2. Мастацтва і тэатр.

К канцу XIX — пачатку XX ст. са зменай грамадска-палітычных і эканамічных умоў жыцця беларускага народа істотна змянілася і яго культура.

У канцы XIX — пачатку XX ст. па нацыянальных ycкраінаx Paciйскай імперыі стала актывізавацца грамадскае i культурнае жыццё. З'яуляецца шэраг культурна-асветніцкіх таварыстваў, пачынаецца выкладанне перыядычнай літаратуры. Усё гэта, хоць i было заціснута ў жорсткія рамкі царскай цэнзуры, садзей­нічала кансалідацыі прагрэсіўных сіл грамадства.

Гэты працэс не абышоў i Бела­русь. У Мінску, Віцебску, Мазыры, Магілёве з'яуляюцца таварыствы аматараў прыгожых мастацтваў. Акрамя вялікай культурна-асветніцкай работы яны праводзяць палітычную агітацыю сярод насельніцтва. Красамоўным прыкладам гэтага можа служыць дзейнасць таварыства аматараў прыгожых мастацтваў у Мінску. У перыяд рэвалюцымнага ўздыму 1905 —1907 гг. яно распаўсюджвала сацыял-дэмакратычную літаратуру сярод насельніцтва горада.

Дзейнасць мінскага таварыства мела вялікае значэнне i для акты- візацыі мастацкага жыцця Мінска i іншых беларускіх гарадоў. Па ініцыятыве арганізатараў таварыства у 1899 г. у Мінску была адкрыта вы­стаука Таварыства перасоўных мастацкіх выставак, на якой экспанаваліся творы У. Макоўскага, М. Касаткіна, I. Рэпша i іншых вядомых pycкix мастакоў. Ix творы, паказаныя на выстаўцы, вызначаліся сацыяльнай завостранасцю i высокім прафесійным майстэрствам. Выстаўка адыграла вялікую ролю ў справе развіцця беларускага выяўленчага мас­тацтва. Яна заклікаала мастакоў наблізіць мастацтва да народа, вывесці яго па-за сцены майстэрняў.

Прафесійнай мастацкай школы, асноўпай крыніцы падрыхтоушкі кад- раў для выяўленчага мастацтва, па Беларусі па-ранейшаму не існавала. Першапачатковую мастацкую адукацыю, неабходную для паступлення ў Пецярбургскую акадэмію мастацт­ваў i Маскоўскае вучылішча жывапicy, скульптуры i дойлідства, белаpycкiя мастакі, як i раней, атрымлівалі ў Вільні, Кіеве, Адэсе i Варша­ве. Знаходзіліся ініцыятары, якія на ўласныя сродкі спрабавалі паладзщь мастацкую адукацыю на Беларусі. Гэта было звязана з вялітмі цяжкасцямі. Іх энергія i настойлівасць натыкаліся на непераадольную сцяну абыякавасщ царскай адмінінстрацыі, якая не была зацікаўлена ў развіцці мастацкай культуры на Беларусі.

Адным з найболыш вядомых ініцыятараў развщця мастацтва у Miнску быў архітэктар губернскага праўлення В. Ф. Маас. Асоба гэтага чалавека вельмі адметная. Скончыўшы з сярэбраным медалём Акадэмію мас­тацтваў, В. Маас некаторы час працаваў архітэктарам у Адэскім інжынерным упраўленні i выкладаў у Адэскай рысавальнай школе.

Пераехаушы ў 1889 г. у Мінск. B. Маас рашыў адкрыць мастацкую школу, але для гэтага былі неабходны сродкі, якіх ён не меў. 3 мэтай збору сродкаў па ініцыятыве В. Ма­аса у 1891 г. у Мінскy была адкрыта мастацкая выстаўка, на якой экспанаваліся творы мясцовых мастакоў. Выстаука 1891 г. была першай выстаукай прафесійнага выяўленчага мастацтва. Яна паклала пачатак рэгулярнай выставачнай дзейнасці беларускіх мастакоў.

