Асноўныя характарыстыкі ручайковай сеткі, якая узнікае на схілах узгоркаў (Інструкцыя по определенію..., дгі, 1979)

Тып ручайковай сеткі	Кароткая характарыстыка ручайковай сеткі	Даўжыня ручайкоў, км	Плошча вадазбора, км^2
1	Часовая ручайковая сетка у прывадападзельнай частцы схілаў з адносна роўнай паверхняй і раўнамерным ухілам; месцазнаходжанне струменяў выпадковае і непастаяннае	Менш 0,1	Менш 0,05
2	Часовая ручайковая сетка у ніжняй частцы схілаў з адносна роўнай паверхняй і раўнамерным ухілам, утвараецца пасля зліяння струменяў тыпа 1; месцазнаходжанне залежыць ад формы схіла і другіх выпадковых фактараў	0,1 – 0,3	0,05 – 0,25
3	Часовая ручайковая сетка, добра выражана у рэльефе (прыурочана да лагчын сцёку), утвараецца у выніку зліяння ручайкоў тыпа 2 і упадзення у іх ручайкоў тыпа 1	0,3 – 2,0	0,25 – 2,00

Рыс. 7.3. Характэрныя канфігурацыі вадазборных басейнаў ярава-балкавых сістэм (па А.І. Паўлоўскаму, 1994): 1 – грушападобная, 2 – трывугольная, 3 – лінейная з востравугольным замыканнем вярхоўя

ярава-балкавым комплексам з сіметрычна зыходзячыміся бакавымі балкамі (прытокамі), якія у сваю чаргу прыймаюць яры другога парадку з рознай ступенню актыўнасці. Структура вадазбораў трывугольнай формы больш простая і складаецца з асноўнай балкі ці яра, якая прыймае прытокі у ніжняй частцы сістэмы. Лінейна выцягнутыя вадазборы па велічыні займаюць прамежкавае палажэнне. Структура эразіённай сеткі прадстаўлена асноўнай балкай часта са слаба актыўным донным яром, які раўнамерна прыймае яры у асноўным першага парадку.

Плошчы ярава-балкавых сістэм павялічаюцца па меры ускладнення эразіённай сеткі. З ростам плошчы павялічваецца даўжыня часовых вадацёкаў і памяншаюцца ухілы тальвегаў.

Для большасці форм лінейнай эрозіі характэрна асіметрыя. Галоўнай прычынай асіметрым з’яўляюцца кліматычны і гідралагічны фактары.

Утварэнне характэрных форм лінейнай эрозіі – првых элементаў рэчышчавай сеткі (прамоін, яроў, балак і інш.) цесна звязана з прыроднымі і антрапагеннымі фактарамі. Водныя струмені выконваюць першую эразіённую работу, размываюць верхнія гарызонты глебы, горных парод, утвараюць паглыбленні і пашырэнні дна, садзейнічаюць абвальна-асыпным працэсам і вынасу прадуктаў размыву. Далейшае павялічэнне актыўнасці водных струменяў, канцэнтрацыя паверхневага сцёку прыводзіць да утварэння прамоін і яроў. Развіццё ярава-балкавых сістэм, іх стадыі разглядаюцца падрабязна у адпаведных раздзелах геамарфалогіі. Мы разглдаем вынікі даследаванняў развіцця форм лінейнай эрозіі, якія удзельнічаюць у трансфармацыі першых звенняў рэчышчавай сеткі – лагчын, яроў і балак (А.І. Паўлоўскі, 1984). Ім было ўстаноўлена тры рады эвалюцыйнага развіцця форм лінейнай эрозіі: яр – балка – яр; даліна – балка – яр; лагчына – балка – яр – цілагчына – яр – балка.

Першы тып эвалюцыі лінейнай эрозіі шырока распаўсюджаны на ўсёй тэрыторыі развіцця ярава-балкавага рэлефу. Тыпічнымі раёнамі з’яўляюцца Мінскае, Навагрудакскае і Мозырскае узвышшы.Для такіх сістэм характэрна наяўнасць да трох тэрасападобных пляцовак. Такія формы звычайна развіваюцца у марэнных супесках, суглінках, часта перакрытых магутным (да 10 м) лёсападобным покрывам, ці пясчана-гравійна-галечнікавым матэрыялам. Такая сістэма развіваецца у тры этапы: 1 – утварэнне яра; 2 – фарміраванне балкі; 3 – другасны размыў і, як вынік, утварэнне фрагментаў тэрас і далін яра (рыс. 7.4 ).

Рыс. 7. 4. Стадыі фарміравання лінейных форм эрозіі па схеме яр – балка – яр: 1 – лёсападобныя супесі, суглінкі; 2 – марэнныя супесі, суглінкі; 3 – яравы алювій (пяскі рознай велічіні, пясчана-жвіравы матэрыял); 4 – балкавы алювій (пяскі рознай дробнасті, супясі, часта гумусаваныя)

Другі варыянт эвалюцыйнага развіцця эразіённых форм адбываецца па схеме даліна – балка – яр добра вывучаны на прыкладзе басейна р.Пціч, дзе добра можна прасачыць адміранне верхніх звенняў рэчышчавай сеткі і фарміраванне на іх месцы яроў і балак. Тут эразіённыя формы маюць больш буйныя памеры (да 5 км), а наіх дне і схілах можна заўважыць астаткавыя формы рачных далін. У нізоўях такіх сістэм ужо дзейнічаюць пасітаянныя вадацекі. Такі тып развіцця элементаў рэчышчавай сеткі сустракаецца на Мінскім узвышшы, Аршана-Магілёўскай і Горацкай раўнінах (басейны р.р. Бася і Проня), і інш. (рыс. 7.5).

