Восеньскія абрады і песні.

Восеньскі абрадавы цыкл даволі сціплы. Багач – адно з самых значных аграрных святаў – азімы пасеў жыта. “Прыйшоў Багач – кідай рагач, бяры сявеньку, сей памаленьку”. Назву святу дала лубка з жытам і свечкай, яе пераносілі з хаты ў хату, асвячаючы па чарзе ўсе двары. Меў “багач” здольнасць ахоўваць свойскую жывёлу, таму ім абносілі статак. На працягу года яна захоўвалася ў хацетаго, чый двор асвяцілі апошнім. Выбіралі гаспадара з лёгкай рукой, які пачне азімую сяўбу: варылі, лупілі курыныя яйкі, вызначалі ў чыім меньшая пятка. Ён абходзіў палі, трымаючы каравай і асвячоную вярбу. Пачынаў сяўбу, па заканчэнні якой адбывалася святочная вячэра.

Дзяды (“Змітраўскія дзяды”, “Памінальная субота”, “Асяніны”) - найбольш яскравае ўвасабленне культа продкаў. Дзедам называлі м іфалагічнага пачынальніка роду. У першую суботу лістапада наводзлі парадак: гаспадар – у двары, гаспадыня – у хаце. Часам ішлі ўсёй сям’ёй на могілкі, прыбіралі, абкладалі дзёрнам магілы, папраўлялі крыж. Усе мыліся, бо чысціня і парадак – уцеха продкам. Да святочнага стала збіралася ўся сям’я. Старэйшы запальваў свечку, маліўся, зваў на свята дзядоў:“Прыхадзіце, дзяды-радзіцелі, старыя, малыя, хто на гэтай сядзібе жываў, хлеба-солі ядаў”. Садзіліся за стол на невялікай адлегласці, каб нябачныя дзяды маглі падысці. Не карысталіся відэльцамі і нажамі, каб знарок іх не параніць. Першую лыжку кожнай стравы (а іх гаспадыня падавала няцотную колькасць 7, 9, 11, галоўнай была куцця) адкладалі ў спецыяльную міску – дзядам. У застоллі панавала стрыманая, паважлівая атмасфера. Узгадвалі продкаў да сёмага калена, іх добрыя справы. Павячэраўшы, развітваліся: ”Святыя дзяды! Вы сюды прыляцелі, пілі і елі. Скажыце чаго яшчэ вам трэба, а лепей ляціце на неба, акыш, акыш, акыш!” Рэшткі ежы аддавалі жабракам. А часам для жабракоў пеклі спецыяльны пірог –“курэц”.

Восеньскія песні суправаджалі апошнія земляробчыя клопаты. Але песні слаба выяўляюць сувязь з працоўнай дзейнасцю, яны не інтэграваны з абрадамі. Выконваюцца яравыя, авясец, ільняныя, канапельныя, ягадныя, грыбныя песні, сканцэнтраваныя пераважна ў Паазер’і. У іх пераважае мінорны лад, паўімправізацыйны склад, інтанацыйнае багацце, развіццё лірычных матываў, прыглушаная манера выканання, рубата.

Зімовыя абрады і песні.

Практычна па ўсёй Еўропе адзначаецца свята, звязанае з часам зімовага сонцаварота, у народаў індаеўрапейскай групы яго называюць аднолькава – Каляды (ад лацінскага colendae – так называлі першы дзень кожнага месяца). Гэта свята – пачатак новага сонечнага года, Сонца павяртае на новы гадавы цыкл. На Беларусі Каляды святкавалі два тыдні (12 дзён – адпаведна колькасці месяцоў). Першы дзень – Вялікая куцця. З самай раніцы мылі, чысцілі ў хаце, скончвалі ўсе пачатыя работы, гаспадыня рыхтавала ежу (у беднай сям’і страў было тры, у сям’і сярэдняга дастатку – пяць, у заможных – сем), прычым першай гатавалася і была абавязковай куцця з сытою.

Увечары збіралася ўся сям’я. Гаспадар з гаршком куцці звонку абыходзіў хату, стукаў лыжкай у вакно, а жонка з хаты пыталася: “Хто стукае?”. Гаспадар адказваў: “Сам Бог стукае з цёплай, мокрай вясною, з гарачым небурлівым летам, з сухой і багатай восенню”. Жонка запрашала: “Просім да хаты”.