Пазней, у 1899 г., пытанне аб адкрыцці мастацкай школы ўзнімае Мінскі жывапісец-баталіст А. Папоў (1859 — 1917). Яго старанні ўвянча- Ліся поспехам. Апрача рысавальнага класа, які знаходзіўся пад наглядам Акадэміі мастацтваў, у Мінску было адкрыта некалькі прыватных рыса- вальных школ.

Ініцыятары развіцця мастацкай адукацыі былі не толькі ў Мінску. У Магілёве выкладаў выхаванец Biленскай рысавальнай школы Ф. Пар- хоменка, у Віцебску — Ю. Пэн. Школа-майстэрня Ю. Пэна за час свайго існавання (1892 — 1918) падрыхтавала нямала жывапісцаў. Яна стала тым арганізацыйным ядром, на базе якога ўжо пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі было створана Віцебскае мастацкае вучылішча, якое падрыхтавала некалькі пакаленняў беларускіх савецкіх мастакоў.

1890—1900-я гады адзначаны хуткім ростам колькасці беларускіх мастакоў. У Мінску налічвалася многа мастакоў-прафесіяналаў, якія скончылі мастацкія навучальныя ўстановы Масквы, Пецярбурга, Вар­шавы, Кіева і Адэсы. Тэта дало магчымасць часцей арганізоўваць мастацкія выстаўкі. У перыяд з 1890 па 1917 г. у Мінску i іншых гарадах Беларусі было наладжана каля 10 такіх выставак. Найбольш значнай пасля рэвалюцыі 1905 г. была выстаўка 1911 г., на якой экспанаваліся творы жывапісу, скульптуры i графікі каля 30 беларусшх, літоўскix, польскіх, украінскіх і рускіх маста­коў.

Велізарнае значэнне для фарміравання матэрыялістычнага светапо- гляду дзеячаў культуры канца XIX — пачатку XX ст. меў артыкул У. I. Ленша «Партыйная арганізацыя i партыйная літаратура». Ён узброіў мастакоў перадавой тэорыяй, выкрыў ідэйную бозгрунтоўнасць i рэакцыйную сутнасць буржуазнага мастацтва. У той жа час ён вызначыў правільны шлях для мастакоў-рэалістаў, творчасць якіх была неадрыўна ад жыцця народа.

Характарызуючы мастацкае жыццё Беларусі 1890—1917 гг., трэба адзначыць, што імклівая змена падзей, нарастание рэвалюцыйнага руху патрабавалі найбольш аператыуных сродкаў умяшання ў рэчаіснасць. Таму не выпадкова хутка расце калектыў беларускіх графікаў, якія ў карыкатуры, станковай графіцы, кніжнай ілюстрацыі поўна адлюстравалі падзеі свайго часу.

У гэтыя гады шмат i паспяхова працуюць рысавальшчык i карыкатурыст Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч, ураджэнец Гродзенскай губерніі, якi пазней стаў адным з вядучых польскіх мастакоў-графікаў, Антон Ка­менскі, выдатны жывапісец i графік I. Яроменка, Kaзімip Кастравіцкі (Карусь Каганец). У ix работах знайшлі адлюстраванне рэвалюцыйныя падзеі 1905 —1907 гг., сацыяльнае расслаенне вёскі, гора i галеча беларускага сялянства, жорсткасць царскага самаўладства.

У жывапісе паглыбляюцца сацыяльныя матывы. Асабліва востра сацыяльная тэма прагучала ў творах Я. Кругера, Ю. Пэна, бытавых кампазіцыях JI. Альпяровіча, акварэлях Э. Сукоўскага i iнш. Разам з паляпшэннем каларыстычных i кампазіцыйных рашэнняў у пейзажным жывапісе яўна адчуваецца яго сацыяльная накіраванасць (пейзажы Ф. Рушчыца, Г. Вейсенгофа, раннія пейза­жы С. Жукоўскага, К. Стаброўскага, В. Бялыніцкага-Бірулі i інш.). Амаль зycім знікae гістарычны жанр.

Дэкаратыуна-прыкладное мастац­тва гэтага перыяду развівалася на аснове жывых традыцый мастацтва папярэдшх перыядаў. Разам з тым фабрычна-заводская вытворчасць прывяла да скарачэння кустарнага мастацтва. Узнікае некалькі ткацкіх, керамічных прадпрыемстваў, шкляных заводаў, дзе побач з прадметамі масавага ўжытку вырабляюцца мастацкія вырабы.

