37.Пал1тычныя 1 прававыя погляды Георг1я Кан1скага.

Георг1й Кан1ск1 скончыу К1ева-Маг1лянскую акадэм1ю, праяв1ушы у гады навучання у ёй выдатныя здольнасц1. Затым выкладау у акадэм11 ры-торыку, ф1ласоф1ю, багаслоуе, стау прафесарам, рэктарам акадэм11. У 1755 г. ён стау еп1скапам маг1лёуск1м, узначал1у Маг1лёускую праваслауную епарх1ю.

Ад пачатку сваёй дзейнасц1 Кан1ск1 вёу барацьбу супраць пал1тычнай 1 рэл1г1йнай дыскрым1нацы1 у аднос1нах да праваслаунага насельн1цтва Беларус1. Будучы б1скупам, ён 1мкнууся усяляк павышаць агульнаадукацый-ны узровень праваслаунага духавенства, абнауляць цэрквы, адкрываць шко­лы для праваслауных, друкарн1.

27 л1пеня 1765 г. у Варшаве Г. Кан1ск1 сказау на лац1нскай мове перад новым каралём палымяную прамову у абарону правоу праваслауных.

Прамова Г. Кан1скага адпавядала духу веку Асветы 1 прынесла яму еурапейскую вядомасць. Яна, як узор абароны верацярп1масц1, была перакладзена з лац1нскай на мног1я еурапейск1я мовы 1 атрымала шырокае ра-спаусюджанне. Падобныя думк1 Г. Кан1ск1 выклау 1 наступных творах: "Мемарыял аб крыудах праваслауным", "Правы 1 вольнасц1 жыхароу грэчаскага веравызнання", "Правы 1 свабоды дыс1дэнтау хрысц1янскага веравызнання Каралеуства Польскага 1 Вял1кага княства Л1тоускага, што вын1каюць з прынятых сеймам1 законау 1 Статута ВКЛ, а таксама 1ншых заканадаучых актау, што не выключаюць сумнення, сабраныя 1 выдадзеныя для усеагульнага ведама

У сва1м творы Г. Кан1ск1 у храналаг1чным парадку выклау 1 прака-менц1равау усе заканадаучыя акты, што пацвярджал1 ранейшую роунасць правоу дыс1дэнтау 1 катол1кау у Рэчы Паспал1тай. У 1м перал1чвал1ся факты парушэнняу правоу хрысц1ян-некатол1кау. Кн1га стала праграмай барацьбы дыс1дэнтау за урауноуванне 1х правоу з катал1цкай большасцю насельн1цтва кра1ны.

Пасля першага падзелу Рэчы Паспал1тай у 1772 годзе Г. Кан1ск1, будучы намесн1кам, у "Слове да новавыбраных суддзяу" выказвауся у падтрымку судовых рэформау праведзеных Рас1яй на далучаных беларуск1х землях. Ён прызывау суддзяу сумленна выконваць свае абавязю.

38.Пал1тычныя 1 прававыя погляды прых1льн1кау рэфармавання дзяржаунага ладу Рэчы Паспал1тай (я. Ябланоуск1, к. Галоука, м. Белазор, с. Канарск1).

Я. Ябланоуск1. У 1730 г. Ян Ябланоусю (1669 - 1731 гг.) ананимна выдау у Львове брашуру "Што робщца без усялякага сораму у Польшчы, альбо тлумачэнне грахоу для народа нашага прывычных". У ёй змяшчалася крытыка заганау дзяржаунага строю Рэчы Паспал1тай, як1я грамадства моучк1 знос1ла, а менав1та, слабасць каралеускай улады, казнакрадства, адсутнасць належнага правасуддзя, бязладдзе у правядзенн1 сеймау. Праца Я. Ябланоускага не змяшчала, аднак, якой-небудзь паз1тыунай праграмы змены 1снуючага грамадскага 1 дзяржаунага ладу Праблемы дзяржаунага ладу Рэчы Паспал1тай ап1саны 1 г1старычным даследаванни Каз1м1ра Галоук1 "Сеймуючая Еуропа" (1753 г.). У сва1м творы псторык падзяляе усе еурапейск1я народы на "свабодныя" 1 "несвабодныя". Да першых, ён аднос1у Рэч паспалпую, Англию, Швецыю, дзе ка-роль к1руе сумесна з парламентам, Да другой групы ён адносщь Iспан^ю, Францыю, Рас1ю, дзе на­род цалкам залежыць ад вол1 свайго манарха. С1мпаты1 К. Галоук1 на баку "свабодных" народау. Аднак станов1шча Рэчы Паспал1тай, улада каторай парал1завана шляхецкай анарх1яй, прынцыпам "л1берум вета", выкл1кае у аутара вял1кую заклапочанасць. Фактычная бяздзейнасць прадстаун1чага ор­гана, папярэджвау К. Галоука, непазбежна вядзе да развалу кра1ны

Матэуш Белазор. выступ1у супраць неабмежаваных шляхецк1х свабодау, л1чыу 1х прычынай крыз1су дзяржаунага к1равання у Рэчы Паспал1тай, падмуркам для анарх11, непадпарадкаванню уладзе 1 закону. Аднак ён, як прадстаун1к шляхты, прапаноувау рэформы праводз1ць паступова, каб не закрануць гонар шля-хецкага 1мя, шляхецк1я свабоды.

Ён папракау пануючыя класы Рэчы Паспал1тай у тым, што з сялянам1 яны абыходзяцца як з рабам1. Астатн1я "тым тольк1 розняцца ад няволь-н1кау, што не носяць аковау"

С. Канарск1. Значна далей М. Белазора у патрабаванш рэформау дзяржаунага ладу пайшоу Сташслау Канарск1 (1700 - 1763 гг.). Яго асве-тнщкая дзейнасць складалася з трох напрамкау: рэфармаванне иснуючай с1стэмы адукацы1, выдавецкая дзейнасць, а таксама нап1санне злабадзённых пал1тычных творау. Прапанавау праект стварэння новай с1стэмы навучання, у якой замест дам1навання лац1нскай мовы 1 тэалог11 вял1кая увага надава-лася вывучэнню сучасных моу, прыродазнаучых 1 дакладных навук, зна-чнае месца адводз1лася патрыятычнаму выхаванню

У пал1тычнай сферы С. Канарск1 быу прых1льн1кам усталявання моцнай манарх11 у Рэчы Паспал1тай, палымяна крытыкавау 1дэ1 выключнасц1 дзяржаунага ладу кра1ны, неабмежаваныя шляхецк1я вольнасц1, права "л1берум вето".

Прапановы С. Канарскага па адмене прынцыпа "л1берум вето" был1 здзейснены тольк1 пасля прыняцця Канстытуцы1 3 Мая 1791 г.

39.Палгтычныя 1 прававыя погляды физиякратау (I. Страйноуски, М. Карпов1ч, К. Багуслауск1, Д. П1льхоуск1).

Адным з нак1рункау асветн1цкай 1дэалог11 быу ф1з1якратызм. У апо-шняй трэц1 XVIII ст. 1дэ1 ф1з1якратызму прыйшл1 у Рэч Паспал1тую з Фра-нцы1. Як 1 1ншыя прадстаун1к1 эпох1 Асветы, ф1з1якраты патрабавал1 увя-дзення у дзеянне законау, як1я грунтуюцца на натуральным праве 1 забеспячэння высокага узроуню адукаванасц1 грамадзян. Ф1з1якратызм значную увагу удзяляу даследаванню сацыяльна-эканам1чных з' явау. У адрозненне ад меркантыл1зму, як1 галоунай крын1цай прыбытку л1чыу гандаль, ф1з1якраты сапрауднай крын1цай багацця л1чыл1 зямлю, а сапрауднай прадукцыйнай працай - земляробчую працу. Яны выступал1 з рэзкай крытыкай прыгоннага права, л1чыл1 што яно стрымл1вае прагрэс у сельскай гаспадарцы, бо не заахвочвае сялян да павышэння эфек-тыунасц1 працы. Ф1з1якраты у Рэчы Паспал1тай прапаноувал1 розныя пра-екты адмены прыгонн1цтва. У пал1тычнай сферы яны падтрымл1вал1 1дэ1 увядзення кансты-туцыйнай манарх11 як формы к1равання здольнай пакласц1 канец магнацкай ал1гарх11.

I. Страйноуск1. У ВКЛ тэарэтыки ф1з1якратызму гуртавал1ся вакол Галоунай школы. Сярод 1х был1 прафесара Ю. К. Багуслауски, Д. П1льхоу­ск1 1 1нш. Яны даказвал1 неабходнасць тэрм1новых рэформау дзяржаунага ладу Рэчы Паспал1тай, паляпшэння станов1шча прыгонных сялян.Найбольшую вядомасць сярод 1х атрымау 1еран1м Страйноуски (1752 -1816 гг.), прафесар кафедры натуральнага права Галоунай школы ВКЛ. Галоуныя свае думк1 ён выклау у даследаванн1 "Навука натуральнага 1 пал1тычнага права, пал1тычнай эканом11 1 права народау" (1785 г.). I. Страйноусю прытрымл1вауся распаусюджаную сярод асветникау тэорыю дагаворнага паходжання дзяржавы, якая давала тэарэтычную падставу для рэфармавання 1снуючага пал1тычнага ладу. Ён выступау з рэзкай крытыкай панаваушай у Рэчы Паспал1тай магнацкай ал1гарх11. Да натуральных правоу ен адносиу права на жыццё, набыццё 1 карыстанне зямным1 дабротам1. Падкрэсл1вау, што менав1та з натуральных правоу вын1каюць сацыяльныя правы грамадзян, 1 перш за усе права на асаб1стую свабоду, права на узаемную дапамогу 1 права на прыватную уласнасць.М. Карпов1ч. Бачным прадстаунжом антыпрыгонн1цк1х 1дэй з'яуляу-ся 1 М1ха1л Карпов1ч (1744 - 1803 гг.), прафесар дагматычнай тэалогП Га-лоунай школы ВКЛ.

