикум по психологии менеджмента и профессиональной деятельности. С-Пб., 2001.

6.Зеер Э. Психология профессий. М.: Академический проект, 2003.

23