Найбольш распаўсюджаным відам дэкаратыўна-прыкладнога мас­тацтва ў асяроддзі сялян i рамеснікаў працягвае заставацца мастацкае ткацтва. Шырока выкарыстоўваецца разьба па дрэву ў аздабленні дамоў, агародаў, варот, прадметаў хатняга ўжытку, мэблі. Паспяхова развіваецца вытворчасць мастацкага шкла, керамікі, кафлі, вырабаў з жалеза, ла­зы, саломы i бяросты i г. д. У мастац­кай вытворчасці вялікая доля выра­баў прыпадае на прамысловасць.

У беларускім жывапісе, графіы i тэатральна-дэкарацыйным мастацтве на працягу XIX — пачатку XX ст. усталёўваюцца рэалістычныя традыцыі. Мастацтва Беларусі развівалася ў цесным кантакце з рускім, а таксама літоўскім, польскім i украінскім. Многія мастакі — выхадцы з Беларусі — вучыліся у Акадэміі мас­тацтваў у Пецярбургу, Вучылішчы жывапісу, скульптуры i дойлідства у Маскве, у мастацкіх навучальных установах Кіева, Адэсы, Варшавы.

Рускія мастакі І. Рэпін, І. Шышкін, К. Савіцкі i іншыя аказалі значны уплыў на творчасць беларускіх жывапісцаў, паслядоўнікаў дэмакратычнага рэалізму,— Ф. Рушчыца, Г. Вейсенгофа, Э. Сукоўскага, Я. Кругера, Ю. Пэна, С. Жукоўскага, В. Бялыніцкага-Бірулі i інш. Многія з ix сталi носьбітамі тых прагрэсіўных традыцый i тэндэнцый у развіцці рэалістычнага мастацтва, пад уплы­вай якіх пазней выкрышталізоувалася беларускае савецкае мастац­тва.

У фарміраванні беларускага прафесійнага тэатра вялікую ролю адыграла тэатральная культура рускага, украінскага і польскага народаў. У беларускіх гарадах дзейнічалі мясцовыя рускія драматычныя трупы, а таксама гастралявалі акцёры сталічных тэатраў. Беларускія гледачы мелі магчымасць пазнаёміцца з выдатнай гульнёй вядомых рускіх артыстаў М. Савіна, П. Арленева, М. Ходотова, В. Камісаржэўскай. Разнастайны рэпертуар рускіх драматычных калектываў складалі не толькі п'есы забаўляльнага характару, але і лепшыя творы сусветнай і айчыннай драматургічнай класікі. Нязменным поспехам карысталіся творы М. Гогаля, А. Грыбаедава, А. Астроўскага, А. Чэхава і інш рускіх драматургаў. Паспяхова гастралявалі па Беларусі ўкраінскія тэатры М. Старыцкага, М. Крапіўніцкі. Прыязджалі таксама польскія тэатральныя калектывы.

Пад уздзеяннем выступленняў прафесійных тэатраў у беларускіх гарадах і мястэчках ўтвараліся аматарскія тэатральныя калектывы. У Мінску на сцэне Дваранскага сходу прафесіяналы і аматары ставілі творы рускай, украінскай і замежнай драматургіі. 5 чэрвеня 1890 г ў горадзе быў адкрыты пастаянны тэатр (цяпер памяшканне тэатра імя Янкі Купалы). У гэтым жа годзе ў Мінску было створана Таварыства аматараў мастацтва. У асяроддзі беларускай інтэлігенцыі паступова фармавалася ідэя аб неабходнасці адукацыі беларускага нацыянальнага тэатра прафесійнага тыпу. Уздым беларускага нацыянальна-вызваленчага руху, рост нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа, з'яўленне новых значных твораў беларускай драматургіі спрыялі ў пачатку 20 стагоддзя адукацыі шматлікіх музычна-драматычных гурткоў і арганізацый, так званых «беларускіх вечарынак». На вечарынках звычайна выступалі хоры, танцоры, чыталіся беларускія літаратурныя творы, ставіліся п'есы. На першапачатковым этапе сваёй дзейнасці ўдзельнікі вечарынак сутыкнуліся з недахопам беларускіх п'ес, таму яны ставілі драматычныя творы рускіх, украінскіх аўтараў. Рэпертуар вечерынак уключаў таксама п'есы "Паўлінка" і "Прымакі" Я. Купалы, "Антон лата" Я. Коласа, "Модны шляхцюк" К. Каганца.