М. Карпов1ч выклау сваю тэорыю узн1кнення 1 разв1цця грамадства, паходжання дзяржавы 1 права. Так, ён л1чыу, што спачатку людз1 был1 роуным1, займал1ся зб1ральн1цтвам Пазней занял1ся паляваннем, потым жывёлагадоуляй 1, нарэшце, земляробствам. На этапе жывёлагадоул1 з'яв1лася прыватная уласнасць 1 маёмасная няроунасць, з'яв1лася два в1ды няроунасц1 людзей.. Узн1кненне дзяржавы яшчэ больш узмацн1ла прыгнёт беднаты.

М. Карпов1ч рэзка крытыкавау прыгонн1цк1я аднос1ны, жорсткае абы-ходжанне паноу з сялянам1, прапаноувау перавод апошн1х на чынш, увя-дзенне параф1яльных школау. Вял1кую ролю у рэфармаванн1 феадальна-пры-гоннай с1стэмы М. Карпов1ч адводз1у навуцы 1 распаусюджванню асветы.

1дэ1 ф1з1якратызму не проста абмяркоувал1ся у грамадстве, але шэрагам уплывовых прых1льн1кау был1 рэал1заваныя на практыцы. У сва1х ма-ёнтках яны праводз1л1 рэформы узаемадачыненняу з сялянам1, адкрывал1 мануфактуры, займал1ся пашырэннем асветы у кра1, адчынял1 школы, разв1вал1 медыцыну.

40.Рэалгзацыя гдэй физиякратызму I. Храптовгч, П. Бжастоускг. I. Храптов1ч. Знаным прых1льн1кам ф1з1якратызму у ВКЛ быу Иах1м Храптов1ч, прадстаун1к буйнога магнацкага роду, з 1791 г. м1н1стр замеж-ных спрау Рэчы Паспал1тай, з 1793 г. апошн1 канцлер Вял1кага княства Л1тоускага.Свае погляды I. Храптов1ч выклау у книгах "Аб шматгадовым нацыянальным узнауленн1" 1 "Аб праве прыродыГалоуная думка выдадзеных 1м творау: бедныя сяляне -бедная кра1на, заможныя сяляне - заможная кра1на. Асноуная частка дабрабыту кра1ны складаецца з прадукцыйнай сельскагаспадарчай працы, аднак сялянская праца будзе эфектыунай, тольк1 кал1 яны будуць зац1каулены у яе вын1ках. Таму дзяржава пав1нна вызвал1ць сялян ад прыгону, надзял1ць 1х поуным аб'ёмам грамадзянск1х правоу. Фактычна I. Храптов1ч прапаноувау ператварыць сялян у вольных арандатарау зямл1.

У сва1х маёнтках В1шнёве I. Храптов1ч зраб1у першыя крок1 у накирунку прапанаванай 1м рэформы. Разглядаючы земляробства як галоуную крын1цу прыбавачнага пра-дукту, ён, разам з тым, вял1кую ролю у разв1цц1 грамадства надавау прамы-словасц1 1 гандлю. Таму у сва1х маёнтках будавау невял1к1я заводы. Храп-тов1ч заснавау у Шчорсах адну з першых у Рэчы Паспал1тай школу для сялян

П. Бжастоуск1. Далей I. Храптов1ча пайшоу вял1к1 писар л1тоуск1 Павел Бжастоуски (1739 - 1827 гг.), як1 у сва1м маёнтку правёу шэраг рэформау па паляпшэнню станов1шча сялян. Рэ-формы был1 унармаваны статутам1 1769 1 1791 гг., выдадзеным1 П. Бжастоуск1м са згоды сялян.Статутам 1769 г. сялянам прадстаулялася асаб1стая вольнасць 1 права пак1нуць маёнтак пры умове выстаулення за сябе замены 1 сплочвання даугоу. Ус1х сялян ён паводле сплочваемых пав1ннасцяу падзял1у на пеняжн1ау, баярау, цяглых 1 кутн1кау. Першыя тры групы атрымал1 у вечнае карыстанне вял1к1я гаспадарк1, з як1х несл1 пав1ннасц1 П. Бжастоуск1 у адрозненн1 ад 1ншых ф1з1якратау-рэфарматарау пайшоу на прадстауленне сялянам шырокага самак1равання. Яно было пабудавана на узор двухпалатнага парламента. У вышэйшую палату уваходз1л1 прызначаныя П. Бжастоуск1м адм1н1стратары (губернатар, п1сар, ц1вун 1 шш.), а таксама выбарныя прадстаунки сялянскага самак1равання (цэнзар, падцэнзар, бурм1стр, лаунники, лясн1чыя, дзесятн1к1 1 шш.). Н1жэйшая палата складалася з ус1х самастойных гаспадароу маёнтка. Для паседжанняу быу пабудаваны спецыяльны дом. Рэформы П. Бжастоускага сустрэл1 варожыя аднос1ны большасц1 зямляуласн1кау 1 ухвалял1ся перадавым1 колам1 Рэчы Паспал1тай.

41. Канстытуцыя 3 мая 1791 г. спалучала у сабе прынцыпы як Новага часу, так 1 Сярэднявечча. Так, у вобласц1 прававога станов1шча жыхароу Рэчы Паспал1тай абвяшчауся прынцып усеагульнасц1 грамадзянства, усе жыхары складал1 "народ". Аднак, адз1ным артыкулам Канстытуцы1, дзе пад народам разумел1ся усе грамадзяне, быу арт. 11, як1 называуся "Наро-дныя узброеныя с1лы". Усеагульнасць грамадзянства спалучалася з пера-жыткам феадальнага саслоунага ладу - з няроунасцю грамадзян. У першую чаргу гэта датычылася сялянства. Прызнаючы 1х ролю у складанн1 "най-большых багаццяу кра1ны", аб'яуляючы 1х вольными грамадзянам1, арт. 4 Канстытуцы1 3 трауня 1791 г. не надавау 1м права вольнага заключэння дамовау з памешчыкам1 1 свабоды сыходу ад 1х. Такое права атрымл1вал1 тольк1 "новапрыбылыя" сяляне 1 тыя, "як1я спачатку пак1нул1 радз1му, а зараз вырашыл1 на яе вярнуцца" [2, с. 100; 3, с. 159]. Астатш'м только га-рантавалася апека дзяржавы у забеспячэнн1 узаемнасц1 абавязкау па дамо-вах з памешчыкам1 1 немагчымасць апошн1м 1х парушыць.

Канстытуцыя дэкларавала непадзельнасць, сув1рэн1тэт 1 незале-жнасць кра1ны, свабоду веравызнанняу пры дам1наванн1 катал1цкай цар-квы, вяршэнства закона. У вобласц1 дзяржаунага к1равання был1 адмене-ныя найбольш арха1чныя 1нстытуты дзяржаунага права эпох1 феадал1зму -"л1берум вета", выбарнасць караля, права на стварэнне канфедэрацый, прынцып мясцовага прадстаун1цтва дэпутата Сейму (з гэтага часу ён прад-стаун1к народа, а не свайго павету), уводз1л1ся 1нстытуты падзелу уладау, контрас1гнатуры актау караля, стала дзейн1чаючага урада.Заканадаучая улада належала двухпалатнаму сейму, рашэнн1 якога прымал1ся большасцю галасоу. Вызначауся склад 1 кампетэнцыя урада, як1 атрымау назву "Варта закона".

Ярка выяв1лася кампрам1снасць пры арган1зацы1 судовай улады. Аб-вяшчауся прынцып незалежнасц1 судовай улады, але захоувал1ся асобныя саслоуныя суды для шляхты, гараджан 1 сялян.

Яна замацоувала прагрэс1унае палажэнне аб тым, што "усякая улада бярэ свой пачатак у вол1 народа 1 пав1нна складацца з трох гал1н: заканадау-чай, выканаучай 1 судовай". Кароль надзяляуся шырок1м1 паунамоцтвам1.

У 1792 г. (праз год з нечым пасля прыняцця Канстытуцы1) Рас1я 1 Прус1я далучыл1ся да унутранай апаз1цы1 у Рэчы Паспал1тай, вядомай пад назвай Таргав1цкай канфедэрацы1, якая пачала барацьбу супраць 1дэй 1 прых1льн1кау Канстытуцы1. Гэта прывяло да акупацы1 кра1ны войскам1 за-межных дзяржау, адмены Канстытуцы1, а потым да другога падзелу Рэчы Паспал1тай (1793 г.).

42.7 мая 1794 г. у лагеры каля вёск1 Паланец Т. Касцюшка выдау Паланецк1 ун1версал, нак1-раваны на паляпшэнне 1х станов1шча. Ун1версал абвяшчау дзяржауную апеку над сялянам1, прадугледжвау прадстауленне сялянам асаб1стай сва-боды (пры умове 1х разл1ку з панам1 1 аплаты дзяржауных падаткау). Ся-ляне пав1нны был1 паведамляць кам1с11 мясцовага к1равання аб сва1м но­вым месцы жыхарства. Спецыяльным артыкулам ун1версала Т. Касьцюшка папярэджвау аб тым, што парушэнне дадзеных пастановау памешчыкам1 будзе праследавацца па суду 1 в1наватыя будуць пакараныя, як за проц1-дзеянне мэтам паустання. Сяляне таксама папярэджвал1ся аб крымшальнай адказнасц1 за выступлення супраць землеуладальн1кау 1 прадстаун1коу рэвалюцыйнага ураду.