Першую лыжку кідаў у снег – марозу: каб не еў жыта. Сям’я вячэрала, адклаўшы продкам па лыжцы кожнай стравы і праліўшы на абрус некалькі кропель гарэлкі. Стравы падавалі ў строгай паслядоўнасці: селядзец з ільняным алеем і квас з грыбамі (у сем’ях сярэдняга дастатку і заможных), бліны (ва ўсіх, у гонар продкаў), аўсяны кісель(у сем’ях сярэдняга дастатку і заможных), вараныя грыбы і узвар з яблык, груш і сліў (толькі ў заможных), куцця (ва ўсіх; да гэтага моманту гаршок стаяў на саломе ў покуці, накрыты кавалкам хлеба і прыкрыты саломай). Салома – сімвал дабрабыту, часам ёю абвязвалі ножкі стала. Лыжкі пасля вячэры звязвалі суконнай ніткай (каб авечкі не адбіліся ад дому) і пакідалі да раніцы на стале. У некаторых мясцінах рабілі прагноз на будучы ўраджай ільну, падкідаючы рэшткі куцці пад столь, або выцягваючы саломіны з-пад абруса. Прыбіраючы сена, назіралі якога насення больш засталося: чорнага- уродзіць грэчка, жоўтага – яравыя. Гаспадар садзіўся ў покуці, жонка – насупраць. Яна пыталася: “Ці бачыш мяне?”- “Не бачу”. – “Каб ты не бачыў за стагамі, за вазамі, за снапамі свету”. Гаспадар пытаўся: “Ці бачыш мяне?”- “Не бачу”. – “Каб ты не бачыла за агуркамі, за гарбузамі, за буракамі свету”. Жонка качаргой штурхала гаспадара, ён падаў на лаву са словамі : “Каб твае снапы так хутка падалі на ніве!”

Шматлікія прыкметы прадказвалі: шмат зорак – будзе мноства грыбоў, пойдзе снег – будуць добра раіцца пчолы. У той жа вечар абаранялі хатнюю жывёлу: каб свінні з двара не збеглі і не пашкодзілі агарод – кідалі ім ў вочы снег. На працягу Каляд нельга было ткаць, праці, шыць, віць, плесці, рабіць крывое і колападобнае. З другога дня пачыналі хадзіць калядоўшчыкі (цыганы, ражаныя) з абавязковай удзельніцай – “казой”. Яна, адпаведна словам песні падала нібы мёртвая, потым ажывала, ускоквала і кланялася гаспадарам. Вобраз паміраючай і ўваскросшай прыроды сустракаецца ў многіх народаў. Сутнасць калядавання, як сцвярджае Ю. Чарняўская, ў ратаванні багіні Грамаўніцы (маці Божыча, ад якога залежыць надыход лета, а каза – яе ўвасабленне) ад бога зімы Зюзі. Акрамя казы, ўдзельнікамі каляднага абыхода двароў былі воўк, конь, жораў, цыганы. Абыход суправаджаўся свточна-прыўзнятымі песнямі-калядкамі энергічнага танцавальнага характару, з тыповым прыпевам, што паўтараецца пасля кожнага радка: «Гэй, Каляда». На працягу двух тыдняў праходзілі не толькі калядыванні, але і ладзілі хатнія гульні.

“Жаніцьба Цярэшкі”. Сваеасаблівая інсцэніроўка вяселля. Дзеўкі з абранай маці, хлопцы з абраным бацькам абмяркоўваюць кожны сабе пару. Бацька і маці таньчаць “Крутуху”. Бацька вядзе хлапца, маці - дзяўчыну, парамі таньчаць, потым абменьваюцца партнёрамі. Хлопца з дзеўкай называюць дзедам і бабай. І так робіцца з кожнай парай. Потым выстрайваюцца парамі. З апошняй пары хлопец ловіць дзяўчыну. Злавіўшы, танцуюць, цалуюцца. І так паводзіць сябе кожная пара. Наладжваюць застолле.

