3.2 Развіццё гідраграфічнай сеткі у галацэне
Фарміраванне сучаснай гідраграфічнай сеткі Беларусі цесна звязана з яе развіццём у галацэне, з дынамікай апошнягя Валдайскага зледзянення на тэрыторыі Беларусі. У перыяд найбольшага мацерыковага зледзянення (17-18 тыс. год назад) уся тэрыторыя Беларускага Паазер'я была пакрыта ледавіком. На усходзе ледавік дасягаў Чарнаморска-Балтыйскага водападзела. На захадзе у Нарачана-Вілейскай нізіне да паўночных схілаў Ашмянскай і Мінскай узвышшаў пляскалась Нарачана-Вілейскае прыледавіковае мора. Валдайскі ледавік амаль поўнасцю разбурыў гідраграфічную сетку Балтыйскага басейна. Захаваўся толькі верхні Нёман з прытокамі, які упадаў на захадзе у Скідзельскі пріледавіковы вадаём. Талыя воды ледавіка радыяльна сцякалі на поўдзень і фарміравалі зандравую паверхню па лагчынам і рачным далінам Дняпра, Бяразіны і другіх рэк Чарнаморскага басейна.
У сувязі з гэтым гідраграфічная сетка Балтыйскага і Чарнаморскага басейнаў фарміравалась парознаму. Да адступання Валдайскага ледавіка рэкі басейна Балтыйскага мора былі блакіраваны у вусцях ледавіком і не жывілісь яго талымі водамі. У той жа час да пачатку актыўнай дэградацыі ледавіка рэкі басейна Чорнага мора былі водапрыёмнікамі талых водаў. У выніку неаднолькавага уплыву ледавіка і складалісь розныя умовы фарміравання рачных далін дзвюх галоўных басейнаў. Фарміраванне гідраграфічнай сеткі Балтыйскага вадазбора адбывалась трансгрэсіўным шляхам услед за адступаючым ледавіком. Узровень прыледавіковых вадаёмаў паніжаўся, а рэчышча рэк паступова падаўжалісь у бок сучаснага вусця. І, наадварот, аднаўленне гідраграфічнай сеткі басейна Чорнага мора працякала у выніку рэгрэсіўнага перамяшчэння вытокаў рэк услед адступаючага ледавіка (рыс. 3.4).
Рыс. 3.4. Лакалізацыя вабласцей плейстаценавай азёрна-алювіальнай і ледавікова-азёрнай акумуляцыі у залежнасці ад неатэктанічных дэфармацый. Вобласці з перавагай азёрна-алювіальнага (1) і ледавікова-азёрнага (2) асадканакаплення; 3 – месцазнаходжанне галоўнага вадападзела у александрыйскае (а), муравінскае (б) міжледавікоўя і сёння (в); 4 – ізабазы сумарнай неатэктанічнай дэфармацыі; 5 – рэчышчы сучасных рэк.
Па М. А. Вальчыку (1992) з цягам часу па меры адступання ледавіка талыя воды былі накіраваны на захад. Прырыўны характар дэгляцыяцыі ледавіковай вобласці адлюстраваўся ва утварэнні канечных марэн і у сувязі з гэтым каскадаў праточных прыледавіковых вадаёмаў. Адыход края ледавіка вызваў адміранне адных маргінальных лагчын сцёку талых вод і з'яўленнем новых на больш нізкіх узроўнях. У дно прыледавіковых вадаёмаў уразалісь рэкі і паглыблялісь рачныя даліны. Ішло фарміраванне далін рэк прарыву праз канечне-марэнныя накапленні. Але упершыню месца залажэння рачных далін прарыву было вызначана тэктанічна паслабленымі зонамі, якія былі перапрацаваны ледавіком і яго талымі водамі. Гляцыгенныя лінейныя формы, якія перасякалі марэнныя грады прадстаўлялі сабой каналы пераліву талых вод з падпружаных прыледавіковых азёр на розных гіпсаметрычных узроўнях схіла Балтыйскага вадазбора. Пазней яны сталі асноўнымі шляхамі аднаўлення гідраграфічнай сеткі (рыс. 3.5).