Нягледзячы на абмежаванасць 1 кампрам1снасць, универсал быу вы-датным прагрэс1уным актам, першым у г1сторы1 Рэчы Паспал1тай змяншэн-нем цяжару паншчыны. Гэта сведчыць, што справу незалежнасц1 дзяржавы Т. Касцюшка звязвау з сялянск1м1 масам1, найбольш шматл1кай сацыяльнай групай грамадства. Аднак закл1к1 к1раун1ка паустання натыкал1ся на неда-вер сялян 1 прамы сабатаж памешчыкау.У 1800 г. Т. Касцюшка надрукавау у Парыжы брашуру "Ц1 могуць паляк1 дамагчыся незалежнасщ?", у якой была выкладзена праграма барацьбы за адраджэнне страчанай дзяржаунасц1. Трактат складвауся з прамовы, чаты-рох частак 1 заключэння.

У прадмове аутар папярэджвае сва1х землякоу, каб не спадзявал1ся на замежную дапамогу, а кал1 хочуць "шчасця, гонару 1 славы ... неабходна карыстацца сродкам1 1 с1лам1, як1я прырода дала чалавеку ... пажадаем тольк - 1 мы станем свабодным1, бо шаснаццащмшьённы народ не можа быць народжаны для рабства"

Я. Ясшскь Больш радыкальныя 1дэ1 пад час паустання 1794 г. вы-казвау к1раун1к часовага рэвалюцыйнага ураду Л1твы 1 Беларус1 - Найвы-шэйшай л1тоускай рады, камандуючым мясцовым1 войскам1 Якуб Яс1нск1.

Напярэдадн1 паустання Я. Яс1нск1 узначальвау тайную арган1зацыю "В1ленск1х якаб1нцау", якая закл1кала народ да адкрытай барацьбы з тыра-н1яй 1 феадальным ладам, выкарыстоуваючы вопыт Вял1кай французскай рэвалюцы1. Я. Яс1нск1 л1чыу, што чалавек пав1нен карыстацца павагаю за розум, а не за саслоуную прыналежнасць, патрабавау роунасц1 станау. Як рэвалюцыянер крытыкавау шляхецк1я звыча1, абурауся непаслядоунасцю 1 палав1нчатасцю рэформ у Рэчы Паспал1тай. Свае радыкальныя 1дэ1 ён выклау у шэрагу вершау, напрыклад "Спрэчк1", "Да вяльможау польск1х аб пастаянстве", "Да народа", невял1кай працы "Да Стэфана Баторыя". Усе вершы нап1саны з паз1цый вял1кага патрыятызму, патрабаванняу свабоды 1 роунасц1 для ус1х станау грамадства.

Падчас паустання у адозвах Я. Ясшскага з'яуляюцца радыкальныя заклш: "Хапайце здрадшкау, судзще 1 заб1вайце ус1х ... не спадзявайцеся на меч справядл1васщ, часта х1стк1 1 заусёды спознены"; "паспеу час ск1нуць мяккасардэчнасць, якой ганарыуся наш край

43. Пал1тычныя 1 сацыяльныя погляды I. Яленскага вагал1ся пам1ж 1дэям1 асветн1цтва 1 старой данжанаускай Руссю (1дэалам1 стараверау). У сва1м найбольш знакам1тым творы "Благавесць да 1зра1ля Рас1йскага", нап1саным у царскай нявол1, ён выклау праграму радыкальнай перабудовы гра-мадства. Так, ён патрабавау адмены прыватнай уласнасц1, саслоуяу, ства-рэння агульнанароднай дзяржавы 1 урада, абшчыннага вядзення гаспадарк1, усеагульнай абавязковай працы 1 адукацы1, справядл1вага падзелу матэ-рыяльных багаццяу. Старыя, 1нвал1ды 1 дзец1, на яго думку, пав1нны утрымл1вацца за кошт абшчыны.

I. Яленск1 л1чыу, што органы дзяржаунага к1равання, суды 1 рада старэйшын пав1нны выб1раюцца агульнанародным галасаваннем. Перавага пав1нна аддаецца мудрым 1 дабрадзейным людзям, як1я могуць быць нават 1 бедным па свайму маёмаснаму станов1шчу. У грамадстве пав1нны дзей-н1чаць простыя 1 ясныя законы, колькасць як1х мус1ць быць строга абмежа-вана, каб кожны грамадзян1н 1х лёгка памятау 1 разумеу. Смяротнае пака-ранне пав1нна быць адмененае, 1 парушальн1к1 законау будуць проста выга-няцца з абшчын [4, с. 171].

I. Яленск1 з народных пазщый крытыкавау аф1цыйную рэлтю, вы-ступау за раннехрысц1янск1 лад жыцця.

С. Зянов1ч. Аб неабходнасщ рэформы грамадства у адпаведнасцю з 1дэям1 утап1чнага сацыял1зму выказвауся 1 ураджэнец В1цебшчыны Сямён Зянов1ч. Свае погляды ён выклау у рукап1снай працы "Сапрауднае тлума-чэнне правоу чалавека" (пасля 1795 г.). У творы С. Зянов1ч асуджае сацы-яльную няроунасць, прыгнечанне аднаго чалавека друг1м, выступае з кры-тыкай рас1йскага самадзяржауя як формы дзяржаунага к1равання.

Недасканалай сацыяльна-пал1тычнай рэча1снасц1 С. Зянов1ч проц1па-стауляе 1дэал свабоднага грамадства, заснаванага на агульнай уласнасц1, што вядзе да братэрства 1 роунасц1 людзей

44. Пасля падзелау Рэчы Паспал1тай у 1772, 1793 1 1795 гг. 1 далучэння беларуск1х зямель да складу Рас1йскай 1мперы1 грамадск1 1 дзяржауны лад спазнау значныя змены. Перш за усё, змян1уся адм1н1страцыйна-тэрыта-рыяльны падзел былых зямель Вял1кага княства. Назвы ваяводствау 1 паве-тау был1 заменены на назвы губерняу 1 уездау. Уся тэрыторыя Беларус1 падзелена на пяць губерняу - Гродзенскую, В1ленскую, М1нскую, Маг1-лёускую, В1цебскую. Першыя тры называл1ся л1тоуск1м1 губерням1, дзве апошн1я - беларуск1м1.

Шляхта фактычна цалкам згуб1ла свае пал1тычныя правы 1 той уплыу, што яна мела у Рэчы Паспал1тай. К1раванне цалкам перайшло у рук1 рускай бюракраты1. Змян1лася дзяржауная мова. Ва ус1х дзяржауных установах пачал1 п1саць 1 гаварыць на рускай мове. Уводз1лася ваенная пав1ннасць, падатк1, у памерах не меншых за папярэдн1я.

Пытанн1 аб вызваленн1 сялян, змене грамадскага ладу, прыняцц1 кан-стытуцыи не падтрымл1вал1ся царскай уладай. Цалкам непарушным1 захоу-вал1ся феадальныя аднос1ны. На легальным узроун1 пытанн1 самауладдзя 1 прыгонн1цтва не магл1 нават абмяркоувацца.

У той жа час, каб не выкл1каць новае паустанне, царск1 урад у пер-шай трэц1 XIX ст. захоувау пэуную самастойнасць земляу ВКЛ, што значна адрозн1вала 1х ад рас1йск1х губерняу. Тут працягвау дзейн1чаць прыняты яшчэ у XVI ст. Статут ВКЛ 1588 г., з невялшм1 зменам1 дзейнчала с1стэма судоу, функцыянавала былая с1стэма сярэдняй 1 вышэйшай адукацы1. У ду-хоуным жыцц1, нягледзячы на дзяржауную падтрымку праваслауя, пра-цягвал1 дам1наваць катал1цкая 1 ун1яцкая цэрквы.

Адпаведна галоуным пытаннем нацыянальнай грамадска-пал1тычнай думк1 стала адраджэнне дзяржаунасц1 ВКЛ, пошук шляхоу да нацыяналь­най самастойнасц1. Абап1раючыся на прых1льнасць уладау прадстаун1к1 шляхты прапаноувал1 розныя праекты уладкавання дзяржаунай улады на землях ВКЛ.

Друпм значным пытаннем пал1тычнай думк1 Беларуси гэтага перыя-ду была рэформа адукацыйнай с1стэмы. Улады Рас1йскай 1мперы1 для пры-цягнення с1мпатый мясцовага насельн1цтва на свой бок у 1803 г. на базе Галоунай Вшенскай школы стварыл1 В1ленск1 ун1верс1тэт, а у 1812 г. у По-лацку была адкрыта другая вышэйшая навучальная установа на тэрыторы1 Беларус1 - Полацкая езу1цкая акадэм1я.

Ул1чваючы немагчымасць абмяркоуваць пытанн1 рэформау дзяржау-нага 1 грамадскага ладу розныя пал1тычныя групоук1 пачал1 разглядаць пытанн1 адукацы1.

Пытанне прынцыпау, на як1х пав1нна адбывацца ун1ф1кацыя с1стэмы, ф1ласофск1х падмуркау, на як1х пав1нны выхоувацца будучыя пакаленн1, 1 стал1 асновай дыскус11 пам1ж л1бералам1 1 кансерватарам1.

