56
.pdfлюбят величать себя «кайсаками», то есть храбрецами, молодцами, довольны своей одинокой жизньювстепях,предпочитаютвсемунасветесвободу,не любятподчинятьсяипрезираюттех,кто живет в городах или занимается земледелием. Борьбу за существование им приходится вести тяжёлую;главнымисточникомблагосостоянияслужитдлякиргизовскот,снабжающийихипищей, и одеждой, скудная растительность и самая земля доставляют им материал для возведения жилья, а длинные долго тлеющие корни саксаула защиту от холода. Киргизы страстно любят свою пустынную степь, где жили вольной жизнью их родичи; они находят степь прекрасной и полной прелести разнообразия, между тем как чужестранец тщетно ищет здесь на чем бы остановить утомленный её однообразием взор» [95].
В 1903-1909 гг. этнографические исследования на Мангышлаке среди казахов-адаевцев проводил немецкий исследователь Рихард Карутц. На основе своих наблюдений и исследований Карутц написал статью «Из. Любека в Коканд», а также монографию «Среди киргизов и туркменов Мангышлака». В своих заметках немецкий исследователь описывает картины из жизни и быта казахского этноса, кратко излагает историю движения этносов Центрально-Азиатского региона с глубокой древности до завоевания Российской империей, взаимоотношений этносов в регионе.
Карутцдостаточноподробноописываетмногиеособенностибытаадаевцев.Вотчтоонпишет о жилище: «Кибитка представляет деревянный остов, покрытый снаружи циновками и кошмами, и в свою очередь состоит из трех частей: кругообразной стены (кереге), кровельных палок (уки ияц унины) и дымового обруча (тангарак) (шаңырақ – М.Ш.)» [96].
В своем фундаментальном исследовании немецкий исследователь описывает также обычаи гостеприимства казаков: «Молоко и чай - это только первое приветствие гостеприимных хозяев...
при исключительном питании мясом, жиром и молоком население не только не выходит из физического равновесия, нон чувствует себя необыкновенно здоровым, тесто, к которому прибавляют иногда кумыс, отчего оно скорее подымается и делается вкуснее... мы получаем к нашему чаю, который следует за кумысом, теплый и вкусный хлеб. Пекут два сорта хлеба, более толстые,лепешки«нан»,иболеетонкие«шёрек»,икрометогоещёмелкоепеченье,приготовленное на бараньем жиру»[97]. «Когда чашки с мясом очищены, подается мясной навар - очень крепкий и жирный, необыкновенно вкусный... Ничего возбуждающего, никакие пряности за столом киргиза не имеютместа, за исключением самого необходимого количества соли или овощей или какой либо другой приправы»[98].
Р. Карутц отмечал хозяйственные особенности казахов-адаевцев Мангышлака: «Рогатого же скота... здесь не держат» [99], «Кормом для скота не запасаются, что иногда ведет к значительной убыли, а иногда и к полной потере скота» [100]. Карутц отмечал также определенное значение земледелия вхозяйственно-экономическойжизниадаевцевиотсутствие уних (вотличиеот многих других этнографических групп казахского этноса) зимних домов - «адаевцы зимуют в юртах»[101].
В 1913 г. вышла книга французского исследователя И. Кастанье «Из области киргизских верований». Он обратил особое внимание на специфические особенности верований казахов, достаточно сильно отличающиеся от обычного исламского комплекса оседлых тюркских народов (татар, узбеков и т.д.).
Кастанье детально анализирует те элементы вероисповедного комплекса казахов, которые унаследованы от шаманизма, например, ритуальное жертвоприношение при болезни: «баксы, исполняя роль жреца, указывает, в какой форме должен быть совершен обряд жертвоприношения. Подойдя к скотине, он вселяет в неё нечистого духа и, обращаясь к присутствующим, говорит: «больного надо омыть кровью ягненка (или барана, или козла)». Приказав убить скотину, баксы подставляет больного под струю горячей крови, или просто окропляет ею больного и зрителей. Нередко баксы сам закалывает приносимое в жертву животное»[102].
В1915г.И.Кастаньедалподробныеописанияказахскихнациональныхпохоронныхобрядов: «У киргизов похоронные обряды похожи на обряды татар или сартов, их сородичей по исламу, однако некоторые детали варьируют у разных племен. Это объясняется тем, что киргизы, как и все тюркские племена, в свое отдаленное время от нас исповедовали шаманство» [103].
Вцелом история изучения этнографии казахов исследователями дальнего зарубежья насчитывает не один век. За это время было собрано и проработано большое количество
эмпирического материала. Несмотря на недостатки,упущения, прямые фактологические ошибки, и непроверенные (подчас фантастические) сведения, все же следует признать, что зарубежные исследователи внесли серьезный вклад в изучение этнографии казахского народа. В особенности велика заслуга такихисследователей как Т. Аткинсон, А. Вамбери, С. Гедин, Р. Карутц, Мак-Гахан,
91
Г. Миллер и т.д. Их труды заложили основу подлинно научного исследования этнографии казахского народа.
____________________________
1.ЦГА РУз. Ф. 2868 (личный фонд Б.В.Лунина) Оп. 1. Д. 2. Л. 108.
2.Татищев В. Н. История Российская с самых древнейших времен, неусыпными трудами через тридцать лет
собранная и описанная. СПб., 1768. С. 82.
3.Кереева-Канафиева К. Ш. Дореволюционная русская печать о Казахстане. Алма-Ата, 1963. С. 28.
4.Чичуров И.С. Византийские исторические сочинения: «Хронография» Феофана, «Бре-виарий» Никифора. М., 1980. С. 160-161.
5.Об исследованиях Н. Н. Балкашина касательно Киргизской орды// Известия РГО. Т. 18. Вып. 4. СПб. 1882.
С. 255.
6.Адильгиреев X. М. К истории образования казахской народности// Вестник АН КазССР. 1951. № 1 (70).
С. 93.
7.Левшин А. И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. СПб., 1832. Ч. 2. С. 40.
8.Ахинжанов М. Б. Қазақтың Tеpi туралы. Алматы, 1957. С. 39-40.
9.Ибрагимов С. К. Ешё раз о термине «казах»// Труды Института истории, археологии и этнографии АН КазССР. 1960. Т. 8. С. 67.
10.Бернштам А. Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана// Известия АН КазССР. Сер. Археол., 1949. № 67. Вып. 2. С. 64-65.
11.См. рецензию В. В. Бартольда В. В. Новый труд о половцах// Русский исторический журнал. 1921. №7.
12.Бартольд В. В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч. 1. Тексты. СПб.. 1898. С. 100.