Рыс. 3.5. Палеагеамафалагічныя схемы тэрыторыі Беларусі александрыйскага (а) і муравінскага (б) міледавікоўяў (б) (па І.Э. Паўлоўскай, 1998): 1 – вобласці азёрна-алювіальнай акумуляцыі, 2 – участкі з перавагай дэнудацыі, 3 – асноўныярачныя даліны (а – даставерныя, б – прэпалагаемыя), 4 – галоўны вадападзел, 5 – сучасныя рэчышчы.
Фарміраванне рачной сеткі басейна Балтыйскага мора у галацэнене пасля максімальнай стадыі Валдайскага ледавіка адбываўся у 4 этапы, якія звязаны з паморскай (памеранскай), паўднёва-літоўскай, сярэднелітоўскай і паўночна-літоўскай фазамі дэградацыі валдайскага ледавіка (Вальчык, 1992).
Пасля адступання ледавіка да пояса распаўсюджвання краявых утварэнняў памеранскай фазы (15,5-15,0 тыс. год) прпыніўся сцёк з Скідзельскага і нарачана-Вілейскага прыледаіковых азёр і рачных вод верхнягя Нёмана па даліне Ласосны, яе прытоку Татарцы і сквазной даліне Прывіліі – Нуркі у Бебжу і Нараў (басейн Віслы). Узровень Скідзельскагатпрыледавіковага вадаёма панізіўся на 10 метраў (з 130 да 120 м). Перад адступаючым ледавіком у панёманні узнікла Срэдненёманскае возера. панізіўся узровень і Нарачана-Вілейскага вадаёма, сцёк з якога ішоў уздоўж Балтыйскай грады у басейн Віслы, але праз Сярэдненёманскае возера і сквазную даліну Валкушанкі-Бебжы. Верхні Нёман упадаў у Скідзельскае возера, а затым у Сярэдненёманскае спачатку дзвюмя рукавамі: па аснаўной даліне, а затым сквазной даліне Гараднічанкі.
На поўначы Беларусі па схилах вадазборнага басейна Балтыйскага мора перад краем ледавіка памеранскай фазы узнікла абшырнае Полацкае прыледавіковае возера. Сцёк вады з яго к канцу гэтай фазы ійшоў па нахілу уздоўж края ледавіка на захад і паўднёвы захад да паўночнага мора па Віленска-Варшаўска-Берлінскай пра-даліне.
У другую паўднёвалітоўскую фазу (14,7 тыс. год назад) быў пачатак залажэння мясцовага сцёку талых і рачных вод праз краявыя утварэнні Балтыйскай грады і Латгальскага узвышша. Аднак большая частка сцёку ішла па Віленска-Варшаіска-Берлінскай пра-даліне. Мясцовы сцёк садзейнічаў зніжэнню узроўня прыледавіковых азёр і аднаўленню па іх дну і тальвегах лагчын сцёку рачных далін з 2-4 самымі верхнімі тэрасамі. На месцы дапаморскіх прыледавіковых азёр залажылісь рэкі Вілія, Заходняя Дзвіна са шматлікімі прытокамі і трасгрэсіўны участак Нёмана з прывусцявымі часткамі прытокаў. Берагавыя лініі гэтых азёр вызначаны абсалютнымі адзнакамі ад +90 да +33 м. Хуткае зніжэнне базіса эрозіі вызвала спуск прыледавіковых азёр і аднаўленне гідраграфічнай сеткі басейна Заходняй Дзвіны, Гауі і другіх рэк.
У трэцюю паўночна-літоўскую фазу умовы былі аналагічныя памеранскай стадыі да першага пацяплення клімату (13,0-12,2 тыс. год). На гэтым этапу адбылося амаль поўнае аднаўленне сярэдніх і верхніх цячэнняў галоўных рэк басейна Балтыйскага мора.
У сувязі з рэзкім пацяпленнем клімату на наступным этапе фарміравання сеткі, у аллерёде (11 тыс. год) і адступаннем ледавіка да першай грады Саўпауселькя утварылась поздняе Балтыйскае возера з адзнакай +6-8 м. Верагодна у бёлінгу Нёман, Заходняя Дзвіна, Гаўя і другія рэкі пачалі упадаць у вадаёмы, звязаныя з катлавінай Балтыйскага мора.