45. У 1811 г. вядомы дзяржауны дзеяч 1 кампаз1тар М1ха1л Клеафас Аг1н-ск1 (1765 - 1833 гг.), выяуляючы настро1 пэуных колау шляхты ВКЛ, падау Аляксандру I праект утварэння на беларусюх 1 украшсюх землях Вял1кага княства Л1тоускага са стал1цай у В1льн1 у складзе Гродзенскай, В1ленскай, М1нскай, В1цебскай, Маг1лёускай, К1еускай, Падольскай, Валынскай губер-няу, а таксама Беластоцкай вобласщ 1 Тарнопальскай акруг1. Свае погляды М. К. Агшсю выклау у "Зап1сцы графа Аг1нскага пададзенай Аляксандру I 15 мая 1811 г." 1 складзеным на яе аснове "Праекце указа аб новай аргаш-зацы1 заходн1х губерняу".

У праекце указа М. К. Аг1нск1 прапануе аднав1ць ВКЛ на чале з 1мпе-ратарск1м намесн1кам з тытулам Высокасц1. Непасрэдна к1раваць ВКЛ бу-дзе Л1тоуская канцылярыя, пад к1раун1цтвам аднаго з дзяржауных м1-ш'страу, прызначанага Iмператарам. Рэгуляванне публичных аспектау жыц-цядзейнасц1 ВКЛ (арган1зацыя к1раваннем, падатк1, юстыцы1 1 г.д.) будзе ажыццяуляцца у адпаведнасц1 з канстытуцыяй - Асноуным статутам ВКЛ. Усе чыноун1к1 будуць выключна ураджэнцам1 вял1кага княства. Вышэй-шым судом будзе Трыбунал у В1льн1, а Л1тоуск1 статут (Статут 1588 г.) бу-дзе дзейсным грамадзянск1м законам ВКЛ [11, с. 212 - 213].

Гмператар Аляксандр I з прыхшьнасцю чытау прапанаваныя яму "За­пуску" 1 "Праект указу", аднак правячыя колы Расшскай 1мперы1 адмоуна пастав1л1ся да гэтай 1дэ1. Па-першае, на беларуск1я земл1 яны глядзел1 як на спадчынныя уладанн1 Рас11, "исконно русские" тэрыторы1. Па-другое, яны баял1ся аднауленнем ВКЛ аслаб1ць Рас1йскую 1мперыю 1 не был1 упэунены у будучай адданасц1 Рас11 гэтых зямель.

Пасля перамог1 над Напалеонам да праекта аднаулення ВКЛ рас1й-ск1я улады ужо не вяртал1ся.

46. На Беларуси у пачатку XIX ст. пачау распаусюджвацца "рэлшйны л1берал1зм". Цесная сувязь тагачасных рэл1г1йных 1нстытутау з прыгонным ладам, самауладдзем выкл1кала крытыку з боку асветн1цк1 настроеных прадстаун1коу шляхты 1 узн1каючай 1нтэл1генцы1. Не маючы мажл1васць легальна крытыкаваць прыгонн1цтва 1 самауладдзе, яны пачал1 крытыка-ваць папства 1 кл1р, ордэнскую с1стэму выхавання, рэл1г1йную мараль. Асобныя прадстаун1к1 шляхты выказвал1 думк1 аб магчымасц1 абмежа­вання прэтэнз1й духавенства, аддзяленне царквы ад дзяржавы 1 школы -ад царквы.

У першай палове XIX ст. прыхшьнш либерализму у Бе-ларус1 у сваёй праграме рэформ не пасягал1 на самауладдзе 1 не патрабавал1 канстытуцыи. Iх мэтай была такая рэформа, каб пры самауладдз1 был1 б усталяваны пачатк1 прававой дзяржавы, рэфармавана с1стэма суда, забяспе-чаны правы асобы. Перадумовай будучай рэформы дзяржавы яны л1чыл1 рэформу с1стэмы сярэдняй 1 вышэйшай адукацы1 у духу яе дэмакратызацы1 1 л1берал1зацы1. Яны вельм1 нясмела закранал1 праблемы вырашэння сялян-скага пытання, аднауленн1 страчанай дзяржаунасц1 у той ц1 1ншай форме.

Памяркоуна-патрыятычную 1 талерантную паз1цыю займау рэктар В1ленскага ун1верс1тэта крашм Страй-ноуск1. Яшчэ у 1785 г. ён нап1сау падручн1к "Навука аб прыродным 1 пал1-тычным праве, пал1тычнай эканом11 1 праве народау", як1 вытрымау 5 выданняу, у тым л1ку 1 на рускай мове (1809 г.). I. Страйноусю падзяляу 1дэ1 ф1з1якратау, выступау за вызваленне сялян.

!дэ1 ф1з1якратызму падзяляу 1 яго брат, Валерыян Страйноусю (1759 -1834 гг.), як у 1808 г. выдау у В1льн1 кн1гу пад назвай "Аб пагадненш памешчыкау з сялянам1". В. Страйноуск1 сцвярджау, што прыгонны стан супярэчыць натуральнаму праву 1 стрымл1вае прагрэс грамадства. Таму не-абходна л1кв1даваць асаб1стую залежнасць сялян ад памешчыкау.

Я. Снядэцк1 спрабавау ажыццяв1ць рэформу с1стэмы сярэдняй 1 вышэйшай адукацыи у Беларуси 1 Л1тве. Цэласную праграму рэ-формы с1стэмы адукацы1 у духу яе дэмакратызацы1 1 л1берал1зацы1 ён вы-клау перш за усе у манаграфп "Жыццё 1 л1таратурная дзейнасць Гуга Ка-лантая" (1814 г.). Я. Снядэцк1 л1чыу, што "вышэйшая улада" не павшна займацца дробным1 пытанням1 адукацы1, а усю сваю увагу пав1нна звяр-нуць на склад 1 станов1шча настаун1кау 1 выкладчыкау, бо гэта "крын1ца, ад якой усё залежыць"

Либеральным 1дэ1 выказвау 1 малодшы брат Яна Сня-дэцкага - прафесар х1м11 1 медыцыны Анджэй Снядэцк1 (1768 - 1838 гг.). Падтрымл1ваючы матэрыял1стычныя 1дэ1 у прыродазнаучых навуках, у сацыяльным жыцц1 ён выступау за асвету як галоуны сродак вырашэння ус1х сацыяльных супярэчнасцяу 1 канфл1ктау.

47. . У адрозненн1 ад л1бералау прадстаунш кансерватыу-най думк1 катэгарчына выступал1 супраць асветн1цк1х 1дэй. Усе праблемы Рэчы Паспал1тай, яе зн1кненне яны звязвал1 з асветн1цкай 1дэалог1яй 1 заснаваным1 на ёй рэформам1 сяр. - канца XVIII стст. Так, у 1818 - 1823 гг. Ггнат Лабажэусю (Лада-Лабажэуск) (каля 1750 - 1826 гг.). выдау у стал1цы Рас1йскай 1мперы1 тры кн1г1 на французскай мове, нак1раваныя супраць асветнщкай думк1 XVIII ст. Змест ктг часткова друкавауся на старонках пецярбуржскай рускамоунай газеты - "Русский инвалид". Лабажэуск1, як 1 Жазэф дэ Мэстр, выступае як прых1льн1к традыцыянал1зму, вораг народауладства.

Кал1 прых1льн1к1 асветн1цкай л1беральнай думк1 на Беларус1 гурта-вал1ся вакол В1ленскага ун1верс1тэта, то цэнтрам кансерватыуных 1дэй бы­ла Полацкая езу1цкая акадэм1я, прафесары якой адстойвал1 тэалаг1чны светапогляд, к1равал1ся 1м у сваёй практычнай дзейнасц1.

Пам1ж прафесарам1 В1ленскага ун1верс1тэта 1 Полацкай езу1цкай ака-дэм11 вялася 1дэйная палем1ка, якая знайшла сваё адлюстраванне на ста-ронках двух часоп1сау - "В1ленскага дзённ1ка" (В1льня) 1 "Полацкага што-месячн1ка" (Полацк), а таксама 1ншых перыядычных выданняу таго часу, 1 зраб1ла вял1к1 уплыу на фарм1раванне грамадскай думк1. . У арб1ту спрэчк1 пам1ж л1бералам1 1 кансерватарам1 уключаюцца пытанн1 фшасофп, этыю, г1сторы1, педагог1к1 1 г.д.

Дыскус1я па асноуных праблемах грамадскай думк1 абяцала даць плённыя вын1к1, аднак неспадзявана яна была гвалтоуна спынена сама-дзяржауем. Вясной 1820 г. царск1м указам прафесары 1 студэнты Полацкай езу1цкай акадэм11 у л1ку 1ншых езу1тау пад канвоем пал1цы1 был1 выпрау-лены у Аустрыю.

48. Рэакцыяй на абстрактнае адмауленне нацыянальных, г1старычных, эвалюцыйных фактарау у разв1цц1 права выступ1ла эпоха рамантызму. Пад апошн1м у л1таратуры 1 мастацтве пачал1 разумець творчую плынь, галоу-най характарыстыкай каторай ёсць мастацкае увасабленне невядомага, незвычайнага, бясконцага - што акаляе чалавека - з дапамогай 1ррацыя-нальных з'явау, с1лы пачуцця [1, с. 7]. Тэарэтыю рамантызму (асабл1ва нямецкага) асабл1вае значэнне надавал1 узвышэнню народна-паэтычнай творчасц1, верыл1 у значэнне "народнага духу", "народнай свядомасц1", што пав1нны разглядацца у непарыунай лучнасц1 з мовай, культурай, г1сто-рыяй народа. Адной з сва1х задач яны бачыл1 фармаванне нацыянальнай свядомасц1 сва1х суграмадзян.