13.Sharaf al-Zaman Tahir Marvazi on Chuia, the Turks and India. Ed. V. Minorsky. London, 1942
14.См. Бартольд В. В. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью. 1893 -1894 гг. // Записки ОИФ АН. Т. 1. №4. СПб., 1897. С. 79.
15.Марко Поло. Путешествие в 1286 году по Татарии и другим странам Востока. СПб, 1873. С. 63.
16.Кереева-Канафиева К. Ш. Указ. соч,. С. 29.
17.Ибрагимов С. К. Еще раз о термине «казах» // Труды Института истории, археологии и этнографии АН КазССР. 1960. Т. 8. С. 68.
18.Гильом де Рубрук. Путешествие в восточные страны. М., 1957. С. 102.
19.Стрелкова И. И. Валиханов. М, 1983. С. 96.
20.Марко Поло. Путешествие в восемьдесят тысяч верст по Татарии и другим странам Востока. СПб., 1874.
С. 63.
21.Там же.
22.Там же. С. 64.
23.Кереева-Канафиева К. Ш. Указ. соч. С. 29.
24.Бартольд В. В. История изучения Востока в Европе и России. Л., 1925. С. 75.
25.Стрелкова И.И. Валиханов. С. 96.
26.Английские путешественники в Московском государстве в XVI веке. Пер. Ю. Готье. Л., 1937. С. 185.
27.Там же. С. 178.
28.Herberschlein Renim Moscoviticarum commentarii. Basel, 1571.
29.Абрамзон СМ. Предметы культа казахов, киргизов и каракалпаков// Материальная культура и Хозяйство народов Кавказа, Средней Азии и Казахстана. Л., 1978. Сб. МАЭ. Вып. 34. С. 45.
30.Милеску-Спафарий И. Г. Книга, а в ней писана путешествие царства Сибирского от города Тобольска и дo самого рубежа государства Китайского, дета 1675 // Записки РГО по отделению этнографии. Т. X. Выл. 1. СПб., 1862.
31.Савельев П. С. Средняя Азия. СПб., 1848, С. 267.
32.Татищев В.Н. История Российская с самых древнейших времен, неусыпными трудами через тридцать лет
собранная и описанная. СПб., 1768, С. 75.
33.Кереева-Канафиева К. Ш. Указ. соч,. С. 25.
34.Пекарский П. П. Наука и литература в России при Петре Великом. СПб., 1862.
35.Там же. С. 30.
36.Примечание на ведомости. СПб., 1734. № 28. С. 3.
37.Там же.
38.Кереева-Канафиева К. Ш. Указ. Соч. С 27.
39.Там же.
40.Веселовский Н. И. Сведения об официальном преподавании восточных языков в России// Труды Третьего международного съезда ориенталистов в Санкт-Петербурге 1876 г. Т, I, СПб., 1878-1880. С.100.
41.Савельев П. С. Предположения об учреждении Восточной Академии в Санкт-Петербурге. // Журнал Министерства народного просвещения. Ч. 89. СПб., 1856. Отдел 3. С. 32.
42.Там же. С. 34.
43.Кереева-Канафиева К. Ш. Указ. раб. С. 56.
44.Миллер Г. Ф. Описание Сибирского царства. СПб.. 1750. С. 3.
45. Бахрушин С.В. Г.Ф. Миллер как историк Сибири // История Сибири. М. - Л., 1937. С. 31.
46.Фальк И. П. Известия о Киргизской и Зюнгорской степи// Полное собрание ученых путешествий по России. Т. 7. СПб., 1825.
47.Поездка Х. Барданеса в киргизскую степь по поручению академика И.П. Фалька // Полное собрание ученых путешествий по России. Т. 7. СПб., 1825.
48.Поездка Х. Барданеса в киргизскую степь … С. 16.
49.Там же. С. 17.
92
50.Кереева-Канафиева К. Ш. Указ. соч. С. 77.
51.Там же.
52.Масанов Э.А. Очерк истории этнографическото изучения казахского народа в СССР. Алма-Ата, 1966. С. 70.
53.Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Т. І (V в. до и. э. - XVIII в, н. э.). Алма-Ата. -M., 1935. С.
152.
54.Татищев В. Н. История Российская с самых древнейших времен. Кн. 1. Ч.2. M., 1769. С. 431.
55.Масанов Э. А. Очерк истории... С. 50.
56.Болтин И. Примечания на историю древняя и нынешняя России г. Леклерка. СПб, 1785. Т. 1. С. 390.
57.Болтин И. Указ. соч. Т. 1. С. 34.
58.Болтин И. Указ. соч. Т. 1. С. 19.
59.Klaproth G. –U. Journal Asiat. an. Р., 1823. С. 7.
60.Масанов Э. А. Очерк истории... С. 74.
61.Кереева-Канафиева К. Ш. Указ. соч. С. 173.
62.Мейендорф Г. Путешествие из Оренбурга в Бухару//Туркестанский сборник. Т. 374. СПб., 1885. С. 413.
63.Кереева-Канафиева К. Ш. Указ. соч. С. 169.
64.Отечественные записки. 1828. Ч. 33. № 95. С 472-473.
65.Пушкин в Оренбурге. Оренбург, 1937. С 97.
66.Исследования и исследователи Оренбургского края XVIII - начала XX вв. Свердловск, 1983.
67.Пушкин в Оренбурге. Оренбург,1937. С. 77. 91.
68.Нурмухамедов М. К. Пушкин, Оренбург и Оренбуржье. Ташкент, 1984. С. 11.
69.Живописное путешествие по Азии, составленное на французском языке под руководством Эйрие (Eyries) и украшенное гравюрами. Пер. Е. Корша. М., 1839. Т. 1. С. 199.
70.Зелинский Г. Киргиз. Предисловие Г. Гребенщикова. Томск, 1910. С. 4.
71.Кереева-Канафиева К. Ш. Указ. соч. С. 194
72.Там же. С. 233.
73.Стрелкова И. И. Валиханов. М., 1983, С. 127.
74.Там же. С. 59.
75.Путешествие по Сибири и прилегающим к ней странам Центральной Азии по описаниям Т. У. Аткинсона,
А. Т. фон Миддендорфа, Ф. Раде и др. СПб., 1865. С. 401. 490 с.
76.Аткинсон Т. Семиреченская область// Туркестанский сборник. Т. 286. СПб., 1882, С. 518-519.
77.Залесский Б. Жизнь казахских степей. Алматы, 1991. С. 38-40.
78.Там же. С. 39.
79.Вамбери А. Очерки Средней Азии (дополнение к «Путешествию по Средней Азии»). М, 1868. С. 347-36I.
80.Там же. С. 318.
81.Там же. С. 401-441.
82.ЦГА РУэ. Ф. И-1009 (фонд Н. П. Остроумова). Оп. 1. Д. 46. Л. 72.