“Яшчур”. Дзяўчаты выбіраюць “яшчура”, апранаюць у плашч, садзяць у цэнтр хаты, вакол яго водзяць карагод, па заканчэнні якога, ён здымае з дзяўчыны хустачку або вянок. Так паўтараюць, покуль ад кожнай не атрымае што-небудзь. Пачынаецца выкуп вянкоў – трэба выканаць пажаданне(праспяваць, станцаваць, пацалаваць). Атрымаўшы вянок дзяўчына таньчыць.

“Халімон”. Дзяўчаты становяцца кругам. Адна пахаджвае ў цэнтры, бярэ шапку на галаву. У адпаведнасці з тэкстам бярэ палку(каня), лучыну(шаблю), дзеўку, з якой разам таньчаць.

“Курылка”. Садзіліся ў кола, запальвалі лучыну, якую перадавалі з рук у рукі, спяваючы песню. У каго лучына згасне – спявае, таньчыць або робіць нешта, чаго не было. Памылішся, не здолееш – б’юць (хлопца дзеўкі – пугай; дзеўку хлопцы – паясамі).

“Падушачка”. Моладзь вядзець карагод вакол хлопца ці дзяўчыны. Спявалі спецыяльную песню, адпаведна словам якой, той, хто стаяў у цэнтры, павінен пацалаваць таго, на каго трапіў выбар.

Каталіся на санях, коўзаліся з гары. Распаўсюджаны былі тэатралізаваныя прадстаўленні на манер цыркавых, якія праводзілі з пудзілам або пераапранутым чал авекам - «ваджэнне кабылы або мядзведзя».

Увечары 31 снежня замест калядоўчшыкаў двары абыходзілі дзяўчаты са «шчодрай» - прыгажуняй, убранай кветкамі і стужкамі. Песні, што суправаджалі абыход, насычаны пажаданнямі багацця, міра, шчасця, а таму маюць характар прыўзняты, святочны. Тыповым прыпевам з'яўляюцца словы: “.шчодры вечар, багаты вечар”, пазнейшы варыянт - “.шчодры вечар, святы вечар”. У гэты вечар ласаваліся шчодрай куццей (з мясам). Пяклі бліны (хто бліноў не пячэ – не будзе мець гладкай, тлустай жывёлы, асабліва куранят). Вячэра складалася з 7, 9 або 12 страў, такіх як: вараныя свіныя галовы, каўбасы, сальцісон, халадзец, верашчака (свініна – абрадавая ежа, бо свіння – сімвал пладавітасці, урадлівасці).

Навагодняя варажба вылучаецца сваёй разнастайнасцю і з'яўляецца яскравым адлюстраваннем невычарпальнай фантазіі народа. Дзяўчаты варажылі на воску, аладках, блінах, штыкецінах, з башмачком, з люстэркамі, на пацерках, пярсцёнках; пад вокнамі падслухоўвалі, ці не скажа хто нешта накшталт “Ідзі”; перад сном ставілі пад пасцель пасудзіну з вадой і “мосцікам” праз яе і г. д.

Калядкі і шчадроўкі ў асноўным сканцэнтраваны на Палессі. Наступны дзень свята – “васіллё” (дзень святога Васіля). Хлопчыкі з мяшочкам зярнят абыходзілі двары і за пачастункі “засявалі” хаты і двары (на дабрабыт). На дванаццаты дзень свята рыхтуюць трэцюю куццю - посную (вадзяную, галодную). Яе, як і першую куццю, гаспадыня, прыгатаваўшы, ставіла ў покуці, накрыўшы хлебам, часам квахтала і пры гэтым сыпала дзецям семачкі сланечніка пад стол, нібыта курыца куранят корміць. Гэта рабілі, каб куры вывелі шмат куранят. У некаторых мясцовасцях апоўначы пад Вадахрышча, гаспадыні набіралі ў рэчцы ці возеры вады, да якой ставіліся як да лекавай. Напярэдадні ўся сям'я мылася, апранала чыстае, каб увесь год быць здаровай і чыстай ад паразітаў. Перад абрадавай вячэрай гаспадар асвячаў ваду куццёй, крыжам і крапілам з аржаных каласкоў, а потым вадою акрапляў хату і іншыя будынкі. Прыкметы і павер'і гэтага дня мелі апатрапеічны накірунак – нельга дакранацца да насення, каб не вырасла пустазелле; не даваць курам капусты, каб яны не клявалі расады; каб ячмень вырас не засмечаны гаспадыня называла галавешкі “залатушкамі”.