Галоуным прадметам защкауленасщ I. Дан1лов1ча было беларускае права. Ён упершыню ап1сау усе рукап1сныя 1 друкаваныя экземпляры Статута ВКЛ, а таксама падрыхтавау першае навуковае выданне Статута ВКЛ 1529 г. (апублжаваны у 1841 г.). Як асаб1ста адзначау I. Дан1лов1ч, ён рыхтавау да друку Статут ВКЛ 1529 г. "не тольк1 каб выратаваць гэты важны помн1к беларускага заканадауства ад страты", але 1 для таго, каб даказаць, што "тагачасная Л1тва к1равалася беларуск1м1 звычаям1 1 зако-

нам1" [6, с. 192].

У працы "Пстарычны агляд л1тоускага заканадауства" (1837 г.) I. Да-н1лов1ч дау характарыстыку г1старычнага разв1цця права у Беларус1 1 Л1тве, першы спрабавау высветл1ць яго крын1цы 1 сувязь са старажытнаруск1м 1 заходнееурапейск1м заканадауствам, сцвярджау самабытны характар бела-рускага права.

Усё жыццё ён быу прых1льн1кам 1дэ1 адраджэння беларуска-л1тоу-скай дзяржавы, мовы Статутау ВКЛ, чаму прысвяц1у усе свае с1лы 1 здоль-насц1. У сувяз1 з гэтым адз1н з яго б1ёграфау з глыбокай павагай, а адна-часова 1 з лёгкай 1рон1яй слушна зауважыу, указваючы на рэдкасны, асабл1вы жыццёвы шлях гэтага чалавека: "Ёсць усе падставы л1чыць яго патрыётам-беларусам, грамадзян1нам дзяржавы, якая дауно зн1кла, а так-сама чалавекам, як1 з кахання да помн1кау роднай г1сторы1 служыу прыв1ду XV 1 XVI стст."

49. . У 1817 г. у Вшенсю'м ун1верс1тэце пад уплы-вам асветн1цк1х 1 г1старычных прац л1беральна настроеных выкладчыкау паустал1 1 пачал1 дзейн1чаць тайныя студэнцк1я гуртк1 "Таварыства ф1лама-тау" (ад грэчаскага - аматары ведау) 1 "Таварыства ф1ларэтау" (аматары дабрачыннасц1). Арган1затарам1 таварыствау был1 студэнты ун1верс1тэта А. М1цкев1ч, Т. Зан, Ю. Яжоусю, Ф. Малеусю, Я. Чачот, А. Петрашкев1ч.

Паступова патрыятычныя 1дэ1 пачынаюць займаць галоунае, дам1-нуючае месца у 1х светапоглядзе, падпарадкоуваюць сабе маральныя 1 на-вуковыя. Пал1тычныя 1дэ1 з'яуляюцца у фшаматау у 1819 г. 1 з гэтага часу пастаянна ф1гурыруюць у 1х перап1сцы 1 творчасц1. На друг1м этапе ф1ла-маты пашыраюць свой духоуны уплыу на бл1зк1я 1м па духу тайныя тава-рыствы. Пад 1дэйным уплывам ф1ламатау знаходз1л1ся "прамян1стыя" (ад слова "прамень") 1 "ф1ларэты", як1я дзейн1чал1 у В1ленск1м ун1верс1тэце, а таксама тайныя таварыствы у Св1слацкай г1мназ11 1 Полацк1м п1ярск1м вучыл1шчы. Арган1зацыя пачынае мець розныя узроун1 кансп1рацы1. Най-больш буйнай часткай был1 ф1ларэты, як1я працягвал1 традыцы1 сама-адукацы1, служыл1 сродкам прыцягнення новых сяброу. Уласна ф1ламаты стал1 найбольш закансп1раванай часткай арган1зацы1, яны абмяркоувал1 пал1тычныя праблемы грамадства, стро1л1 планы 1х вырашэння.

Па сваёй свядомасщ ф1ламаты з'яулял1ся лщвшам1, патрыётам1 ВКЛ, менав1та таму мясцовы, беларуск1 матэрыял знайшоу шырокае адлюстра-ванне у л1таратурнай творчасц1 фшаматау (вершах, баладах, каментарыях да 1х 1 г.д.). У рэчышчы рамантычнага светапогляду, захаплення псторыяй 1 культурай народа, яны ажыццяв1л1 паглыбленае вывучэння дзяржаунага 1 пал1тычнага ладу Вял1кага княства Л1тоускага, яго г1старычных, культур­ных, пал1тычных 1 дэмакратычных традыцый. Менав1та ф1ламаты першым1 пачал1 даследаваць беларуск1 фальклор, вераванн1 1 звыча1 беларусау, бела-рускую мову. Для характарыстык1 падобных поглядау вядомы польски г1сторык М. Хандэльсман (1882 - 1945 гг.) увёу тэрмш "пал1тычны ра-мантызм", як1 трэба прызнаць удалым

50. Пасля задушэння паустання 1830 - 1831 гг. царызм зразумеу усю небяспеку польскага уплыву 1 пачау адкрыта праводз1ць на беларуск1х 1 л1тоуск1х землях адваротную рус1ф1катарскую пал1тыку, мэтай якой было н1вел1раванне розн1цы, 1снаваушай пам1ж руск1м1 1 беларуск1м1 губерням1, падауленне нацыянальна-вызваленчага руху 1 цесна звязанай з 1м перада-вой грамадска-пал1тычнай думк1.

Рус1ф1кацыя пачалася са зн1шчэння прапольскай с1стэмы сярэдняй 1 вышэйшай адукацыи, якая склалася у Беларуси 1 Л1тве у канцы XVIII -пачатку XIX стст. У 1832 г. быу зачынены царызмам В1ленск1 ут'версгтэт. На базе двух факультэтау ун1верс1тэта - медыцынскага 1 тэалаг1чнага - бы-л1 створаны дзве Акадэмп: Вшенская медыка-х1рург1чная Акадэм1я 1 В1-ленская рымска-катал1цкая духоуная Акадэм1я. Яны пра1снавал1 на працягу дзесяц1 гадоу, а потым у 1842 г. В1ленская медыка-х1рург1чная Акадэм1я была пераведзена у К1еу, а В1ленская рымска-катал1цкая духоуная Акадэ-м1я - у Пецярбург. Так1м чынам, з 40-х гг. XIX ст. Беларусь 1 Л1тва на доуг1 час был1 пазбаулены вышэйшых навучальных устаноу, што адмоуна адб1ва-лася на духоуным жыцц1 грамадства, узроун1 пал1тычнай 1 прававой думк1.

Наступным крокам па зн1шчэнню адметнасц1 краю была адмена у 1839 г. Брэсцкай царкоунай ун11 1596 г. 1 далучэнне ун1яцкай царквы Бела-рус1 да Рас1йскай праваслаунай царквы. У вын1ку гэтага акту каля двух м1льёнау беларусау-ун1ятау зраб1л1ся праваслауным1.

На працягу 30-х гг. XIX ст. была скасавана таксама дзейнасць Ста­тута Вял1кага княства Л1тоускага 1588 г., уведзена у Беларус1 агульнара-с1йскае заканадауства. З 1832 г. дзейнасць Статута была скасавана на тэ-рыторы1 В1цебскай 1 Маг1лёускай губерняу, а у 1840 г. - на тэрыторы1 В1ленскай, Гарадзенскай 1 М1нскай.

Указам ад 18 чэрвеня 1840 г. М1калай I забарату выкарыстоуваць у аф1цыйных дакументах назвы "Беларусь" 1 "Л1тва", "беларуск1я губерн1" 1 "л1тоуск1я губерн1". Замест 1х уводз1лася назва "Северо-Западный край".

У вын1ку пал1тык1 рас1йск1х уладау на Л1тве 1 Беларус1 быу фактычна вын1шчаны легальны пал1тычны супрац1у самадзяржаую. Л1беральныя гуртк1 был1 зачынены. Пал1тычная думка заставалася тольк1 кансерва-тыуная - праурадавая, або рэвалюцыйная - падпольная.

51. Пасля паражэння паустання 1830 - 1831 гг. у грамадскай свядомасц1 дам1навал1 кансерватыуныя 1дэ1. Кансерватызм гэтага часу быу прадстау-лены перш за усё "Пецярбургск1м гуртком", як1 жартам называл1 "Пентар-х1яй" (слова грэчаскае, у перакладзе азначае "улада пяц1"), таму што яго духоунае жыццё вызначал1 пяць вядомых у той час п1сьменн1кау, публ1­цыстау, мыслщеляу, ураджэнцау беларуск1х 1 украшсюх зямель - Г. Ржа-вусю, I. Пржацлаусю, I. Галав1нск1, I. Шщрмер 1 М. Грабоусю.

Г. Ржавускь Адным з найбольш вядомых прадстаушкоу кансерва-тыунай думю 30 - 50-х гг. XIX ст. у Беларуси, Л1тве 1 Польшчы быу Генрых Ржавуск.1 ён вы-ступ1у у абарону феадальна-прыгонн1цк1х аднос1н, як1я ён л1чыу часткай традыцыйных формау 1снавання грамадства. Г. Ржавуск1 выступау супраць усяляк1х зменау ва усталяваных сацыяльных аднос1нах 1 1нстытутах.

I. Галавшск1 з'яуляуся прадстаун1ком клерыкальных кансерватыуных 1дэй. Ён разглядау веру як неабходную, 1нтэгральную частку народнай тра-дыцы1 1 разам з тым як важную апору захавання феадальна-прыгонн1цк1х аднос1н.