83.ЦГА РУэ. Ф. И-1009 (фонд Н. П. Остроумова). Оп. 1. Д. 46. Л. 73.
84.Готье Т. Лето в России// Неделя. 1971. № 32. С. 21.
85.Ибрагимов С. К. Ещё раз о термине «казах»// Труды Института истории, археологии и этнографии АН КазССР. Т. 8. 1960. С. 66, 69.
86.Владимирцев Б. Я. Общественный строй монголов. М., 1934. С. 39, 41, 128.
87.Труды Оренбургской Ученой Архивной Комиссии. Вып. XVII. Оренбург, 1911. С. 62.
88.Баллюзек Л. Народные обычаи, имевшие, а отчасти и ныне имеющие В Малой киргизской орле силу закона, опубликованные в I871 г. // Материалы по казахскому обычному праву. Сб. Алм., 1948. С. 220.
89.Мак-Гахан. Военные действия на Оксусе и падение Хивы. Приложение к «Русскому Вестнику». М., 1875. С.
41-42.
90.Скайлер Ю. Среднеазиатская культура. // Туркестанский сборник Т 222 Спб 1880. С 18 188 с.
91.Mозеp Г. В странах Средней Азии. СПб., 1887. С. 149.
92.Там же.
93.Брем А. Степные кочевники-скотоводы// Ежемесячныелитературныеприложения кжурналу«Нива»за1896 г. Январь, февраль, март, апрель. СПб., 1896. С. 138.
94.ЦГАРУз Ф – 10009 (Личный фонд Н.П.Остроумова). Оп. 1 Дело 46. л. 64 об.
95.Гедин С. В сердце Азии. Памир, Тибет, Восточный Туркестан. СПб., 1899. Т. 1. С. 38.
96.Карутц Р. Среди киргизов и туркменов на Мангышлаке. СПб., 1910, С. 63.
97.Там же. С 72-73.
98.Там же. С. 76.
99.Там же. С. 46.
100.Там же.
101.Там же. С. 40.
102.Кастанье И. Из области киргизских верований. СПб,1913. С.2.
103.Кастанье И. Похоронные обряды киргиз // Туркестанский сборник. Т. 555. Ташкент, 1915. С. 125-126.
93
Қалшабаева Б.К.
т.ғ.д., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры
ҚАЗІРГІ ҒЫЛЫМДАҒЫ ЭТНОГЕНЕЗ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЭТНОГЕНЕТИКАЛЫҚ ҮДЕРІСТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ
Этногенез және оның негізгі факторлары. Этногенез үдерісін, этностың пайда болуымен дамуын зерттеутарихшы-этнолог ғалымдардыңалдында тұрған күрделі міндеттердің бірі. Әр түрлі елдердегі халықтардың этникалық тарихы антропология, лингвистика, тарих, шаруашылық, мәдени, демография, саяси және т.б. факторлармен байланысты.
Этногенезді зерттеу этнос пен этникалық топтарға қатысты «генезис» деген терминді түсіну мен пайдалану мәселесіне келіп тіреледі. Әлемдік және отандық әдебиетте, этнологияда, мәдени және әлеуметтік антропологияда этногенез деп, плейстоцен кезеңіндегі (2 млн.-20 мың жыл бұрынғы) және голоценнің бас кезеңіндегі (20 мыңнан б.э.д. 3 мың жылдық) этникалық топтардың пайда болуымен түсіндіріледі. Яғни бұл кезең археологиялық, палеонтологиялық мәліметтер бойыншаантропогенездікүдерістіңжүрукезеңінде,Homosapiens(саналыадам)дамуыменадамзат қоғамының алғашқы формаларының қалыптасуы, алғашқы еңбек, тіл, дін өнердің пайда болуымен түсіндіреді [1, 92]. Осындай факторлармен байланысты бұл үдерістің бастапқы нүктесімен соңғысыннақтыайтаалмаймыз.Соңғы5мыңжылдықтыңөзіндеадамзатөзініңалғашқыэтникалық морфологиялық формасын сақтаған жоқ. Осы кезеңдерден бері жаңа этникалық құрылымдардың қалыптасуы тоқтаған жоқ, олар әлі күнге дейін жүруде.
Этнология ғылымында этногенез үдерісі 40 мың жыл бұрынғы қазіргі адамның кейпінің қалыптасуымен жүрдідепесептейді.Бірақнақтыэтногенездікүдерісжөніндедеректердінеолиттен санаймыз, себебі, осы кезеңде тайпалық қатынастардың соңғы қалыптасуы жүрді.
Егер адамзаттың бір орталықтан шығу гипотезасын қабылдайтын болсақ, онда адамзат өзінің алғашқы қалыптасуында нәсілдік, этникалық, әлеуметтік және т.б. жағынан бірыңғай болған. Адамдардыңсаныныңөсуіменолардыңбасқатерриторияларға(алғашындатропиктік,субтропиктік кейінірек өздерінеқолайлы аймақтарғатаралады)таралуыкеңейді.Олардыңбасқа территорияларға таралуы бірнеше мыңдаған жылдар бойы жүргендіктен олар сол жердің табиғатына, климатына ыңғайлана берді. Бұл тек антропологиялық типінің ғана емес, этникалық белгілерінің де өзгеруіне әкелді. Олар өзінің бастапқы нүктесінен алыстаған сайын олардың айырмашылықтары көбейе түскен.
Сол сияқты тілде де өзгерістер болды. Тілде де олар бастапқы нүктесінен алыстаған сайын өзгерістер көбейе берді. С.П. Толстовтың гипотезіне сәйкес адамзат пайда болғаннан бастап көптеген тілдер «алғашқы үзіліссіз тіл» өзінің үзіліссіз жүйесімен біртіндеп басқа территорияларға ауысуып отырды. Бұл гипотеза кейбір елдердегі көне тілдік бөлінулердің әлі күнге дейін сақталуымен түсіндіріледі. Мәселен, Жаңа-Гвинеяда папуастар бірнеше тілде сөйлейді. Кейінірек келе тілдің негізінде диалектілер пайда болды, олар кейін келе жаңа тілді тудырды [2, 113].
Тұрғындарсаныныңөсуіменэтногенезүдерісіндетайпааралықбайланыстыңкүшеюіне,оның дамуы мен күрделенуі тайпалық этникалық қауымдастықтан халықтық сатыға өтуіне ықпал етіп, жалпы экономикалық, әлеуметтік және басқа да мүдделердің қалыптасуына ықпал етті.
Адамзаттың көне тарихындағы этногенез үдерісінде бір этникалық топты, екінші этникалық топ жаулап алумен қатар жүрген бұқаралық қоныс аудару көрініс алды. Бұқаралық миграция алғашқы тайпалық ячейкадан жаңа ірі этноәлеуметтік қауымдастықпенхалықпен алмастырылып отырды. Этникалық топтың жаңа территорияға орын ауыстыруы екі этникалық топтың қақтығысымен, яғни автохтонды тұрғындарды кейін келген (немесе келгінді) топтың басып алуыменбайланыстыболды.Қонысаударуәртүрліжолменжүрдімәселен, Азияданқонысаударған американдық үндістер, т.с.с. немесе қоныс аударушылар мен автохтонды халықтардың тығыз ықпалдастығы екі топта да жаңа сипаттардың пайда болуына әкеледі.
Этногенез үдерісінде басып алушылар мен аборигендердің өзараықпалдастығымен байланысты субстрат(жергілікті тұрғын) пенсуперстраттың(келгінді тұрғындар) синтезі жүреді де жаңа этнос пайда болады. Бірақ бұл синтез әсіресе бір-бірінен ерекшеленетін этникалық топтарда әртүрлі форманы қабылдауы мүмкін.
Л.Н. Гумилев этногенез үдерісінің басталуын пассионарлықпен байланыстырады, яғни этнос ішінде не бірнеше этностар арасында әрекетке тартып тұратын адамдар тобы болады. Ары қарай
94
этнос өз кезегінде дамудың заңдылық фазаларынан өтеді. Онда егер сыртқы себептермен өліп қалмаса этнос шамамен бір жарым мың жылды құрайды [3, 77].
Этногенезүдерісіндебарлықуақыттакезкелгенэтностыңөмірсүруімендамуынанықтайтын тілдің ролі өзгермейді. Лингвистерден кейін этнологтар тілдің туыстығы оларды тасымалдаушылардыңтуыстығымен байланыстыекендігіндәлелдейді.Сондықтандахалықтардың қоныс аударуы тілдердің араласуына, өзара ықпалдастық нәтижесіне әкеледі. Бұл жерде бір тілдің екінші тілден үстем болуына ықпал еткен жағдай мен себептердің маңызы жоғары. Мұнда өзара ықпалдасушы этникалық қауымның жазба тілінің болуының маңызы зор. Бәрімізге белгілі жазба тілініңболмауытілдіңауысуынаөзгетілгеенуінеықпалетеді.Жазбасыжоқ халықтардыңкөптеген тарихи материалдарында белгілі болғандай, басқа этностың тіліне өтуімен байланысты тілдік интеграцияға көбірек ұшырайды. Бірақ тарихтан белгілі болғандай, этногенезде жазбасы жоқ екі этникалық қауымның өзара әрекеттестігі болатындығы белгілі. Бұл жағдайда жазба тілі жоқтық тек қолайлы болып, кейін келген (келгінді) халықтар аборигендер тілін жеңе алмайды. Мұндай тарихи жағдайда діни және шаруашылық факторлар шешуші бола алады.
Жаңа діннің орнығуы белгілі бір тілдің кең таралуына және халықтың бір бөлігінде екі тілділікті(мәселен,католицизмжәне латынтілі) тудырады.Кейбіржағдайдадінсоғансәйкес тілдің жеңуіндебелсендіролатқарады.Мәселен,Египеттеисламныңтаралуыменарабтілікеңінентарады.
Этногенез үдерісінде келгінді халықтың саяси үстемдігі де маңызды фактор болып саналады. Басып алушылардың әскери демократиямен байланысты ерекше тұтастығы, ынтамақтастығы бір тілдіңекіншітілдіжеңуінеерекшежағдайжасап,мәденишаруашылықжағынандамуындамаңызды рол атқарады.
Сонымен, этногенез десек, этникалық қауымдардың пайда болуы мен дамуы үдерістері деп түсінеміз.Этногенезтілдің,мәдениеттіңқалыптасуымен,өзіндіксананыңқалыптасуыжәнеадамзат нәсілінің өзара ықпалдастық үдерісімен байланысты.
Этногенетикалық үдерістердің типтері. Жаңа этносты не этникалық топтарды тудыратын этногенетикалық үдерістермен ілесетін және ілесіп жүруші белгіленген варианттармен шектеледі. Этникалық (этногенетикалық) үдерістер деп, этностың әртүрлі құрамдас бөлігінде өзгерістердің жүруін: мәселен, рухани және материалдық мәдениеттің кейбір элементінде, тілінде, әлеуметтік құрылымында, өзіндік санасында, т.б.
Этникалық үдерістер көптүрлі, сондықтан оларды жүйелеу және топтау керек. Ең алдымен біз этноэволюциялық және этнотрансформациялық үдерістерді бөліп алуымыз керек. Этноэволюциялық үдеріс деп, этностың кейбір құрамдас бөлігі өзгеріске түскенімен, кейбір бөлігі сол күйін сақтап қалады, бұл үдерісте адамдардың өзіндік санасы өзгермейді. Этнотрансформациялық үдерісте өзіндік сана өзгеріп, адамның этникалық тегі де басқа болады. Этникалық бірігу үдерісінде өзінің сипаты бойынша өзгеше, бірақ олардың жалпы белгілері бір, оның ішінде мәдени және тілі жағынан жақын адамдар арасында айырмашылықтар аз болады. Этникалық бірігу үдерістеріне тоқталайық:
1 Этникалық фузия –бұрынырақ дербес болған, тілі, мәдениеті жақын бірнеше халықтардың жаңа ірі этносқа бірігуін атайды. Мысалы, шығыс славян халықтарының ежелгі рус этносына бірігуін айтсақ болады. Бұл үдерістің жылдамдығы бірнеше кешенді факторлармен байланысты. Олар: елдің әлеуметтік және экономикалық даму деңгейіне, жеке не кейбір бөліктері арасындағы шаруашылық және басқа да қарым-қатынасындағы жиілігімен байланысты. Елдің даму деңгейі жоғарыболғансайынжәнеоныңаудандарыарасындатығызқарым-қатынасболсаэтникалықфузия тез жүреді. Бұл үдеріске географиялық жағдайлар да (мәселен, тегіс ашық алаңқай оны тездетеді), үдеріске қатысатын топтың тілдік, мәдени, діни және нәсілдік жақындығы да ықпал етеді. Фузия жүретін территория тұрғындарының этникалық құрамының күрделілігі (майда этностардың көп болуы) фузияны керісінше кідіртуі мүмкін.
2 Этникалық консолидация - көп не аз санды этностардың ішкі ерекшеліктерінің жойылуы ішкі топтасуға әкеледі. Бұл үдеріс этникалық қауымдастықтардың ірі және орта топтарына тән. Этникалық фузия мен этникалық консолидация бір-бірімен тығыз байланыстағы үдеріс. Уақыт өте келе этникалық фузия этникалық консолидацияға өтеді. Бірақ бұл үдерістердің алғашқысы этнотрансформациялық сипат алса, ал екіншісі этноэволюциялық сипат алады.
3 Этникалық ассимиляция иммигранттары көп экономикасы жоғары дамыған елдерде кең таралған. Дербес этностың не оның бір бөлегінің басқа бір үлкен этнос арасына сіңіп кетуі. Ассимиляциянаушы халық үшін ол этнотрансформациялық сипат, ал ассимиляциялаушы халық үшін этноэволюциялық сипат алады.
95
Ассимиляциялық үдеріс бірыңғай жылдамдықпен жүрмейді. Олар ассимиляциялаушы халықтың санына, ассимиляцияланушы топтың келген уақытына, істеген кәсібіне, оның территориясындағы негізгі халықтың шаруашылық байланыстарына, ассимиляциялаушылардың әлеуметтік құқықтық және отбасы жағдайымен, аралас некеге тұру жиілігі, тарихи отанмен байланысының болуы не болмауы, ассимиляциялаушы және ассимилияданушы халықтардың тіл, мәдениет, дінінің жақындығына, мәдениет деңгейіне, этникалық сана сезімінің даму деңгейімен байланысты болады. Осы факторлардың барлығы ассимиляциялық үдерістер үшін маңызды болып табылады.
Сондайақ,ассимилияцияланудаотбасылықфактордыңмаңызыдажоғары.Мәселен,басыбос бойдақтар жаңа отанға тез бейімделіп, жергілікті қыздарға үйлену арқылы тез жүреді. Ассимиляциялық үдерісте тілі, мәдениеті бір біріне өте жақын екі этнос өзара ықпалдасса, онда бұл үдеріс бірегейленіп, консолидация мен фузияға жақын кейбір белгілерді қабылдайды. Мұндай үдерістерді этникалық конвергенция деп атайды.
Этникааралық интеграция - мемлекет ішінде не бір ірі аймақтағы тілі мен мәдениеті бір, бірақ бір-бірінен өзгеше бірнеше этностардың өзара ықпалдастығы оларда
ортақ белгілерді тудырады. Нәтижеде этнос емес, болашақта бір халыққа бірігетін (бірікпеуі де мүмкін) ерекше бір этникааралық қауымды тудырады. Мұндай өзіндік қауымдастық өзіндік ортақ сана элементі бар этностың тобын (суперэтнос) қалыптастырады. Бұл үдерістер ұзақ өмір сүрген полиэтникалық мемлекеттерге тән. Олар мәселен, Рим империясы, Ресей империясы не Совет Одағы түрінде көрініс береді.
Этногенетикалық миксация – этнобірігу үдерісінде сирек кездесетін тип. Мұнда туысқандық байланысы жоқ халықтардың бірігуімен жаңа этнос құрылады. Бұл
этнотрасформациялық үдеріс. Мысалы, оған генетикалық жағынан ағылшындар ғана емес, басқа европалық этностармен байланысты қазіргі австралиялықтарды атауға болады. АҚШ тың этникалық тарихында шығу тегі әртүрлі болғанмен Еуропадан қоныс аударған бір нәсілге жататын халықтардың Азия, Африкадан келген басқа да этностардың этногенетикалық үдерісінде миксациялық үдеріс алуы. Нәтижеде екіжүз жылдық этникалық үдерісте АҚШ та жаңа этникалық қауым қалыптасып, солтүстік американдық ұлтты қалыптастырды. Осындай үдерістер Латын Америкасында да жүруде.
Этникалық бірігумен бірге этногенез үдерісінде соған қарама қарсы этникалық ажырау түрлері де бар.
1.Этникалық парциация - кезінде бірге болған этностың азды көпті
бірнеше бөліктерге бөлініп, жаңа этносты құруы, бірақ оларды бұрынғы этноспен салыстыра алмайсың. Мәселен, ежелгі рус этносы жарықшақтарынан орыс, украйн, белорус болып бөлінді.
2.Этникалық сепарация – этникалық қауымдастықтан салыстырмалы
түрде кішірек бөлік бөлініп, уақыт келе үлкен этносқа айналуы. Бұл үдеріс әртүрлі себептермен – бір этнос тобының аз санды халқы бар, саяси мемлекеттілігі оқшауланған, не діни оқшауланған этникалық топ арасына қоныс аударуымен жүреді.Мәселен, діни мақсатпен солтүстік американ отарына келген ағылшындық пуритандар солтүстік американдық этностың негізін, ал ағылшындық жер аударушылар, каторжниктер австралиялықтардың негізін қалады [2, 114-117].
Сонымен, этногенез үдерісінің даму үдерісі адамзаттың алғашқы қауымдық жағдайынан қазірге дейін бірнеше сатыдан өтіп, әртүрлі сипаттағы факторлармен байланысты болды.
Этногенезді зерттеу әдістері. Этногенез және антропогенез. Палеонтология, археология, антропологияжәнелингвистикамәліметтеріэтногенездің,халықтардыңэтникалықтарихыныңерте кезеңдеріне үңілуге мүмкіндік береді. Осылардан кейін этнологтар этностың пайда болуын, этникалық топтардың жақын алыстығын қалыпқа келтіреді. Бұл зерттеулерде лингвистика мәліметтерінің маңызы жоғары Себебі, этногенетикалық зерттеулерде барлық байланыстарымен бірге тірі тілдің материалдары пйдаланылады және жазба деректерді салыстыра отырып, оның көне түрінқалпына келтіруге болады.Этногенетикалықзерттеулерде алғашқы ұғымдарталданады: адам жәнеоныңденесі,есімсөздер,терминдердіңтуыстығы,космостықастральдынысандарментабиғат құбылыстары, сондай ақ этникалық қалыптасу және әлеуметтік, отбасылық қатынастарды айқындайтын материалдық мәдениет саласындағы ұғымдар салыстырылады.
Этногенетикалық зерттеулерде антропологияның маңызы жоғары, бұл жерде әлеуметтік тарихи даму нәтижесінде қалыптасқан нәсіл, мәдени, тарихи, нәсіларалық қарым қатынас, миграциялық және консолидациялық үдерістер нәтижесіндегі әлем халықтарының антропологиялық типі бойынша нәсілге жіктеу нәтижелері материалдарының да маңызы жоғары. Антропологиялық типтер әлемнің этникалық көптүрлілігін дәлелдейтін алғашқы категория болып
96
табылады. Этногенетикалық үдерістердің ең көне кезіне көз жіберген сайын антропологиялық мәліметтердің маңызы жоғарылай береді. Антропологиядағы ерекшеліктер этникалық және лингвистикалық ерекшеліктермен салыстырғанда өзгеше. Мәселен, тіл жағынан жақын, антропологиялық типтері әртүрлі, бірақ бір халық құрамына кіруі олардың тілдік қауымдастығының құрылуы ассимиляция нәтижесі екендігін дәлелдейді.
Этногенез мәселесін зерттеуде археология мәліметтерін қолдануда этникалық тарихтың ерте кезеңінекөзжіберугемүмкіндікбереді.Археологияэтностыңматериалдықмәдениетінжәнерухани мәдениетінің кейбір аспектілерін (қолданбалы өнер, сенім нанымдарын) зерттейді. Археология мәліметтері сондай ақ халықтың автохтонды не келгінді халық екенін, мәдени байланысының жағдайын, жергілікті физикалық-географиялық жағдайға бейімделуін де көрсетеді.
Этногенетикалық үдерістерде аталған мәліметтермен қатар жазба деректердің де маңызы жоғары. Бұл жерде этнонимге (халықтардың атауына), топонимге (географиялық нысандарға), шежіре, аңыздарға мән беріледі.
Этногенездің ерте кезеңі. Аталған деректерді салыстыра отырып, ең ерте кездегі этногенезді құруға болады. Адамдар (популяция) саны аз, эндогамиялы некеде (бір топ ішінде) және салыстырмалы түрде отырықшы, сондай ақ белгілі бір аймақта қозғалып отыратын аңшылық территориясыдаболды.Тұрғындардыңтомағатұйықтығысалыстырмалыжәнемерзімді,бірақкей кездерде аңшылық территориясыныңшекаралас аймақтарында өзқұрамдарына бөтентұрғындарды дакіргізіпалатын.Бұлтұрғындарантропологиялықжағынанөзіндікерекшеліктерболғанменүлкен территорияларда морфологиялық айрықша белгілер болды, ол кейін келе нәсілдің қалыптасуына негіз болды.
Алғашқы тілдер де бір ғана емес бірнеше популяцияны қамтыды, ал, басқа тілде сөйлейтіндерге популяция топтары арасында тілдің таралуы қиындау болды. Бұл жерде этногенездің бастапқы кезеңінде ақ құрамдас бөлігі болған дифференциация және интеграция үдерістерінің өзара ықпалдастығы көзге көрініп тұр. Антропологиялық құрамның ерекшелігі, мәдениет және тілде бір популяцияның басқалармен интеграциялық үдерісін таратуы нәсілдің пайда болуына ықпал етеді. Сонымен, адамзат тарихының ерте кезеңінде нәсілдік құрылыммен этногенез өзара байланысты болды. Бірақ нәсілдік құрылым да этногенез де антропогенездік үдеріссіз мүмкін болмас еді.
Ежелгі адамдардың сүйектерін палеонтологиялық зерттеулер біздің планетамызда алғашқы адамдар миллион жыл бұрын болған деген қорытынды жасауға мұүмкіндік береді. Африка континентінің шығысы мен оңтүстігінен табылған сүйектерді палеонтологтар әлемнің басқа аймақтарына да сол жақтан тараған австралопитектер деп атайды. Сыртқы бейнесі жағынан олар маймылданкөпайырмашылығыжоқеді,бірақтікжүреалатын.Антропогенездіңкелесісатысыерте палеолитте өмір сүрген питекантроптар (600 мыңнан 200 мың жылға дейін) және неандерталдықтар (200 мыңнан 40 мың жыл бұрынғы-орта палеолит). Ежелгі адамдардың ең соңғы түрі кроманьон, 40 мыңжыл бұрынпайда болғанжәне еңбек құралынжасаумен,тас өңдеудіжақсы мегерген. Кейінгі палеолиттің осы бір тарихи кезеңі тасқа таңбалар салу, әйел статуэттерін, т.б. салумен сипатталады. Б.э.д. 10 мың жыл бұрын мұзды дәуірдің (плейстоцен) аяқталуымен, климат, қоршағанорта,планетамыздыңфлорасыменфаунасыөзгерді[2.111-113].Ірісүтқоректілер,ежелгі адамдардың азығына айналған кейбір өсімдіктер түрі жойылды. Ата-бабасының өмір сүру жағдайының өзгеруімен адамның басқа табиғи жағдайға бейімделуіне әкеліп, өмір салтына, мінезқұлқына өзгерістер әкелді. Ең алдымен азығын өндіруді үйренді.
Молекулярлы биологияның құрылуы адамзаттың пайда болу құбылысын онан әрі қарай тереңдетті. Молекулярлық биология мәліметтері гипотикалық адамзат ұрпағы 15-20 млн. жыл бұрын өмір сүргендігін көрсетті. Қазіргі адам тәріздес маймылдардың қан белогын адамдармен салыстырғандаалғанұқсастық,олардыосыпікірдінегіздеугеәкелді.Маймылтәріздесұрпақтардың екі линиясы (жүнді және түксіз) 4-6 млн. жыл бұрын шағылысуы мүмкін еместігі ғылымда дәлелденген. Түксіз түкті маймылдардың шағылысуы нәтижесінде генеалогиялық ұқсастығы болды. Оған Эфиопиядан табылған, 4,5 млн. жыл бұрын өмір сүрген тік жүрісті адам ұрпағы дәлел болады. Оның салмағы 30 кг. бойы 1,2 м. Мұндай физикалық параметрлердің болуы адам мен маймыл арасындағы өтпелі сатыны, яғни антропогенездік үдерістің бастауы екендігін көрсетеді.
Сонымен,қазіргі ғылымныңмәліметтерібойынша,антропогенезалғашқы қауымдық адамдар тобының пайда болуы мен эволюциясы кезеңі, біртінден келесі кезеңдерге өтуі 1) адам мен маймылдың жалпы гипотикалық ұрпағы; 2) приматтүрі, ғалымдардың атауы бойынша Льюси атын алған, ми көлемі 400-500 см. куб., тік жүретін, Шығыс Африканың барлық территориясында отбасылық топпен бірге жүрді; 3) «африканус типі», Льюсидің тұқымы, ми көлемі сол 400-500 см.
97
куб.,оныңұзынқолыболды,епті,тезқимылдағыш,қауымдықтоппенбіргеөмірсүрді;4)«робистус типі» - африканустың ұрпағы, ми көлемі 530 см. куб., бірақ өзінен кейін көп ұрпақ қалдырған жоқ; 5) Homo habilis «епті адам», алғашқы белгілі тип, адамдар тобына жататын және еңбек құралын қолданатын, оның ми көлемі 600-800 см. куб.; 6 ) Homo errektus – «тік жүретін адам», адамның алғашқы түрі, салыстырмалы түрде планетада кең таралған Таяу және Орта Шығыстан Қытайға дейін жеткен, ми көлемі 750-1250 см. куб. және 1,5 млн. жыл бұрын өмір сүрген; 7) Homo sapiens – «ақылды адам», ми көлемі 1200-1700 см. куб. антропологияда «кроманьон» деген атпен белгілі және 40 мың жыл бұрын пайда болған. Антропогенез теориясы қазіргі адам түрінің қалыптасу үдерісінеғанажауапбередідеадамдартобыныңтүрлерінежәненәсілдіңпайдаболуынажауапбере алмайды [4, 143].
Нәсілдің қашан және қайдан пайда болғандығы жөнінде әлі күнге дейін шешім жоқ, қазіргі адамдардыңфизикалық түрі 35-40 мыңжылбұрынпайдаболған,адамныңжаңафизикалықтүрімен мәдениетте қалыптасты. Адамзаттың пайда болуы және мәдениет антропогенез үдерісіндегі адамдардың саналы еңбек қимылы нәтижесінде пайда болған, деп түсіндіріледі. Бірақ ХХ ғ. 60 жылдардың аяғында Африка мен Таяу Шығыста табылған жасы 60-130 мың жыл бұрынғыға жататын неоантроптардың қалдықтары, адамдардың қазіргі түрі ондаған мың жылдықтар бұрында мәдениетті тасымалдаушылар болғандығын дәлелдеді.
Кейінірек, ХХ ғ. 80 жылдары АҚШ, Жапония, Англия ғалымдары антропогенез үдерістерін зерттей отырып, ешқайсысы бір біріне тәуелді болмай ақ, 360-180 мың жылдықтар аралығында біздің планетамыздың халықтары бірден қысқарып кеткен, кейін демографиялық жарылыс болған, нәтижесінде әртүрлі этностардың негізін қалаған популяциялар пайда болған. Мұнан басқа осы ғалымдардың дәлелдеуінше, адамзаттың африкандық емес барлық популяциясы Африкадан яғни біржақтан қоныс аударды, ал одан европеоид және монголоид болып бөлінуі, шамамен 80-150 мың жылға жатады. Ең аяғында ғалымдар ең жас нәсіл 50 мыңжылға жататын европеоидтық нәсіл екендігін дәлелдеді [5, 125].
Қорытындылай келгенде этногенез мәселесі күрделі тақырып. Әлі күнге дейін этногенез мәселесіне нүкте қойылған жоқ деп айтуға болады. Сондықтан бұл тақырыптар әлі күнге дейін зерттеуді қажет ететін мәселелер.
____________________________
1.Тавадов Г.Т. Этнология. – М.: «Дашков и К», 2016. – 408 с.
2.Қалшабаева Б.К. Теориялық этнология. – Алматы: қазақ университеті, 200
3.Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера земли. –М.,1992. – 136 с.
4.Садохин А.П., Грушевицкая Т.Г. Этнология. – М.: высшая школа, 2000. -304 с.
5.Этнология (этнография): учебник для бакалавров /под.ред. В.А.
6.Козьмина, В.С. Бузина. – М.: Изд-во Юрайт, 2015. – 580 с.
Қалыш А.Б.
д.и.н., член-корреспондент НАН ВШ РК, профессор КазНУ имени аль-Фараби
ЭТНОДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ В Г. ТУРГАЕ ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ ХІХ – НАЧАЛЕ ХХ СТОЛЕТИЙ
Известно, что зарождение г. Тургая связано со строительством опорного пункта, ставшего Оренбургским укреплением, начало которому было положено 22 июля 1845 г., когда согласно директиве Оренбургского военного губернатора и управляющего гражданской частью генераллейтенанта В.А. Обручева от 31 мая того же года за № 462 было принято решение о ее возведении на правом берегу реки Тургай в местности Бескопа, через которую в свое время пролегала караванная дорога Ташкент–Жаманкала (Орск)–Тройцк. Данное решение было продиктовано стратегическими целями Российской империи, связаннными с противодействием национальноосвободительному восстанию казахского народа во главе с Кенесары Касымовым в 1837-1847 гг. Руководство возведением военного укрепления, начавшегося 25 сентября 1845 г., было поручено майору С. Томилину, командовавшему оренбургским казачьим отрядом для противодействия отрядам К. Касымова.
Согласно «Временному положению об управлении в степных областях Оренбургского и Западно-Сибирского генерал-губернаторств» от 21 октября 1868 г. указанное выше укрепление
98
преобразуется в город и становится центром Тургайского уезда одноименной области, входящей в состав Оренбургского генерал-губернаторства. Первыми поселенцами стали военные, ссыльные оренбургские казаки, освобожденные от воинской повинности и обретшие статус мещан, а впоследствии – представители других этносов. В 1876 г. его населяли 570 человек, преимущественно военные и казаки и незначительное число казахов, украинцев и татар [1, с. 191;
2].
По материалам Первой всеобщей переписи населения Российской империи 1897 г. в г. Тургае насчитывалось 896 жителей или его население увеличилось на 57,2% (см. таблицу 1). В силу специфики возникновения данного города большинство его населения составляли русские и причисленные к ним оренбургские казаки (44,6%), далее следовали казахи (27,8%), татары (14,0%) и украинцы (2,3%). Среди других достаточно представленных этносов, не попавших в перепись следует отнести европейских и бухарских евреев. Отметим также и то, что на этот город приходилось 79,2% русского, 85,0% татарского, 95,5% украинского населения всего Тургайского уезда, в то время как аналогичные показатели казахского составляли всего 0,3%. В количественном отношениичисленностьуказанныхвышечетырехэтносовохватывалисоответственно505–147–22– 86 154 человек.
Таблица 1. Этнический состав населения г. Тургая Тургайского уезда Тургайской области 1897 года [3, с. 38-39]
Население |
|
Всего |
|
|
В том числе |
|
|||
|
|
|
мужчин |
|
женщин |
|
|||
|
абс. |
|
% |
абс. |
|
% |
абс. |
|
% |
Все население, в |
896 |
|
100,0 |
531 |
|
100,0 |
365 |
|
100,0 |
том числе |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Русские |
400 |
|
44,6 |
220 |
|
41,4 |
180 |
|
49,3 |
Казахи |
249 |
|
27,8 |
156 |
|
29,4 |
93 |
|
25,5 |
Татары |
125 |
|
14,0 |
64 |
|
12,1 |
61 |
|
16,7 |
Украинцы |
21 |
|
2,3 |
9 |
|
1,7 |
12 |
|
3,3 |
Другие |
101 |
|
11,3 |
82 |
|
15,4 |
19 |
|
5,2 |
Следующей особенностью демографического состава населения исследуемого нами города является преобладание мужчин (59,3%) над женщинами (40,7%), например, среди татар данное соотношение соответствует 51,2–48,8%, русских – 55,0–45,0%, казахов – 62,7–37,3%, других этносов – 81,2–18,8%; исключение составляют украинцы, где наоборот, фиксируется преобладание женщин (57,1%) над мужчинами (42,9%).
Слабая заселенность г. Тургая переселенцами из числа восточнославянских этносов объяснялось тем, что его окрестности не располагали необходимыми пахотными угодьями, пригодными для ведения земледельческого хозяйства. Поэтому им по примеру коренного казахского населения оставалось заниматься только скотоводством и другими подсобными промыслами,особеннорыболовством,втовремякактатарыибухарскиеевреибылизанятывсфере тороговли, роль которой приобретало особое значение в период сезонных ярмарок – весенних и осенних, связанных с распродажей различных видов скота, кожи, шерсти и продуктов склотоводства.
Через четыре года, т.е. в 1901 г. в рассматриваемом городе числились 1 180 жителей, включая720мужчин(61,0%)и460женщин(39,0%).Вэтническомаспекте50%горожансоставляли казахи и татары, 40% – русские и 10% – бухарские евреи [2].
В следующей официальной первой Всесоюзной переписи населения СССР 1926 года население г. Тургая увеличилось в два раза, достигнув 1 836 жителей (см. таблицу 2), которое практически было достигнуто за счет более чем четырехкратного роста численности казахов, составившего 1 109 человек, удельный вес которых возрос до 60,4%. Такая же тенденция была характерна и для татар, увеличивших свою численность в 3,3 раза, став вторым по численности этносом исследуемого нами города. Частично или на 13,8% стало больше украинцев, а русские, наоборот,снизилисвойудельныйвесна66,8%,апредставителидругихэтносов,включаябухарских евреев – на 15,0%.
99
Таблица 2. Этнический состав населения г. Тургая Тургайского уезда Актюбинской губернии 1926 года [4, с. 142]
Население |
|
Всего |
|
|
В том числе |
|
|||
|
|
|
мужчин |
|
женщин |
|
|||
|
абс. |
|
% |
абс. |
|
% |
абс. |
|
% |
Все население, в |
1 836 |
|
100,0 |
997 |
|
100,0 |
839 |
|
100,0 |
том числе |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Казахи |
1 109 |
|
60,4 |
621 |
|
62,3 |
488 |
|
58,2 |
Татары |
413 |
|
22,5 |
219 |
|
22,0 |
194 |
|
23,1 |
Русские |
267 |
|
14,5 |
127 |
|
12,7 |
140 |
|
16,7 |
Украинцы |
29 |
|
1,6 |
16 |
|
1,6 |
13 |
|
1,5 |
Другие |
18 |
|
1,0 |
14 |
|
1,4 |
4 |
|
0,5 |
Как и в предыдущей переписи населения фиксируется превышение удельного веса мужчин (54,3%) над женщинами (45,7%), которое распространяется и на другие контактирующие этносы, кроме русских, соответствующие 47,6–52,4%.
Для сравнения отметим, что если рассматривать в целом по Тургайскому уезду, то из 94 520 его жителей 92 315 (97,7%) приходилось на казахов, 957 (1,0%) – на украинцев, 691 (0,7%) – на русских, 436(0,5%) – на татар, 55(0,1%) – на немцев, 66 (0,1%) – на представителейдругихэтносов. В то же время на этот город пришлось 1,2% казахского, 3,0% украинского, 38,6% русского, 94,7% татарского населения Тургайского уезда Актюбинской губернии.
Таким образом, история г. Тургая, отмечающая в 2018 году свое 150-летие, имеет богатое прошлое, занимая достойное место в летописи городов и населенных пунктов дореволюционного Казахстана. За исключением городов юга республики и Жетысу, многие из них возникли в ходе присоединенияКазахстана всоставРоссийскойимперии,приобретаястатусуездныхцентров,а ряд из них – областных и, даже двух бывших и современной столицы.
____________________________
1.Торғай елі. Энциклопедия / Құраст. Т. Рсаев. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2013. – 456 б.
2.Тургай город // Энциклопедический словарь Ф.А. Брокгауза и И.А. Ефрона: https://slovar.cc/enc/brokhauzefron/1673848.html.
3.Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. – Вып. 87. Тургайская область. / под ред. Н.А. Тройницкого. Издание центрального статистического комитета Министерства внутренних дел. – СПб.: типография
«Слово», 1904. – 103 с.
4.Всесоюзная перепись населения 1926 года. Том VIII. Казакская АССР. Киргизская АССР. Народность. Родной
язык. Возраст. Грамотность. М.: Издание ЦСУ Союза СССР, 1928. – 256 с.
Тұрғынбаев Е.М.
т.ғ.к., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті
«МАНАС» ЭПОСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ РУ-ТАЙПАЛАРЫНЫҢ КӨРІНІС ТАБУЫ
Қырғыз халқының әлемге әйгілі ауыз әдебиеті үлгілерінің бірегейі «Манас» эпосы болып табылады.Қырғызхалықыныңсанғасырлықөмірініңруханиескерткішіболыптабылатын«Манас» эпосында тек қырғыз халқының замандаркеңістігінде бастан кешкеністердің көркемдік жиынтығы ғана емес, сонымен қатар қазақ халқының негізін қалаған ру-тайпалардың, жеке тұлғалардың тарихынабайланыстымолматериалдаркездеседі.Атақтыақын,жыршыСағымбайОразбайұлының айтуынан жазып алынған төрт томдық «Манас» эпосының неғұрлым толық та оңды нұсқасында қырғыз халқымен қатар бауырлас түркі, оның ішінде қазақ халқының рухани тарихындағы түрлі дәуірлерде бой көрсеткен оқиғалармен байланыс дәрежесі, жыр қаһармандарының түп тұлғалары, көркемдік ерекшеліктері кеңінен көтерілген.
«Манастың»еңалғашқыжазба нұсқасын,оныңішінде Көкетайдыңасы туралы үзіндісін1856 жылы халқымыздың ұлы ғалымы Ш.Ш. Уәлиханов қырғыз еліне барған сапарында жазып алып, орыс тілінде прозалық аудармада жарыққа шығарды [1.90-100]. Шоқан Уәлиханов эпостың «Көкетай ханның өлімі және асы» деген шағын үзіндісін хатқа түсіріп, жырдың жапы тұлғасын, қырғыз халқының мәдени тарихындағы орнын тамаша дәл тұжырымдаған. Ол «Манаста» қырғыз халқының барлық миф, ертегі, аңыздарының, наным-сенім, әдет-ғұрпының, кәсіп тіршілігінің энциклопедиялық жиынтығы бар екенін атап көрсеткен.
100