Трэці тып развіцця элементаў рэчышчавай сеткі (лагчына – балка – яр, ці лагчына – яр – балка) характэрны для паўночнай часткі тэрыторыі Беларусі, дзе яры і балкі часта наследуюць старажытныя лагчыны сцёку талых ледавіковых вод (напрыклад балка каля г.п.

Рыс. 7.5. Развіццё форм лінейнай эрозіі па схеме даліна – балка – яр: 1 – пясчана-гравеліста-галечнікавыя адклады; 2 – марэнныя супесі і суглінкі; 3 – алювіальныя адклады; 4 – флювіагляцыяльныя адклады (пяскі, пясчана-гравеліста-галечнікавы матэрыял); 5 - рэчышча; 6 – балкавы алювій ( пяскі рознай велічіні, супесі, часта гумусіраваныя); 7 – яравы алювій (пяскі, псчана-гравелісты матэрыял)

Рыс. 7.6. Развіццё форм лінейнай эрозіі па схеме лагчына – балка – яр: 1 – пясчана-гравеліста-галечнікавыя адклады; 2 – марэнныя суглінкі, супесі; 3 – зандравыя адклады (гравійна-галечнікавы матэрыял); 4 – плыні талых ледавіковых вод; 5 – яравы алювій (розназярністыя пяскі, пясчана-гравійны матэрыял); 6 – балкавы алювій (пяскі рознай велічіні, супесі)

Друя, левы бераг р.Заходняя Дзвіна). Эвалюцыйны рад развіцця адбываецца таксама у тры этапы: 1 – утварэнне лагчыны сцёку талых ледавіковых вод у даліну р.Заходняя Дзвіна, якая упіраецца на надпойменную тэрасу; 2 - фарміраванне балкі (затуханне рэчышчавых працэсаў і накапленне на схілах і дну дэлювіальных адкладаў); 3 – утварэнне яроў з ускрыццём ваданосных гарызонтаў, у выніку чаго ў нізоўях балкі ўтвараецца вадасцёк (рыс. 7.6).

Рыс. 7.7. Водна-эрозіённае раянаваніе тэрыторыі Беларусі (па Мацвеяву, Паўлоўскаму і Сачку, 1988): 1 – Нарачана-Заходне-Дзвінская вобласць (1 – Асвейска-Дрыскі, 2 - Браслаўскі, 3 - Дзісненскі, 4 – Нарачанскі, 5 – Палота-Ушацкі, 6 – Лучоса-Обальскі раёны); 11 – Вілейска-Нёманская вобласць (8 - Верхневілейскі, 9 - Ашмяна-Мінскі, 10 – Гродзенскі, 11 – Котра-Дзітвінскі, 12 – Заходнеберазінскі, 13 – Шчара-Зельвянскі, 14 – Навагрудска-Копыльскі, 15 - Верхненёманскі раёны; 111 – Беразінская вобласць (16 - Верхнебярэзінскі, 17 – Арэса-Пцічскі, 18 – Ольса-Бярэзінскі); 1У – Дняпроўска-Сожская вобласць (19 – Аршанскі, 20 – Горацка-Дубровенскі, 21 – Проня-Сожскі, 22 – Друць-Дняпроўскі, 23 – Бяседзькі, 24 – Іпуць-Сожскі раён); У – Бугска-Прыпяцьская вобласць (25 – Прыбугскі, 26 – Маларыцкі, 27 – Пінскі, 28 – Гарынь-Бобрыкаўскі, 29 – Убараць-Ланьскі, 30 – Морач-Прыпяцкі, 31 – Мазырскі, 32 – Ведрыч-Брагінскі раёны)

Згодна з даследаваннямі водна-эразіённых працэсаў, іх якасных і колькасных паказчыкаў, умоў іх праяўлення была прапанавана схема водна-эразіённага раянавання тэрыторыі Беларусі і таканамічныя адзінкі: вобласць (5 адзінак) – раён (32 адзінкі) (рыс. 7.7).

Нарачана-Заходне-Дзвінская(1) вобласць аб’ядноўвае 7 раёнаў і займае амаль усю паўночную частку Беларусі (басейн р. Заходняя Дзвіна і р.Віліі). Залажэнне першых элементаў рэчышчавай сеткі адбываецца на ледавіковых узвышшах (Віцебская, Браслаўская, Гарадокская, Асвейская і інш.), дзе бяруць пачатак рэкі другога і трэцяга парадку, а таксама на крутых схілах рачных далін (Заходняя Дзвіна, ніжняе цячэнне рр. Дрыса, Свольна, Лучоса і інш.). Некаторыя характарыстыкі вабласцей прыведзены у табліцы 7.2.

Табліца 7.2