К. Буйнщкь Непасрэдным правадн1ком 1дэй кансерватызму у Бела-рус1 1 Л1тве быу в1ленск1 часоп1с "Рубон" (1842 - 1849 гг.). Выдауцом 1 рэдактарам часоп1су быу г1сторык, п1сьменн1к 1 публ1цыст Каз1м1р Буйн1цк1 (1788 - 1878 гг.). На старонках гэтага друкаванага органа праводз1л1ся сла-вянаф1льск1я 1 панслав1сцк1я 1дэ1, крытыкавал1ся л1беральны 1 рэвалюцый-на-дэмакратычны напрамк1 грамадскай думки»

52. Пасля паразы паустання 1830 - 1831 гг., наступлення рэакцыи гра-мадства было пазбаулена надзе1 на вырашэнне эканам1чных 1 пал1тычных праблем у рамках закона шляхам рэформ дзяржаунага 1 грамадскага ладу. На змену легальным л1беральным гурткам прыйшл1 падпольныя рэвалю-цыйна-дэмакратычныя арган1зацы1, як1я прапанавал1 значна больш рады-кальныя пал1тычныя 1дэалы для грамадства.

Розн1ца пам1ж 1м1 1 л1бералам1 пралягала у аднос1нах да дэмакраты1 (як формы дзяржаунага ладу). Памяркоуныя л1бералы бачыл1 у дэмакраты1 спосаб вырашэння сацыяльных канфл1ктау пры удзеле ус1х грамадзян 1 дасягненн1 кампрам1су. Вось чаму для некаторых з 1х прымальным1 был1 1 канстытуцыйная манарх1я, 1 дэмакратычная рэспубл1ка, а важнай задачай з'яулялася захаванне свабоды шдывща ц1 меншасц1 пры дэмакратыи. Рэва-люцыйным дэмакратам (1 гэта яднала 1х з сацыял1стам1) быу уласц1вы свай-го роду арган1зацыйны фетышызм: удзел усяго народа у к1раванн1 дзяржа-вай здавауся 1м самадастатковым. Пры гэтым дэмакратызм ператварауся у "дэмакратычны абсалютызм" [12]. Радыкалы заяулял1, што гавораць ад 1мя народа (народных мас) 1 дзейн1чаюць у яго 1нтарэсах супраць к1руючай эл1ты, якая карыстаецца народным багаццем. З пункту гледжання рады-калау, стварэнне справядл1вага 1 свабоднага грамадства патрабавала зн1-шчэння 1снуючага парадку. Вось чаму прых1льн1к1 радыкал1зму у Беларус1 адрозн1вал1ся ад памяркоуных л1бералау не стольк1 уяуленням1 аб прынцы-пах пабудовы справядл1вага грамадства, кольк1 антыпамешчыцкай нак1ра-ванасцю 1 спробам1 знайсц1 падтрымку у сялян 1 рамесн1кау.

М. Валов1ч. Адным з першых гэтую 1дэю выказау М1ха1л Валов1ч (1806 - 1833 гг.) - роданачальнж рэвалюцыйна-дэмакратычнага напрамку у нацыянальнай пал1тычнай думцы. У пал1тычным разв1цц1 М. Валов1ча вылучаюцца два перыяды. Першы, кал1 яго светапогляд разв1вауся у рэчы-шчы шляхецкай рэвалюцыйнасц1, ахопл1вае гады навучання у В1ленск1м ун1верс1тэце 1 працягваецца да удзелу у паустанш 1830 - 1831 гг. Друп, ка-л1 М. Валов1ч паступова пераходз1ць на паз1цы1 рэвалюцыйнага дэмакра­тызму 1 утап1чнага сацыял1зму, пачынаецца ад 1831 г. 1 працягваецца да канца дзён рэвалюцыянера (1833 г.).

53. Ф. А. Сав1ч. Адрадз1ць дзейнасць разгромленых студэнцк1х арган1-зацый "ф1ламатау" 1 "ф1ларэтау" став1л1 сабе за мэту сябры створанага у 1836 г. у асяроддз1 в1ленск1х студэнтау "Дэмакратычнага таварыства". На чале арган1зацы1 быу сын ун1яцкага святара з П1ншчыны Франц Андрэев1ч Сав1ч (1815 - 1861 гг.). Дзейнасць таварыства адразу ж прыняла рэвалю-цыйна-дэмакратычны напрамак.

Таварыства складалася з студэнтау Акадэм11, выхадцау з разначын-нага асяроддзя 1 дробнай шляхты. Погляды членау тайнага рэвалюцыйнага таварыства фарм1равал1ся пад уплывам дэмакратычнай л1таратуры 1 1дэй уташчнага сацыял1зму. Члены гуртка Ф. Сав1ча Рапчынск1, Загорск1

Ю. Бакшанск1. Рэвалюцыяна-дэмакратычныя 1дэ1 выказвау публ1-цыст 1 актыуны удзельн1к вызвольнага руху Юльян Бакшанск1 (1824 -1863 гг.). За удзел у тайных студэнцк1х гуртках 1 хаванне забароненых кн1г яго у 1842 г. саслал1 у Разанскую губерню. Пасля вяртання з ссылк1 у 1846 г. ён напсау "Адозву да сялян" (1847 г.), у якой заюпкау 1х аб'яднацца з мяшчанам1 1 салдатам1 1 выступ1ць супраць памешчыкау. Ю. Бакшанск1 выказвау 1дэю аб вырашаючай рол1 народных мас у жыцц1 грамадства. На-роднае паустанне ён разглядае як асноуны сродак вырашэння сацыяльных 1 нацыянальных праблем.

Браты Далеу-ск1я стварыл1 тайную рэвалюцыйную арган1зацыю "Брацк1 саюз л1тоускай моладз1" (1846 - 1849 гг.). Асноунай мэтай арган1зацы1 было вызваленне народа з пад прыгнёту царызму 1 аднауленне незалежнай Рэчы Паспал1тай шляхам узброенага паустання. 1х щэалопя вызначалася спалучэннем на-цыянальнага рамантызму 1 радыкальнага л1берал1зму, што было вельм1 ха-рактэрным у той час для еурапейск1х л1беральных рухау. Брацк1 саюз л1-тоускай моладз1 став1у сваёй мэтай не тольк1 адраджэнне Польшчы, але 1 абвяшчэнне рэспубл1к1, вызваленне ад прыгоннага права сялян 1 надзялен-не 1х зямлёй, роунасць ус1х грамадзян перад законам незалежна ад поглядау, веравызнання 1 нацыянальнасц1.

Нягледзячы на актыуную рэвалюцыйную дзейнасць М. Валов1ча, Ф. Сав1ча, Ю. Бакшанскага, братоу Далеусюх 1 шшых, як1я першым1 ва умовах рэакцы1 1 падаулення вальнадумства пасля паустання 1830 г. выка-зал1 1дэ1 рэвалюцыйнага дэмакратызму на беларускай зямл1, даследчык1 прызнаюць 1х грамадска-пал1тычныя погляды незавершаным1 1 фрагмен­тарными.

54. . У канцы 50-х гг. па усёй 1мперы1 пачалося легальнае абмеркаванне розных варыянтау будучай зямельнай рэформы. Разам з аб-меркаваннем сялянскага пытання пачалося адраджэнне легальных форм грамадскага жыцця.

На землях былога Вял1кага княства Л1тоускага паустал1 тры цэнтры 1нтэлектуальнага жыцця. У М1нску узн1к гурток В. Дун1на-Марцынкев1ча, у В1цебску - А. Вярыг1-Дарэускага, у В1льн1 - А. К1ркора. Усе тры цэнтры займал1ся у асноуным культурна-асветн1цкай дзейнасцю. Так, М1нск1 1 В1-цебск1 гуртк1 засяродз1л1ся на адкрыцц1 школак 1 б1бл1ятэк для простага народа, беларускай л1таратуры, беларускага тэатру.

А. Юрко р. Актыунейшым дзеячам музея 1 кам1сп стау вядомы беларуск г1сторык, этнограф 1 публ1цыст XIX ст. Адам К1ркор (1819 -1886 гг.). У канцы 50-х гг. А. К1ркор пачау выдаваць у В1льн1 л1беральны часошс "Вшенсю партфель". Часоп1с праводз1у кампанию па кансал1дацы1 л1беральнага руху, як1 пачауся адкрыццём у 1855 г. В1ленскай Археала-г1чнай кам1с11.

Узмацненне л1беральнага руху у Беларус1 прывяло да таго, што з цягам часу ён пачау афармляцца у либеральную групоуку "белых", якая пра1снавала да 1864 г., да паразы паустання 1 звязаных з 1м рэпрэс1й. Паступова яна паднялася да выпрацоук1 культурнай 1 нават сацыяльна-пал1тычнай праграмы. Беларуск1я л1бералы выпрацавал1 1дэю, што было значным тэарэтычным 1 пал1тычным дасягненнем л1беральнай думк1. Паступова яна пачала набываць больш канкрэтны змест. Прадстаун1к1 1 таго, 1 другога убачыл1 у выступленш "лщвшау" нацыянальную здраду. Л1бералы Беларус1 1 Л1твы разышл1ся у поглядах 1 з прадстаун1кам1 рэвалюцыйна-дэмакратычнай думк1, як1я был1 нацэлены на паустанне як сродак дасягнення незалежнасц1 1 свабодау. Апошн1я атрымал1 назву "чырвоных", а л1бералы склал1 "белае" крыло апаз1цыйнага царскаму ура-ду руху.

55. I. Агрызка. Больш радыкальны праект пераутварэння грамадства, заснаваны на ажыццяуленн1 дэмакратычнай рэвалюцы1, прапанавала пал1-тычная групоука - "чырвоных". "Чырвоныя" працягвал1 традыцы1 рэвалю-цыйных дэмакратау, аднак некаторая з 1х пачал1 выкарыстоуваць пры гэтым шэраг сацыял1стычных 1дэй.

Адначасова з падрыхтоукай да паустання рэвалюцыйныя дэмакраты спрабавал1 выкарыстаць л1беральнае зац1шша 50-х гг. XIX ст. для пра-паганды сва1х поглядау. Так, пры дапамозе вядомага рускага л1берала Кавел1на у 1858 - 1859 гг. у Пецярбурзе рэвалюцыйным1 дэмакратам1 I. Агрызкам 1 Э. Жэл1гоуск1м выдавалася газета "Слова".

У маладосц1 Iасафат Пятров1ч Агрызка разам з Зыгмунтам Серакоусюм 1 шшым1 уваходз1у у склад студэнцкага рэвалю-цыйнага гуртка. Гурток быу разгромлены уладам1, аднак некаторым яго членам, у тым л1ку 1 Агрызку, удалося пазбегнуць пакарання.

У 1858 г. I. Агрызка набыу друкарню 1 даб1уся ад урада дазволу на выданне у Пецярбурзе штодзённай газеты "Слова". Першы нумар "Слова" выйшау у Пецярбурзе 2 студзеня 1859 г. Галоуным1 тэмам1 публ1кацый газеты был1 сялянскае пытанне, асвета 1 м1жнародная пал1тыка. Рэдакцыя газеты падзяляла найбольш радыкальныя праекты зямельнай рэформы. Ана-л1з матэрыялау, апубл1каваных у газеце, дазваляе зраб1ць вывад, што яна па-слядоуна выступала за вызваленне сялян 1 надзяленне 1х зямлёй. На старонках "Слова" пастаянна абмяркоувалася праблема асветы народа. У шэрагу артыкулау яна разглядалася як неад'емная частка сялян-скага пытання у цэлым. "Асвета сялян пасля забеспячэння 1х асаб1стай свабодай 1 уласнасцю, пав1нна стаць галоунай мэтай клопатау урада", -адзначала газета [4, с. 210].

Шмат уваг1 рэдакцыя газеты прысвячала асвятленню унутрыпал1-тычнага жыцця заходнееурапейск1х кра1н. З с1мпатыяй асвятляючы грамад-ск1 1 дзяржауны лад, пал1тычныя падзе1 у дэмакратычных кра1нах, у пры-ватнасц1 у Англ11, журнал1сты прапагандавал1 сярод сва1х чытачоу 1дэ1 дэмакраты1, падзелу уладау, абароны пал1тычных правоу чалавека.

56. Аб поглядах К. Кал1ноускага мы можам даведацца з сям1 нумароу газеты "Мужыцкая прауда", з некальк1 л1стоу, у тым л1ку "П1сьмау з-пад шыбен1цы", шэрагу рэвалюцыйных актау: 1нструкцый, загадау.

Галоунай мэтай К. Кал1ноускага, як актыунага удзельн1ка 1 аднаго з юраушкоу паустання, было прыцягнуць на свой бок просты народ. Дзеля гэтага у сваёй публ1цыстычнай творчасц1 ён выкрывае усе заганы царскай пал1тык1 у Беларус1. Кожны нумар "Мужыцкай прауды" прысвечаны адна-му з нак1рункау прыгнёту, здзеку з простага народу. А апошн1 нумар газеты 1 "Л1сты з пад шыбенщы", у сваю чаргу, з'яуляюцца абагульненнем пал1тычнай праграмы К. Кал1ноускага.

Па сведчанн1 удзельн1ка падаулення паустання генерал-маёра В.Ф. Ратча, менавгта К. Калшоусю першым у Лгтоусюм прав1нцыйным ка-м1тэце выразна акрэшпу нацыянальнае пытанне [3, с. 166]. Ён ня быу бела-руск1м патрыётам, бо беларуская нацыя у тыя часы яшчэ не сфармавалася. Яго паз1цыю можна акрэсл1ць як "краёвы" л1цв1нск1 патрыятызм. Змага-ючыся за адраджэнне Рэчы Паспал1тай (Польшчы, Польскага Ронду), ён выступау супраць "зл1цця з Польшчаю" 1 настойвау на тым, каб ужо на па-чатковым этапе паустання аднос1ны пам1ж Беларуссю, Л1твой 1 Польшчай будавал1ся на аснове раунапрауя 1 суверэннасц1 [3, с. 166]. Разам з тым, ён падзяляу 1дэю М. Бакун1на 1 А. Герцэна аб стварэнн1 у будучым федэрацы1 свабодных славянск1х народау, пасля таго, як яны заваююць дзяржауную незалежнасць.

57. Пасля падаулення паустання 1863 - 64 гг. на беларуск1х землях дам1-нуючай стала падтрыманая 1 падтрымл1ваючая уладу кансерватыуная пал1-тычная думка. Менав1та у другой палове XIX ст. складваецца 1 наб1рае моц 1дэалаг1чная плынь, атрымаушая назву "заходнерус1зму".

Свой пачатак "заходнерус1зм" бярэ у жаданн1 расейск1х уладау спы-н1ць палан1затарскую культурную дзейнасць на тэрыторы1 Беларус1. Яшчэ напярэдадн1 паустання славянаф1лы став1л1 пытанне вызначэння "сапрау-дных" межау Польшчы, вызвалення ад польскага уплыву "малых народна-сцей"

Пасля падаулення паустання на Беларус1 склал1ся дзве плын1 заход-нерус1зму. Вял1кадзяржауны-шав1н1стычны напрамак прадстауляу рэ-дактар газеты "Вестник Западной России" К. Гаворск1, а л1беральна-памяркоуны заходнерус1зм склауся дзякуючы 1дэям г1сторыка 1 публ1цыста М. Каялов1ча.

Поспех беларускага адраджэння прымус1у прадстаун1коу заходне-рус1зму на пачатку XX ст. змянщь свае погляды. Да найбольш вядомых прадстаун1коу гэтага крунку аднос1л1ся браты Л. 1 I. Саланев1чы, I. Бажэлка 1 1нш. Яны прызнавал1 1снаванне асобнага беларускага народа, стварал1 арган1зацы1, з дапамогай як1х спадзявал1ся прыцягнуць на свой бок ся-лянства 1 1нтэл1генцыю, - "Селян1н", "Рускае ускра1ннае таварыства", "Бе­ларускае таварыства". Дзеячы гэтых арган1зацый абвяшчал1 сябе бела-русам1, выступал1 ад 1мя беларускага народа, аднак як 1 папярэдн1к1 л1чыл1 яго "арган1чнай часткай" народа рускага. Прызывал1 яго пак1нуць сваю мову 1 культуру г1сторы1, а засвойваць 1 вывучаць рускую мову.

Для 1х поглядау характэрны таксама прапановы па юрыдычнаму абмежаванню правоу польскай 1 габрэйскай меншасц1, стварэнню умовау для забеспячэння вядучай рол1 мясцовых "истинно русских" людзей.

58. . У 70-х - пачатку 80-х гг. у Расшскай 1м-перы1 пашыраюцца сацыял1стычныя 1дэ1. Першапачаткова найбольшую увагу 1 прых1льнасць насельн1цтва атрымал1 так званыя рэвалюцыйныя народнш. Заснавальн1кам1 народн1цкай тэорыи з'яуляюцца руск1я рэвалю-цыянеры-дэмакраты - А. I. Герцэн, М. А. Бакунш, М. Г. Чарнышэусю.

У падмурку народн1цкай 1дэалог11 ляжыць успрыманне рас1йск1х сялян як "стых1йных сацыял1стау", "сацыял1стау па 1нстынкце". Народн1к1 л1чыл1, што 1снаванне сялянскай абшчыны пабудавана на сацыял1стычных каштоунасцях. Так, у абшчыне адбываецца перыядычны перадзел сялян-скай зямл1, дзейн1чае самак1раванне, зб1раюцца агульныя сходы сялян, сяляне жывуць у адпаведнасц1 з прынцыпам1 сал1дарнасц1. Рэвалюцыянеры спадзявал1ся, што сацыял1зм сялян дапаможа Рас11 ад перыяду феадал1зму перайсц1 да сацыял1стычнага грамадства 1 абм1нуць усе заганы 1 бедствы кап1тал1зму.

Маркс1зм. 1накш на будучую рэвалюцыя глядзел1 прых1льн1к1 маркс1зму. Шмат былых народн1кау, расчараваушыся у 1дэях сялянскага сацыял1зму, у пачатку 80-х гадоу XIX ст. свае надзе1 усклал1 на работшкау прамысловасц1, пралетарыят. Яны прымаюцца за актыунае с1стэматычнае вывучэнне 1 прапаганду прыйшоушых з Заходняй Еуропы 1дэй 1 творау К. Маркса 1 Ф. Энгельса.

На пачатку XX ст. на тэрыторыи Беларуси дзейн1чал1 ужо аддзяленн1 цэлага шэрагу сацыял-дэмакратычных партый, як1я часта стварал1ся па на-цыянальнай прыналежнасц1 яе сябрау. У Беларус1 дзейн1чал1 суполк1 Рас1й-скай сацыял-дэмакратычнай рабочай парты1, I з'езд якой нелегальна ад-быуся у М1нску у сакав1ку 1898 г. Далейшая папулярызацыя маркс1сцкага вучэння у Беларуси цесна звязана з газетами РСДРП "Искра", "Вперед", "Пролетарий", "Новая жизнь".

59. . Пасля крыз1су рэвалюцыйнага народн1цтва адна частка былых народн1кау пачала пераходз1ць на паз1цы1 маркс1зму, а другая - л1берал1зму.

^эолап л1беральнага народн1цтва звязвал1 магчымасць прадух1лення пралетарызацы1 сялян 1 1ншых дробных вытворцау з захаваннем 1 падтрым-кай сялянскай абшчыны, з разв1ццём грамадск1х (арцельных) форм гаспа-дарання, з забеспячэннем вёск1 танным крэдытам 1 г.д.