Аднаўленне далінна-рачной сеткі пасля найбольшага валдайскага зледзянення сведчыць аб паступовым падняцці рэльефу у галацэне. Хуткае уразанне рэк адбывалась разам з перабудовай рачной сеткі за межамі распаўсюджвання валдайскага ледавіка. Гэта адлюстравалась у выглядзе перахватаў рэк: Нёман — Случ (Уша з Лошай, Нёманцем і Выней; Зельвянка — вярхоўя Жыгулянкі; Шчара — левыя прытокі Ясельды, выток Шчары).
У цэлым рачныя даліны Прыбалтыкі і тэрыторыі Беларускага Паазер'я адрозніваюцца невялікай шырынёй, значнай глыбінёй і круцізной схілаў, нявыпрацаванасцю паўздоўжнага профіля рэк. Рэкі меюць адносна невялічкую хкткасць цячэння і вялікі нахіл, што і характэрна маладой гідраграфічнай сетцы. Аб маладасці рэк сведчыць таксама выпукласць паўздоўжнага профіля, ці іх ступенькавасць. Рачныя даліны уніз па цячэнню адрозніваюцца больш складанымі рачнымі тэрасамі.
Да пачатку антрапагена на Беларускім Палессі сфарміравалась плоская, ці слаба хвалістая паверхня са шматлікімі значнымі па плошчы азёрамі. Тэрыторыя адрознівалась сеткай палеарэк басейнаў Дняпра, Нёмана і Віслы.
Спачатку антрапагена на Палессі працягвалася развіццё раней існаваўшай рачной сеткі. Аб гэтым сведчыць палеарэкі Бярэзіны, Буга, Дняпра, Лясной, аўца, Прыпяці, Случы, Ясельды і інш. Глыбіня выпрацаваных рачных далін складала да 25 м. Шырока развітымі былі слаба урэзаныя кароткія і шырокія вадатокі, якія злучалі азёры. Асабліва мноства такіх азёр было у заходняй частцы палескга рэгіёна, дзе азёрнасць дасягала 30 %.
На усходзе вадаёмы сустракалісь рэдка і мелі невялікую плошчу. Па паходжанню гэта былі пераважна дэнудацыйныя, карставыя і тэктанічныя азёрныя катлавіны.
Пазней у нараўскі час, калі паўночная частка Палесся была яшчэ пакрыта ледавіком, на Палессі былі даволі суровыя перыгляцыяльныя умовы. Да гэтага часу былі характэрны преледавіковыя вадаёмы і патокі талых водаў цяклі на паўдзень. У выніку геалагічнай дзейнасці нараўскага ледавіка паўднёвая частка Беларусі пачала прыймаць катлавінападобную форму, што уплывала на дальнейшы лёс і гідраграфічнай сеткі.
У белавежскі час гідраграфічная сетка аднавілась з блізкай да ранейшай шчыльнасцю. У белавежскае міжледавікоўе існавалі ужо амальусе сучасныя рэкі,якія працякалі паблізу сучаснага месцазнаходжання іх рачных далін (Дняпро, Бярэзіна, Беседзь, Брагінка, Грыўда, Мухавец, Піна, інш.). Але на долю азёр ужо прыходзілася не больш 4-5 % ад агульнай тэрыторыі.
Рыс.3.6. Палеагеамарфалагічныя схемы тэрыторыі Беларускага Палесся: этапы а - брэсцкі, б – белавежзскі, в – александрыйскі, г – шклоўскі; 1 – дэнудацыйныя раўніны, складзеныя доантрапагенавымі пародамі; 2 – рачныя даліны, 3 – азёрна-алювіальныя раўніны, 4 – марэнныя раўніны і і краявыя ледавіковыя узвышшы, 5 – ледавікова-азёрныя нізіны, 6 – флювіагляцыяльныя раўніны, 7 – ізагіпсы.
.
У бярэзінскі час амаль усё Палессе было пакрыта мацерыковым ледавіком. Выключэнне складала праваузбярэжжа Прыпяці на поўдзень ад лініі Столін — Петрыкаў — Ельск. У даволі суровых умовах існавалі толькі патокі і вадаёмы талых вод. Пры дальнейшым адступанні ледавіка узнікла даволі густая сетка прыледавіковых вадаёмаў (да 20 %). Месцазнаходжанне некаторых з іх адпавядае сучасным вадаёмам (Чорнае, Белае і інш.)