Пры злучэнні з хрысціянскімі традыцыямі ў гэты час святкуюць Раство, пад час якога маленькія дзеці, а часам і дарослыя ходзяць па вёсцы “з зоркай”, спяваюць псальмы-калядкі. Хоць амаль ўся Еўропа была фармальна хрысціянскай, народныя масы захавалі свае ранейшыя вераванні і працягвалі прытрымлівацца традыцыйных звычаяў і абрадаў.

За 7 тыдняў да Вялікадня адзначалася свята Масленіца. Масленічныя песні - мяжа дзвух каляндарных цыклаў – зімовага і веснавога. Па міфалогіі беларусаў Масленка – увасабленне пладароддзя і, адначасова, зімы і смерці. Такая дваякасць адчуваецца і ў адносінах да «гераіні»: спачатку яе ўшаноўваюць, прыгожа апранаюць, разам з ёю коўзаюцца на санках, спяваюць, водзяць карагоды; а напрыканцы свята спальваюць (рэха чалавечых ахвяр). Сімволіка Масленіцы была цесна звязана з ідэяй весновога адраджэння, культамі жыцця, урадлівасці, плоднасці. Для свята характэрны салярны культ, які праяўляецца ў знакавых рэчах: блінах, патэльні, каруселі, карагодах, коле, што пускаюць запаленным з гары. На Масленку, як і на Каляды, пераапранаюцца, абыходзяць з віншаваннямі двары аднавяскоўцаў. У сувязі з тым, што масленка завяршае час шматлікіх вяселляў (ад Каляд да Вялікага пасту), у масленках пашыраны шлюбныя матывы, тэмы сям'і. Тыповымі былі насмешкі над нежанатымі хлопцамі, нават чаплялі ім калодкі да ног, пакуль не адкупяцца.

Кожны дзень святочнага Сырнага тыдню меў сваю назву і спецыфіку. Панядзелак – сустрэча. Пачынаюць абыход двароў. Пякуць бліны, частуюцца казіным ці авечым сырам (праява татэмістычнага погляду на казу, як ўвасабленне пладавітасці) Аўторак - зайгрышы. Распачыналі шумныя карнавальныя гулянні, маскарадныя пераапрананні, катанне з горак (доўгі палёт - доўгі лён) ці ў санях на конях, будавалі снежны гарадок ці крэпасць. Серада – ласунак. Зяць прыходзіў да цёшчы на бліны. Чацвер – шырокі. Ладзілі кірмашы, на якіх абавязкова выступалі батлеечнікі, прыводзілі дрэсіраваных мядзведзей. Часам хлопцы аб'язджалі коней. Пятніца – цёшчыны вячоркі. Зяць цешчу частуе. Субота – залоўкіны пасядзелкі. Жонкі братоў, сёстры мужа прыходзілі ў госці да маладзіцы. Адбываліся провады Масленіцы, а назаўтра – «прощёное воскресенье».

Песні гэтага свята надзвычай разнастайныя па функцыянальным прызначэнні і настрою: карагодныя, абыходныя, балады, жартоўныя. Карнавалізацыя масленічных гулянняў злучаецца з фрывольнымі песнямі, песнямі «навыварат». Характэрна перавага веснавой славеснай і інтанацыйнай паэтыкі, адбітак сігнальнасці і вакальных поклічаў у масленічных напевах. Адзначаецца вузкааб’ёмнасць ладамеладычнага комплексу (малая тэрцыя з субквартай). Устойлівыя славесныя формулы прыпеваў: гу-та-та, гу-ля-ля, масленіца. Масленічныя традыцыі найбольш устойлівыя ў Паазер'і і Падняпроў'і. У Заходняй Еўропе гэта свята адзначаецца ў той жа час. Назвы адлюстроўваюць сутнасць свята: у Нарвегіі – фастэлавн, у Галандыі – вастэнавонд (ад слова «поставаць»), у Італіі – карнавал (carna – мяса, vale - бывай). У Чэхіі разыгрывалі спрэчкі паміж Пастом і Мясапустам.

Абагульняючы характэрныя сваеасаблівасці каляндарна-земляробчага цыклу, можна заўважыць шэраг агульных рыс: