1. Glossary

Completion	завершение, окончание	Бітіру
Somewhat	Несколько, до некоторой степени	Бір қалыпты
However	тем не менее, все-таки, однако	Бірақ
Ceaseless	бесконечный, непрекращающийся	Соңы табылмаған
Stipulate	Обуславливать	Шарттандыру
Intestine	Внутренний, междоусобный	Ішкі
Unstable	нетвердый, неустойчивый, изменчивый	Ауыспалы
Determine	Определять	Анықтау
Overcome	Предотвратить	Бітіріп тастау
Descendant	Потомок	Ұрпақ
Rival	Соперник	Бақталас
Solid	Прочный	Нақты
Dissention	Разногласие	Көзқарастардың қақтығысы
Aspiration	Стремление	Ұмтылыс

2. Tasks for IWS: Make up a table: “Kazakh Khandom in XV-XVII cc.”

3. Task for IWS under a teacher’s control: Write a short report: “Foreign policy of Kasym-khan and Khaknazar-khan”.

4. Home tasks: Write essay: “Zhety-Zhargy”- laws of Tauke.

5. List of the reference on the theme

1.  Асфендияров С. Д. История Казахстана (с древних времен): Уч. Пособие. / Под ред. А. С. Такенова. – Алма-Ата, 1993. – 2-е изд.

2.  История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Очерк. – Алматы: Дәуір, 1993.

3.  История Казахстана: Пособие для студентов. – Алматы: Казинтерграф, 1998.

4.  Кан Г. В. История Казахстана: Учеб. Пособие. – Алматы: ВШП Әділет, 2000.

5.  Оразбаева А. И. Курс лекций по истории Казахстана для студентов неисторических факультетов. Часть 1. Древняя и средневековая история Казахстана. – Алматы: Қазақ университетi, 2001.

 Lecture 11: The patriotic war of the Kazakh people against the Jungar aggression

The objective of the lecture: To show struggle of Kazakh people against Jungarian invasions.

Outline of the lecture:

1. Foundation of Jungarian state.

2. Struggle of Kazakh people against Jungars in the XVII c.

3. Struggle of Kazakh people against Jungars in the XVIII c.

   1. At the first half of the XVII c. The Kazak Khanate occupied stable position among its neighbours. In 1635 in the spurs of Altai and Tarbagatai was formed the Joungar Khanate. Still earlier the Joungars settled on the banks of the Irtysh, occupied the upper reaches of the Ishim, Tobol, and flow of the Emba, and came to the Ural and Volga. And though their semicircle around the Kazak Khanate wasn’t full but could form some threat for Kazakhs. And earlier the relations also were formed variously. But with declaration of khuntaidji Batur in 1635 the Joungar Khanate passed to open aggression against the Kazakh people.

    So, Joungars state was formed in XVII c. in 1635 on the territory of Western Mongolia. Joungar Khanate consists of Mongol-oirat tribes: Khoits, derbets, choroses, khoshoits and torgouts. The main activity of joungars was nomadic cattle-breeding.

    The leader of Joungar Khanate had a title – Khuntaiji. The first oirat ruller, which received this title was – Batur. Joungar society was divided into clans. Primary clan union, which united several families was called – Khoton. Several khotons joined in aimak.

Several otoks joined in ulus.

Ulus was leaded by noion.

Aimak was leaded by zaisans.

The oldest zaisans were called – tarkhan.

Leaders of tribes were called – taidji.

    2. Invasions of Joungars to Kazakhstan became more frequent in 40-s of XVII c. In 1643 Khuntaiji Batur conquered the main part of Zhetisu. But he couldn’t move further, because Jangir-khan resisted to him near the Orbulak. Batur lost 10 thousands warriors and back to Joungaria. The Orbulak battle became the index of power and possibilities of Kazakh people; it showed the important fact of the fight for independence for its lands.

    At the beginning of the 80-s Joungar khan Galdan Tseren began intrusion into Kazakh lands. The valleys of the Shu, Talas, middle flow of the Syrdaria were conquered. But in Sayram there were upraises flared up, they killed the Joungar governor-general and his military team.

    In 1684 there happened the second invasion by oirat army of the southern Kazakhstan. Sayram was plundered. The Kazakh people resisted the invasion, defended their community, their faith.

    The war of 1698 laid the beginning of the new stage of the struggle of the Kazakh people against the Joungar aggression. With coming to the power the Joungar Khuntaiji Tsevan Rabdan began the period of the most powerful of the Joungar Khanate. This khuntaiji maintained close kinship, state and religious connections with the Kalmyk khanate. The plans of unification of these two khanates were born.

   3.  Now the independence and initiative of the Kazakh khanate was put under threat. A war followed one after other. Danger of widening of the Joungar invasion began to unite the Kazakhs. In 1709-1712 they defended themselves from the new Joungar invasion.

    In these conditions in autumn 1710 there was a congress of representatives of three Juzes in Karakum. The positions of representatives were different. Others wanted to leave their houses, escape by running away and some of them as hares desired to disperse to different sides. But famous and bravery leader Bogenbay stopped those things.

    It was batyrs who played the most important role on the congress in Karakum in 1710. Among them who supported Bogenbay were Kabanbai, Kazybek, Raimbek, Tolebiy, Espenbet, Kassabai, Orazbai, Shagalak, Zhanibek and others.

    In general, the Kazakh-Joungar war of 1709-1712 didn’t bring success for Kazakhs. While the congress in Karakum showed that the unity of the Kazakhs was necessary for organization of resistance to enemy. In 1714 there were new invasions of the Joungars to the Kazakh and Kyrgyz lands. In 1716 Tsevan Rabdan moved the main part of his troops against Kazaks, Kazakh irregulars couldn’t hold pressure, many of them were taken to prison.

    In 1717 there was a battle between the Kazakhs and Joungars on the river Ayaguz, which served as the border between them. Kazakh army was headed by khan Tauke and his two escorts Kaip and Abulkhair. Because of absence of unity in leadership the Kazakhs were defeated. The Joungars moved to the deep parts of the Southern Kazakhstan.

    In the Kazakh-Joungar relations the land problem wasn’t the only cause of the wars. The other cause of aggravation of the contradictions was the desire of both sides to control the trading routes and obtain greatest advantages from them.

    In this situation the Joungar feudals decided to make a strong attack to Kazakhs and organized the intrusion into Kazakhstan and Central Asia. The time chosen was spring, when after winter weakened the Kazak auls were preparing to go into jailau.

    In 1723 there was great jute. In February and March the Joungars attacked the nomad encampments of Senior and Middle Kazak juzes. The invasion was fulfilled by 70 thousand people. The organization of active resistance to conquerors began. Batyr Kabanbay with batyr Aishibek organized the defense of Turkestan. Khan of the junior juz Abulkhair collected the troops of 30 thousand people, the khan of the Middle juz mobilized troop of 20 thousand people. But even at the cost of the greatest efforts of the Kazakh people couldn’t hold attack of the Joungars. The enemy was stronger; the Kazakh troops had to retreat.

    By preserved legends the senior and Middle Orda (besides Argynes) retreated to Samarkand and Bukhara and Junior one went by the range of Karatau to the North. In the 1723 the Joungars conquered Tashkent, Sayram and Turkestan.

    At the place Ordabasy in 1726 there was held the congress of the representatives from three juzes. Unity was achieved between batyrs. The white horse was sacrificed – it was the symbol of faithfulness and unity in fight against Joungaria. Khan Abulkhair was elected as the chief leader of Kazakh troops.

    By preserved legends the three clans of junior juz with parts of Senior Orda fought on the southern frontiers of the Sary Arka with Joungars. That battle was headed by batyr Tailak (from the Junior Orda) with his nephew batyr Sairak (the Senior Orda, Oshakty, clan tas zhurek). On the river Bulanty, Bulanty in the district Kara-syir the Joungars were destroyed. This place was in Irgiz uezd. The place of death of the Kalmyks is called in the same way: “The Kalmak kyrylgan”. To framing appeal to throw off the Joungar yoke the sons of three Alash answered.

    But the crucial moment of the fight against the Joungars was 1729. There was a great battle, in a place, 120 km. to the south from Balkhash, Anrakai. That place was named as “It ishpes Alakul” (the lake Ala-kul, which water didn’t want to drink the dog). After that the Joungars were defeated on the mountain Orda basy, on the inclined terrace of the Arys River.

    Information about the Kazakh people in the period of the fight against the Joungar  aggression was known from such epic works as “Koblandy” and “Er-Targyn”, “Alpamys batyr” and “Kambar batyr” and others. From the legends and documents there appeared these heroes: Karakerei Kabanbai batyr, Altynbai batyr, Aktanberdy batyr, Espenbet batyr, Matai Shokei batyr, Bogenbai batyr and others. Bogenbai batyr’s name enjoys great love and fame among people who descends from the clan Kenjeghaly... Also Kabanbai batyr’s is popular too. Kabanbai batyr took part in defense of Turkestan in 1724 and in 1725 – in battle under the lake Alakol, in 1728 near the lake Shubar – teniz, in 1729 – under Bulanty and others. Kabanbai’s father was famous batyr – Jalantos, who organized the defense against the Joungar invasion in 40-s of the XVII c.

    Repel of the Joungarian aggression by the Kazaks made changes in the geopolitical situation in Central Asia. In those conditions the Kalmyks from Volga continued to create danger for Kazak nomad encampments limited the foreign frontiers of the disturbed Bashkiria. The Russian Empire decided to use all these conflicts and contradictions in its own purposes for that “to put one orda against the other one and to restrain, and to save its own people”.

    In 1739-1741 there was another Joungar-Kazakh war. Meantime the forces of the Joungar khanate were weakened: the Kazakh khans and sultans actively interfered in interior life of the Joungars, made successfully attacks. In 1758 the Xin China made next intrusion to the Joungar khanate, everything was exposed to devastating defeat, population was cut. So, the Joungar factor was finally removed from the history of Central Asia.

Лекцияның мақсаты: Жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ халқының қарсылығын көрсету.

Лекцияның жоспары:

1. Жоңғар мемлекетінің құрылуы. 2. XVII ғ. Қазақ халқының Жоңғарларға қарсы күресі 3. XVIII ғ. Қазақ халқының Жоңғарларға қарсы күресі    

1. XVII ғ. бірінші жартысында Қазақ хандығы жаулап алудан бір қалыпты позицияны көршілері арасында ұстанған. 1635 жылы Алтаймен Тарбағатай тауының етегінде Жоңғар мемлекеті құрылды. Бұдан бұрын Жоңғарлар Ертіс жағалауында қоныстанған. Есім, Тобылдан Ембіге дейін мекендеп, Орал мен Волгаға келіп жеткен. Олар Қазақ Хандығын толық жағалай мекендемесе де, кейбіреуі қазақтарға қауіп төндіре алуы мүмкін еді. Одан бұрын да қарым-қатынас әр түрлі қалыптасқан еді. Бірақ 1635 жылы Қонтайшы Батыр декларациясында Жоңғар хандығы Қазақ халқына қарсы агрессиясын баяндаған.

Сонымен Жоңғар мемлекеті XVII ғ. 1635 жылында Батыс Жоңғарияда құрылды. Жоңғар хандығы хойт, дербет, хорос, хомати, торгойт моңғол ойрат тайпаларынан құрылған. Жоңғардың негізгі қызметі көшпенді мал шаруашылығы болды.

Жоңғар хандығының басшысының аты – Қонтайшы болды. Бірінші болып ойрат тайпасынан шыққан басшы Батыр еді. Жоңғар қоғамы таптарға бөлінетін. Бірнеше жанұяны біріктіретін алғашқы топ одағы хотон деп аталады. Бірнеше хотон аймақ болып бірігеді. Бірнеше жиын ұлыс болып бірігеді. Ұлысты ноян басқарады. Аймақты зайсан басқарады. Зайсанның қарттарын тархан деп атайды. Тайпа басшыларды – тайджи деп атаған.

2. Жоңғарлардың Қазақстанға шапқыншылығы ХVІІ ғ. 40- жылдарында жиі болды. 1643 жылы Қонтайшы Батыр Жетісудің негізгі бөлігін жаулап алды. Бірақ ол әрі қарай жылжи алмады, өйткені Жәңгір хан Орбұлақ маңында қарсы тұрды. Батыр 10 мыңдай жауынгерді жоғалтып, Жоңғарияға қайта оралды. Орбұлақ шайқасы Қазақ халқының күші мен мүмкіндіктерінің көрсеткіші бола бастады. Бұл жер тәуелсіздігі үшін күресінің маңызды фактісін көрсетті.

80 жылдардың басында Жоңғар ханы Қалдан Церен Қазақ жерлеріне шабуыл жасады. Шу, Талас өзендерінің алқаптары, Сырдарьяның ортаңғы ағысын жаулап алды. Бірақ Сайрамда олар Жоңғар гинерал-губернаторымен оның әскери командасын жойды. Бұл жерде 1684 жылы Ойрат әскері Оңтүстік Қазақстанға шабуыл жасады. Сайрам тоналды. Қазақ халқы шабуылға қарсы тұрды, қоғам және үкіметтерін қорғады.

1698 жылдағы соғыс Жоңғар агрессиясына қарсы Қазақ халқы соғысының жаңа кезеңіне жол ашты. Жоңғар қонтайшысы болып билікке Цеван Рабдан келген кезден бастап Жоңғар хандығы гүлденді. Бұл қонтайшы Қалмақ хандығымен тығыс туыстық, мемлекеттік және діни қатынасты ұстанды. Жоспарда екі хандықтың құрылуы болды.

3. Енді Қазақ хандығының тәуелсіздігі мен инициативтеріне қорқыныш пайда болды. Соғыс бірінен-бірі болды. Жоңғар шапқыншылығының кеңеюі қауіпі қазақтарды біріктіре бастады. 1709-1712жж аралығында олар жоңғар шабуылынан өздерін қорғай алды. Бұл жағдайда 1710 жылы күзде Қарақұмда 3 жүздің өкілдерінің съезді болды. Өкілдердің ұстанымдары әр түрлі болды. Басқалары үйлерін тастап, қашу; ал одан басқалары әр жақа ұмтылғысы келді. Бірақ атақты да өжет Бөгенбай батыр бұларды тоқтаты.

Бұл кісі 1710 жылы Қарақұмдағы конгресте маңызды рөл атқарды. Бөгенбай батырды қолдағандар: Қабанбай, Қазыбек, Райымбек, Төле би, Еспенбет, Қасабай, Оразбай, Шағонақ, Жәнібек және т.б.

Жалпы, 1709-1712 жж Қазақ – Жоңғар соғысы қазақтарға сәтті болмады. Қарақұмдағы конгресс жауға қарсы түруда қазақтардың бірлігінің маңыздылығын көрсетті. 1714 жылы Жоңғарлардың қазақ және қырғыз жерлеріне шабуылы басталды. 1716 жылы Цеван Рабдан негізгі әскерін қазақтарға қарсы жіберіп, қазақ партизаны қысым көрсете алмай, қамалға алынды.

1717 жылы Қазақ пен Жоңғарлар шекарада тұрған Аягөз өзенінде шайқасты. Қазақ әскерін Тәуке хан және оның екі шәкәрттері Қайып пен Әбілхайыр бастады. Басқаруда бірліктің болмауынан қазақ халқы бұзылды.

Қазақ – жоңғар қатынасында жер мәселесі ғана болмады. Екі жақтың мақсаты – сату бағытын бақылау және олардан барынша пайда әкелу.

Бұл жағдайда жоңғар феодалдары қазақтарға мықты шабуыл жасап, Қазақстан мен Орта Азияда шабуыл ұйымдастырған.

Қазақ – жоңғар қатынасында жер мәселесі жалғыз сылтау болған жоқ. Екеуінің де сауда жолдарын басқару және оның үлкен мүмкіндіктерін алу мақсатын көздеді.

Осындай жағдайда жоңғар феодардары қазақтарға шабуыл жасауды көздеп, Орта Азия мен Қазақстанға бет бұрды. Шабуыл уақыты көктемде, Қазақ ауылдарының жайлауға көшу кезінде болды.

1723ж. үлкен жұт болды. Ақпан мен наурыз айларында жоңғарлар Ұлы және Орта қазақ жүздерінің тұрақтарына баса көктеп кірді. Шабуылға 70 мың адам қатысты. Қабанбай батыр Айшыбек батырмен Түркістанды қорғауды ұйымдастырды. Кіші жүздің ханы Әбілхайыр 30 мың адам, ал Орта жүз ханы 20 мың адам қосты. Қанша Қазақстан қарсылық көрсеткенмен, жоңғарларғақарсы тұра алмады. Жау мықты болды. Қазақ әскері кері қайтты.

Аңыз бойынша Ұлы және Орта ордаларда (арғыннан басқа) Самарқанд, Бұхараға дейін шегінді, Ұлы жүз Қаратаудың солтүстігіне қарай жетті. 1723ж. жоңғарлар Ташкент, Сайрам және Түркістанды жаулап алды.

Ордабасымен 1726ж жүздер өкілдерімен конгресс болды. Батырлар арасында бірлік болды. Сенімділік пен бірлік символы ретінде ақ ат құрбандыққа шалынды. Әбілхайыр ханы қазақ әскерінің басты басшысы ретінде танылды. Кіші жүз жоңғарлармен Сарыарқа шекарасында шайқасты. Шайқасты Тайлық батыр мен Сайрақ батыр басқарды. Бұланты өзеңі маңында жоңғарлар жеңіліс тапты. Бұл жер Иргиз уезді болды. Қалмақтардың өлген жерін «қалмақ қырылған» деп атады.

Шешімді шайқас 1729ж болды. Балхаштың оңтүстігінде Аңқарай жерінде үлкен соғыс болды, бұл жерді «ішпес алакөл» деп атады. Одан кейін жоңғарлар Ордабасы тауында жеңіліс тапты.

Жоңғарларға қарсы қазақ халқының соғысы туралы «Қобыланды», «Ер тарғын», «Алпамыс», «Қамбар батыр» және т.б. эпикалық жұмыстарында баяндалған. Аңыздар мен құжаттырда келесідей батырлармен таныспыз: Қаракерей Қабанбай батыр, Алтынбай батыр, Ақтанберді батыр, Еспенбет батыр, Матай Шөкей батыр, Бөгенбай батыр. Кенжеғалі елі үшін Бөгенбай батыр есімі өте құрметті де танымал. Қабанбай батыр да әйгілі. Қабанбай батыр 1724 – 1725 жж. Алакөл өзеңі маңында Түркістанды қорғады, 1728ж. Шұбар теңізі маңында, 1729ж. Бұлантыда шайқасты.

Қабанбай әкесі әйгілі батыр Жалантөс болған, ол XVIIғ. 40 жылдарында жоңғарлар шапқыншылығын қорғауды ұйымдастырды.

1739-41жж. басқа жоңғар – қазақ соғысы болды. Бұл уақытта жоңғар хандығы әлсіз болған еді: қазақ ханы мен сұлтандары жоңғарлардың ішкі өміріне белсенді қатысқан.

1758ж. Қытай ханы жоңғарларға шабуыл жасады, сонымен жоңғарлар Орталық Азияда тарихтан жойылды.