У александрыйскі час па дадзеным Г. І. Гарэцкага (1970) рачная сетка развівалася у два этапы. У першую палову міжледавікоўя рэкі мелі даволі шырокія даліны. Вільготнасць клімату абумовіла іх значную воднасць, высокі узровень веснавых разліваў. у сувязі з гэтым часта стаў паўтарацца пераліў вод з басейна Пра-Дняпра, Пра-Сажа праз Пра-Замгалой у Пра-Дзясну. Шчыльнасць і месцазнаходжанне рачной сеткі адпавядала амаль сучаснай. Пры гэтым Пра-Бярэзіна і Пра-Прыпяць упадалі у Пра-Дняпро, у параўнаані с сучасным месцазнаходжаннем, некалькі на поўдзень.
Дняпроўскі ледавік зноў пакрыў амаль усе Палессе. Пагэтаму аднаўленне гідраграфічнай сеткі адбылося ужо пасля яго адступання, а няроўнасці рэльефа вызначалі месцазнаходжанне вадатокаў і вадаёмаў у наступнае шклоўскае міжледавікоўе, калі рачная сетка мала адрознівалась ад сучаснай, а азёрнасць перавышала 3 %.
Асобныя кліматычныя умовы Палесся сожскага часу, калі ледавік знаходзіўся на поўначы рэгіёна, а яго талыя воды свабодна сцякалі на поўдзень. На тэрыторыі Палесся адсутнічалі буйныя прыледавіковыя вадаёмы, але невялікія з іх па плошчы сустракалісь даволі часта. Глыбіня іх дасягала 50 м і болей. На поўдні маглі існаваці і рэкі. Па меры дэградацыі ледавіка і аднаўлялася і рачная сетка. Паколькі на захадзе фарміравалісь рэкі басейна Нёмана, яны перахвацілі частку вярхоўяў вадатокаў, якія раней упадалі у Прыпяць.
У пкачатку муравінскага міжледавікоўяна тэрыторыі Палесся было даволі многа азёр. На іх месцы і зараз існуюць даволі буйныыя вадаёмы (Чырвонае, Спораўскае, Бабровічскае, Белае, Арэхаўскае). У паазерскі час, калі на поўначы быў яшчэ ледавік, на Палессе паступала значная колькасць талых вод. Гэта спрыяла утварэнню шырокіх надпойменных тэрас, шматлікіх азёр і азёрна-аллювіальных нізін. Азёрнасць дасягала 20 %. Паміж Браслаўскай і Ааршанскай стадыямі адбывалась уразанне рэк, пачалі спускацца азёры. На Браслаўскай стадыі сфармравалісь першая надпоўменная тэраса Дняпра і Буга, уступ ад першай надпоўменнай тэрасы да поймы.
Па некаторым даследаванням рэліктамі позднепаазерскага часу на поўдні Беларусі былі найбольш буйныя азёры. Другія навукоўцы (Ісаенка, 1976) іх узнікненне звязваюць з дэградацыяй паазерскага ледавіка. Па Матвееву (1992) увесь час позднеледавікоўя і ранні галацэн на Палессі быў безазёрны. І толькі пазней азёры узніклі зноў.
У час ледавіковых падвіжак паазерскага часу на ўзвышшах і краях далін пачалі развівацца яры, лагчыны, якія ёсць і сёння.
На завяршаючым этапе антрапагена, у галацэне, на Палессі ўтварылісь некалькі пойменных узроўняў у рачных далінах. Узнікаюць 2-3 азёрныя тэрасы, развіваецца ярава-балкавая сетка, запаўнялісь адкладамі азёрныя катлавіны.
Такім чынам, у развіцці гідраграфічнай сеткі Палесся назіраецца рытмічнасць, якая была абумоўлена чаргаваннем ледавіковых і міжледавіковых этапаў, а таксама змяненнем кліматычных умоў. Найбольш буйныя рачныя даліны, некаторыя азёрныя катлавіны развівалісь унаследавана. Палажэнне галоўнага вадападзела паміж Балтыйскім і Чорным марамі практычна не змянялася. Аднак агульны малюнак гідраграфічнай сеткі паступова ускладняўся.