!дэ1 л1беральнага народн1цтва на Беларуси актыуна прапагандавала газета "Минский листок", якая выходз1ла з 1886 па 1902 г. у М1нску на рускай мове 2 - 3 разы на тыдзень. У 1902 г. на аснове газеты "Минский листок" была створана газета "Северо-Западный край". Вакол гэтых газет стварыуся гурток л1беральнай 1нтэл1генцы1. Да яго аднос1л1ся навукоуцы М. Доунар-Запольск1, У. Зав1тнев1ч, А. Слупск1, публ1цысты А. Багданов1ч, Д. Бохан, паэт Я. Лучына 1 1нш.

Найбольш радыкальным патрабаваннем да уладау, якое высунул1 л1бералы, было скл1канне парламента - Земскага Сабору, пераутварэнне

Рас11 у канстытуцыйную манарх1ю. Памяркоуная частка абмяжоувалася патрабаванням1 пашырэння паунамоцтвау земск1х устаноу 1 гарадск1х дум.

Галоунай с1лай сацыяльнага прагрэсу беларуск1я л1бералы л1чыл1 "адукаваную частку грамадства" [3, с. 144]. Яны закл1кал1 1нтэл1генцыю дапамагчы народу шляхам стварэння кас узаемадапамог1, сялянск1х банкау, арган1зацы1 сялянск1х выстау, спажывецк1х таварыствау, адкрыцця б1бл1ятэк, курсау 1 майстэрняу, народных тэатрау 1 г.д.

Асобнаю увагу либералы удзялял1 нацыянальнаму пытанню. Так, Д. Бохан у сва1м артыкуле "Аб патрыятызме наогул 1 аб руск1м у прыватнасц1" патрабавау адрозн1ваць патрыятызм ад нацыянал1зму, бо апошн з'яуляецца пачуццём, непрыстойным для вял1кай нацы1. Ён указ-вау, што, закл1каючы да патрыятызму 1 нацыянальнай годнасц1 сваёй нацы1, руск1я нацыянал1сты у сапрауднасц1 1мкнуцца падав1ць 1ншыя нацыянальнасц1 [3, с. 145].

Шмат увап у сва1х публжацыях М. Доунар-Запольсю, А. Багданов1ч, Я. Лучына 1 шшыя аутары удзялял1 пытанням паходжання беларускага на­рода, яго г1сторы1, культуры, л1таратуры. Вырашэнне нацыянальнага пытання беларуск1я л1бералы бачыл1 праз стварэнне федэрацы1, кожная вобласць каторай мела б магчымасц1 для самастойнага нацыянальнага разв1цця.

60. . Выдатным прадстаунжом л1беральнай пал1тычнай 1 прававой думк1 канца XIX ст. быу вядомы юрыст беларускага паходжання Уладз1м1р Спасов1ч (1829 - 1906 гг.).

У. Д. Спасов1ч, як 1 большасць адукаваных людзей, як1я паходз1л1 з тэрыторы1 тагачаснай Беларус1, унёс уклад у культурную, пал1тычную 1 прававую спадчыну некальк1 народау - рускага, польскага, беларускага. Менав1та пра апошнюю ён пры канцы жыцця шсау: "Мая радз1ма Л1тва, альбо Белая Русь"

Пад уплывам К. Д. Кавел1на У. Спасов1ч пераходз1ць на л1беральныя паз1цы1 у пал1тыцы, станов1цца прых1льн1кам м1рнага рэфармавання сама-дзяржаунага сацыяльна-пал1тычнага ладу Рас11, прац1ун1кам гвалтоуных рэвалюцыйных дзеянняу. Спасов1ч быу першым рас1йск1м юрыстам, як1 звярнуу увагу на анты-гуманнасць пануючай тэоры1 пакарання. Ён даказвау, што асноунай мэтай апошняга з'яуляецца не помста щ застрашванне, а бяспека грамадства. Ён л1чыу, што пры пакаранн1 трэба ул1чваць усе акал1чнасц1 справы, яно па-в1нна адпавядаць злачыннасц1 дзеяння, матывам злачынцы, яго асобе. Ау-тар падручн1ка указвау, што грамадства часам само стварае умовы, садзейнчае здзяйсненню злачынства. Па гэтых прычынах У.Д.Спасов1ч катэгарычна выступау супраць смяротнага пакарання, а таксама да яго "малодшых сясцёр" цялесных пакаранняу.

У. Д. Спасов1ч л1чыу, што гуман1зм пав1нен праяуляцца не тольк1 пад час пакарання, але 1 пад час усяго крым1нальнага працэсу, ус1х следчых 1 судовых дзеянняу. У канцы 1863 г. на падставе "Падручн1ка крым1нальнага права" ён атрымау вучоную ступень доктара крым1нальнага права.

У. Д. Спасов1ч падвергнуу крытцы фармальную тэорыю доказау, якая панавала у судаводстве да 1864 г. Ён л1чыу, што прыярытэт пав1нен аддавацца не паказанням сведкау, а рэчавым доказам, даследаваным адпа-ведным1 эспертам1.

Прагрэс1уным быу падыход юрыста да пытання мовы у судаводстве. У сва1м артыкуле "Аб мове у гал1не судаводства" ён выказауся за тое, каб судовыя чыноун1к1 Рас1йскай 1мперы1 вывучал1 мову таго народа, сярод якога яны працуюць

61Фарм1раванне беларускай нацыянальнай 1дэ1. Пал1тычныя 1дэ1 Ф. Багушэв1ча.

Канец XIX - пачатак XX стст. - гэта перыяд другога беларускага ад­раджэння. Яго падмурак трымаецца як на аб'ектыуных, так 1 суб'ектыуных прычынах.

Да аб'ектыуных належыць разв1ццё кап1тал1стычных аднос1н на Бе­ларуси пасля скасавання прыгоннага права у 1861 г.

Суб'ектыунай прычынай, якая пауплывала на узн1кненне беларускай нацы1, стала вын1шчэнне царызмам у ходзе паустанняу у Польшчы, Л1тве 1 Беларус1 шляхты - носьб1тау л1цв1нскай свядомасц1.

Своеасабл1васц1 дэмаграф1чнага 1 эканам1чнага станов1шча Беларус1 абумов1л1 адрозненне станаулення беларускай нацы1 ад 1ншых заходне-еурапейск1х нацый. Галоунае адрозненне у тым, што асноуную частку бе-ларускага народа перыяду узн1кнення нацыя складала сялянства.

Беларуская нацыянальная эл1та складалася з прадстаун1коу н1жэйшай 1нтэл1генцы1 - настау-н1кау н1жэйшых школау, дзяржауных клеркау, фермерау, сярод яе амаль не было выкладчыкау сярэдн1х 1 вышэйшых школау, дзяржауных чыноун1кау, асобау вольных прафес1й

Цесная сувязь нацыянальнай эл1ты з сялянствам абумовила 1 асабл1васц1 пал1тычнай 1 прававой думк1 яе прадстаун1коу. Галоуная задача, якую яны перад сабой став1л1 - гэта асветн1цкая дзейнасць, нак1раваная на абуджэнне 1 рост нацыянальнай свядомасщ сярод вяскоуцау. Так, факты-чна першы прадстаун1к беларускай нацыянальнай эл1ты Ф. Багушэв1ч у адным са сва1х вершау звярнууся да 1нтэл1генцы1 з закл1кам падаць руку "мазол1стай руцэ мужыка 1 вывесц1 яго на шырок1 шлях

Ф. Багушэв1ч па праву л1чыцца "бацькам беларускага адраджэння", Свае пал1тычныя погляды ён выклау у двух паэтычных зборниках "Дудка беларуская" (1891 г.) 1 "Смык беларуски" (1894 г.).

Галоунай задачай заснавальн1ка мадэрнай беларускай нацы1 было "вынайсц1" беларусау, то бок паказаць 1х 1снаванне не як нейкага этнагра-ф1чнага матэрыялу прыдатнага тольк1 на ас1м1ляванне 1ншым1, але як суб'екта г1сторы1 з працяглай дзяржаунай 1 культурнай традыцыяй,

Перш за усё Ф. Багушэв1ч выводз1ць беларусау па за межы калан1яльнага наратыву. Ф. Багушэв1ч 1мкнецца прышчап1ць беларусам пачуццё гонару за сваю г1сторыю. У яго трактоуцы беларуск1 народ уяуляе сабой асобную куль­турную адзшку з яе уласнай псторыяй 1 ушкальнай 1дэнтычнасцю. I менав1та культура станов1цца для Ф. Багушэв1ча адзнакай асабл1васц1 беларускага народа, дазваляе вызначыць межы яго рассялення.

Для Ф. Багушэв1ча мова станов1цца найважнейшым крытэрам жыцця народа. Без яе этнас не здольны супрацьстаяць уц1ску чужых культур.

Акрамя мовы народ яднае агульная "доля-нядоля" 1 г1сторыя. Нацыя трактуецца Ф. Багушэв1чам, ня тольк1 як супольнасць людзей, што жыве на супольнай тэрыторы1, але 1 як заснаваная на супольнай дол1, ц1, кажучы лепш, "як супольнасць, якая вымагае асобнай г1сторы1 1 стварае сваю асоб-ную долю Доля беларусау слауная, як 1 1х далёкая м1нуушчына.

Ф. Багушэв1ч адмауляе калан1яльнае бачанне г1сторы1 Беларус1. Праз адкрыццё вел1чнай беларускай г1сторы1 ён спрабуе абудз1ць гонар у наро­да.