3.3.3 Змяненне рэчышчавых працэсаў і пераутварэнне рэчышчаў у выніку інжынерна-гаспадарчай дзейнасці
Інжынерна-гаспадарчая дзейнасць на рэках Беларусі звязана з наступнымі відамі гаспадарання:
беззваротная здабыча з рэчышчаў нярудных будаўнічых матэрыялаў (пяску, пясчана-гравійнай сумесі;
расчыстка і паглыбленне рэчышчаў з мэтай іх гідраэкалагічнага аздараўлення, павялічэння прапускной здольнасці у перыяды паўнаводдзяў і паводак;
выпраўленне лукавін пры абароне населеных пунктаў і другіх аб’ектаў ад падмва і затаплекння, для паляпшэння судаходных умоў і памяншэння пагрозы утварэння ледзяных затораў.
Пры правядзенні такіх работ негатыўныя уздзеянні праяўляюцца у змяненні рэжыма наносаў і цячэнняў, што прыводзіць да парушэння зваротных і развіцця незваротных дэфармацый рэчышча, да паніжэння узроўня вады рэк і узроўня грунтовых вод на прылягаючай тэрыторыі. Здабыча на на рэках нярудных будаўнічых матэрыялаў рэгламентыруецца “Рэкамендацыямі папаярэджання эколага-гаспадарчай шкоды ад змянення рэчышчавага працэсса днопаглыбленнем і абвалаваннем” (Мінск, ЦНДІКВВР, 1998, 38 с).
Пасля некаторага спада здабычы нярудных карысных выкапняў, абумоўленных аканамічнымі праблемамі, у апошнія гады назіраецца актывізацыя гэтага працэса. У пачатку 2002 года на Беларусі прыблізна на 30 участках найбольш буйных рэк вядзецца здабыча нярудных будаўнічых матэрыялаў, якія знаходзяцца у асноўным каля буйных гарадоў: на Дняпры (Орша, Шклоў, Магілёў, Быхаў, Рагачоў, Жлобін,Рэчыца, Лоеў, Любеч, Камарын), на Прыпяці ( Пінск, Мазыр, Тураў, Петрыкаў), на Сажы ( Ветка, Гомель, урочышча “Сож”), на Бярэзіне (Барысаў, Бабруйск, Светлагорск, урочышча “Бярэзіна”), на Заходняй Дзвіне (Улла, Віцебск, Полацк, Верхнедзвінск).
Рыс. 3.8. Схема размеркавання асноўных тэхнаформ па тэрыторыі Беларусі: 1 – формы, абумоўленыя будаўніцтвам буйных гарадоў, 2 –крэпасныя збудаванні і замкі, 3 –гарадзішча, 4 – дарожныя насыпы і выемкі, 5 – меліяратыўныя сістэмы, 6 – каналы і спрамленыя рэчышчы, 7 – кар'еры і адвалы, 8 – мульды апускання, 9 – катлавіны штучных вадаёмаў, 10 – мемарыяльныя курганы, 11 – курганы.
Рыс. 3.9. Роля штучных вадаёмаў у фарміраванні сучаснай гідраграфічнай сеті: а – прыродная азёрнасць, б – азёрнасць з улікам штучных вадаёмаў)
Ступень уздзеяння здабычы нярудных будаўнічых матэрыялаў на змяненні рэчышчаў і рэчышчавых працэсаў залежыць ад мэты распрацовак. Пры гідраэкалагічным аздараўленні асобных участкаў рэк здабываюцца толькі донныя ілістыя адклады, якія з’яўляюцца вынікм тэхнагенных уздзеянняў на рэжым рэк і наносаў. Пры гэтым адбывецца не толькі паляпшэнне стану ракі, але аднаўленне і стабілізацыя рэчышчавага працэсу, які быў раней характэрны для дадзенага участка. Акрамя гэтага берагі рэрэацыйныя участкі ракі добраупардкоўваюцца. Прыкладам такіх работ з’яўляюцца берагі ракі Дняпро у раёне санаторна-аздараўляльнага комплекса “Беларуснафта” ніжэй г. Рэчыца, в г. Жлобіне.
Разчыстка рэчышчаў з мэтай павялічэння прапускной здольнасці рэк у паўнаводдзе і паводкі можа таксама прыводзіць к парушэнню дынамічнай раўнавагі воднага патоку і наносаў. Гэта прыводзіць у першую чаргу да змянення гідрографа ракі, уздзеяння у новых гідрадынмічных умовах воднай плыні на рэчышча не толькі у паўнаводдзе, але і межань, гідратэхнічным збудаванням, якія знаходзяцца ніжэй па цячэнню.
Характэрным прыкладам з’яўляецца павялічэнне жывога сячэння р. Прыпяць на тэрыторыі Украіны, якое было праведзена з мэтай павялічэння прапускной здольнасці ракі у паўнаводдзе і памяньшэння пагрозы ледзяных затораў у зоне Чэрнобыльскай АЭС. У выніку на Прыпяці у межах тэрыторыі Беларусі адбылось паніжэнне узроўня вады, што прывяло да пагаршэння умоў судаходства у межанны перыяд
Найбольш значны уплыў на рэчышчавы працэс аказваюць выпрамленні рачных лукавін з мэтай паляпшэння судаходства на рэках. У найбольшай ступені такому уздзеянню падлягае рака Прыпяць, дзе было выпрамлена звыш двадцаці лукавін. Даволі часта выпрамленне рэк праводзіцца пры абароне населеных пунктаў ад падмыва і затаплення, пры будаўніцтве мастоў (в. Пагост на р. Прыпяць, в. Дубна на р. Нёман, участак ракі Сож у Веткаўскім раёне).
Значныя змяненні у звілістасці рэк адбываюцца пры правядзенні меліярацый. Гэта датычыцца у першую чаргу тых рэк, якія з’явіліся вадапрыемнікамі вады з меліяратыўных сістэм. На сённяшні дзень такія работы верагодны на асобных адрэзках рэк толькі пры рэканструкцыі меліяратыўных сістэм.
Сучасныя даследаванні сведчаць аб неабходнасці правядзення работ па стабілізацыі і аднаўленню рэчышчавых працэсаў. Яны павінны праводзіцца у некалькі этапаў: ацэнка ступені уздзеяння чалавека на рэчышчавый працэс, прагноз яго змянення, вызначэнне абмежаванняў пры правядзенні запланаваных мерапрыемстваў і правядзенне аднаўляючых (каменсіруючых) мерапрыемстваў, распрацоўка правіл правядзення работ і экалагічнай стабілізацыі пры інжынерна-гаспадарчай дзейнасці.