На традыцыях беларускіх вечарынак узнікла Першая беларуская трупа Ігната Буйніцкага - сапраўдны тэатр прафесійнага тыпу. Значнае месца сярод дзеячаў беларускай культуры заняла асоба яе стваральніка. Каморнік па прафесіі, цесна звязаны з простым народам, сапраўды патрыёт, І. Буйніцкі на свае асабістыя сродкі ўтварыў трупу ва ўласным маёнтку Полевачи ў Дзесінскім павеце. У 1907 г. замацаваўся пастаянны склад удзельнікаў гэтага калектыву, а ў 1910 г. пасля ўдзелу Першай беларускай вечарынкі ў Вільні тэатр І. Буйніцкага стаў прафесійным.

У рэпертуары Першай беларускай трупы былі песні, танцы, пастаноўкі п'ес "Па рэвізіі", "Памыліся ў дурні" М. Крапіўніцкі, "У зімовы вечар" Э. Ажэшкі, "Міхалка" Далецкі, "Сватанне" А. Чэхава, дэкламавалі творы беларускіх паэтаў і пісьменнікаў. І. Буйніцкі і яго акцёры займаліся актыўнай гастрольнай дзейнасцю. Падчас гастроляў па Беларусі І. Буйніцкі дапамагаў мясцовым любительскис кружкам, што садзейнічала павелічэнню колькасці аматараў тэатра.

У 1911-1912 гг. трупа І. Буйніцкага выступала ў Пецярбургу, у 1913 г. калектыў наведаў Варшаву. Такім чынам І. Буйніцкі знаёміў гледачоў з мастацкай культурай беларускага народа, звяртаў увагу на яе асаблівасці, непаўторны нацыянальны каларыт. Асабліва высокую ацэнку грамадскасці атрымала другое выступленне ў Пецярбургу трупы І. Буйніцкага. Расійскі часопіс "Вестник знания" адзначыў, што поспех беларускіх артыстаў быў каласальным. Я. Дыла назваў іх выступленне ў сталіцы трыумфальным.

Справу І. Буйніцкага па стварэнні нацыянальнага тэатра актыўна падтрымалі газета "Наша ніва", прагрэсіўныя дзеячы беларускай культуры Я. Купала, Цётка, Т. Гартны, З. Бядуля. Аднак матэрыяльныя цяжкасці вымусілі І. Буйніцкага ў 1913 г. закрыць тэатр.

Дзейнасць Першай беларускай трупы і яе заснавальніка, якога яшчэ пры жыцці назвалі бацькам беларускага тэатра, ўпісала яркую старонку ў развіццё беларускай тэатральнай культуры, заклала трывалы падмурак у развіцці справы паслядоўнікамі І. Буйніцкага на шляху станаўлення беларускага тэатра.

Пераемнікам Першай беларускай трупы ў працэсе фарміравання нацыянальнага тэатра стала Першае таварыства беларускай драмы і камедыі. Яно паўстала ў Мінску пасля Лютаўскай рэвалюцыі. Арганізаваў таварыства вядомы беларускі акцёр і рэжысёр Ф. Ждановіч. Вего калектыў праз некаторы час уступіў У. Галубок, якому належыць выдатная роля ў развіцці беларускага тэатра ў паслякастрычніцкі перыяд. Творчыя магчымасці грамадства былі абмежаваныя, таму што яно трымалася толькі на энтузіязме ўдзельнікаў. Нягледзячы на цяжкасці, калектыў ужо ў першыя тыдні свайго існавання ажыццявіў гастрольную паездку па Беларусі.

Першую палову XX стагоддзя можна назваць перыядам адраджэння беларускага сцэнічнага мастацтва.

Фундамент закладвалі драматургі К. Каганец, Я. Купала, Я. Колас, К. Буйло, Ф. Аляхновіч, Л. Радзевіч і іншыя. Тэатральную працу вялі І. Буйніцкі, А. Бурбіс, Ф. Ждановіч.

Вывад. У фарміраванні беларускага мастацтва і тэтра, як і у цэлым у культуры адыгрываў вопыт замежных дзеячаў. Іх вопыт дапамог беларускім майстрам набыць сапраўдны прафесіяналізм. Прычынай неабходнасці атрымання ведаў за граніцай была адсутнасць мастацкіх навучальных устаноў. Культура развівалася пад вялікім уплывам рускага, украінскага і польскага народаў. Перыяд другой паловы XIX ст. – пачатку XX ст. стаў вельмі важным для станаўлення беларускага мастацтва і тэатра, ў гэты час існавалі выдатныя людзі – дзеячы культуры, з дапамогай дзейнасці якіх яна адрадзілася і ўзмацнілася.

Вывад

У беларускім нацыянальным характары адначасова, узаемазвязана існуюць розныя, а часам і супрацьлеглыя рысы.

Беларусы заўсёды адмаўлялі насілле, але, з другога боку, на думку некаторых даследчыкаў, ім нібы падабалася быць ахвярамі. На самай справе беларускаму нацыянальнаму характару практычна ва ўсе часіны (асабліва ў перыяд войнаў і ўсялякіх выпрабаванняў) былі ўласцівы мужнасць і вынослівасць, жыццястойкасць і нескаронасць. У сувязі з гэтым можна меркаваць, што пагранічныя небяспечныя сітуацыі абуджаюць у іх глыбока схаваныя інстынкты самавыжывання і іншыя лепшыя якасці продкаў.

Гэтым можна растлумачыць тое, што лепшыя творы беларускай літаратуры XIX ст. былі прасякнутыя рэвалюцыйна-дэмакратычнымі ідэямі. Так паўстала ананімная беларуская літаратура ў выглядзе брашур, улётак, рукапісаў. У ёй распаўсюджваліся звесткі аб становішчы працоўных і заклікі на барацьбу.

Класікі беларускай літаратуры М. Багдановіч, Я. Купала, Я. Колас не аднойчы адзначалі дабратворнае ўздзеянне на духоўную культуру беларусаў ідэй вялікай рускай літаратуры і мастацтва. Папулярнымі ў беларусаў былі тэатральныя пастаноўкі вядомых украінскіх і рускіх калектываў. Менавіта яны аказалі ўплыў на ўзнікненне шматлікіх аматарскіх тэатральных калектываў па ўсёй Беларусі. Прычым аматары смела звярталіся да сур’ёзнай драматургіі.

Прывязанасць нашых продкаў да зямлі была ледзь ці не містычнай. Імкненне мець ўласны кавалачак зямлі, беражлівае, любоўнае стаўленне да яе з'яўлялася адной з найбольш выразных рысаў беларускага нацыянальнага характару. Яшчэ адна характэрная рыса беларусаў – гэта іх працавітасць, працаздольнасць. Некаторыя даследчыкі на падставе параўнальнага аналізу рабілі выснову аб тым, што беларус – гэта, па сутнасці, самы працавіты чалавек, якога бедная глеба і прырода-мачыха навучыла небываламу цярпенню, бязмежнай гатоўнасці да працы.

Але можна і да беларусаў прымяніць вядомае выказванне: «Недахопы чалавека – гэта працяг яго вартасцей». Напрыклад, нерашучасць і некаторая абыякавасць, інертнасць, магчыма, з'яўляюцца вынікам празмернай талерантнасці, добразычлівасці і памяркоўнасці беларускага народа. Памяркоўны, няпомслівы беларус часам даруе нават сваім ворагам. Тыповы беларус хутчэй за ўсё зверне ўвагу на свае недахопы, чым на дрэнныя рысы характару другіх людзей, што часам прыводзіць яго да крайняга, прычым найчасцей нічым не абгрунтаванага, самазневажання, самакрытычнасці.

Беларуская душа надзвычай разнастайная, загадкавая і невычарпальная, прычым у ёй заўсёды будуць існаваць і нейкія глыбінныя таямніцы, да разгадкі якіх мы павінны імкнуцца.